İmbros döyüşü

Rusiyanın 1918-ci ilin martında Brest-Litovsk sülh müqaviləsini imzalaması ilə Qara dənizdəki əməliyyatlar başa çatmış, 1916-cı ildən sonra Çanaqqala cəbhəsində böyük toqquşmalar olmamışdı. Admiral Vilhelm Suşonun Almaniyaya qayıtması ilə Osmanlı donanmasının komandanlığı 1917-ci ilin oktyabrında admiral Hubert fon Rebeyr Paşvitzə verildi. Paşvitz, Antanta dövlətlərinə aid iki diviziyanın Makedoniyanı tərk edərək Saloniki vasitəsilə Sinay və Fələstin cəbhəsinə göndəriləcəyinə dair kəşfiyyat məlumatı aldıqdan sonra Alman sualtı qayıqları ilə hücuma keçmək istəyini Ali Baş Komandan Qərargahının Dəniz Komandanlığına çatdırdı. Sualtı qayıqların olmaması səbəbindən donanmanın hərəkətsiz qalmasının qarşısını almaq üçün Osmanlı qərargahı Almaniya Hərbi Dəniz Qüvvələri qərargahı ilə danışıqlardan sonra bu hücum üçün Yavuz və Midilli gəmilərini təsis etdi. 220 km uzaqlıqda olan bu hədəf, sürətli hücum üçün kifayət qədər yaxın idi və düşmən gəmiləri ilə qarşılaşmadan başa çatdırıla bilərdi. Baş komandan hücumu təsdiq edərkən, gəmilərin Osmanlılar üçün dəyərini vurğulayaraq, mina və sualtı qayıq təhlükələrinin də nəzərə alınmasını istəyib.^[1] Paşvitz isə havadan kəşfiyyatı, cərəyan və dalğaların mina xəttinin effektivliyini azaltdacağını nəzərə alaraq əməliyyatın uğurlu olacağına əmin idi. Hücum, həmçinin, 9 dekabr 1917-ci ildə Qüdsün itirilməsindən sonra xalqın mənəviyyatını yüksəltmək məqsədini daşıyırdı. Detaylı incələməlrdən sonra hədəfin İmbros^{[qeyd 1]} və Lemnos adaları olduğu təyin olundu.^[1][2]

Əməliyyata qatılacaq Yavuz və Midilli gəmiləri ilə Müavənət-i Milliyə, Nümunə-i Hamiyət, Bəsrə və Samsun esminesləri Çanaqqalaya doğru yola düşdülər. Planlara görə, düşmən minaları havadan və dənizdəki silah katerləri tərəfindən zərərsizləşdiriləcək, minalanmış ərazilərdə düşmən kəşfiyyatının qarşısını almaq üçün son anda açılan keçiddən Egeyə üzəcəkdilər.^[1] Çanaqqala Müstəqil Bölgə Komandanlığına İmbros və Lemnos üzərində kəşfiyyat uçuşları ilə məlumatlar toplamaq, Ksantidəki Alman stansiyasından tələb olunan döyüş təyyarələrinə Yavuz və Midillini qorumaq və Bolqarıstan sahillərini nəzarətdə saxlamaq vəzifəsi verilmişdi. 19 yanvar 1918-ci il əməliyyat planına əsasən Yavuz, böyük düşmən gəmilərini, Midilli yüngül gəmiləri və İmbrosdakı hava bazasını hədəf almalı, esmineslər isə Boğaz qarşısındakı sualtı qayıqların təhlükəsizliyi təmin etməli idi. İmbrosdan sonra Yavuz şərqdən Mudros limanını bombalamalı, Midilli isə Lemnosun cənub-şərqində kəşfiyyat apararaq, Alman UC-23 sualtı qayığının əməliyyatlarını müşahidə etməli idi. Gəmilərin gün batımında Səddülbahir qarşısında olması nəzərdə tutulurdu.^[3][4]

Admiral Sidney Fremantl boğazdan çıxış əməliyyatının gizli qala bilməyəcəyindən ehtiyat edərək, qüvvələrini buna uyğun yerləşdirdi. Fremantl 1918-ci ilin əvvəlində Böyük Britaniyaya göndərildikdə, kontr-admiral Artur Heys-Sedler 12 yanvar 1918-ci ildə Egeydəki Birləşmiş Krallığın donanmasının komandiri təyin edildi.^[5] Heys-Sedlerin komandanlığına Yavuzdan köhnə və asta hərəkət edən olan pre-dreadnot döyüş gəmiləri HMS Agamemnon, HMS Lord Nelson, HMS Raglan və HMS M28 monitorları, HMS Tigress və HMS Lizard esminesləri daxil idi. Yavuzla birbaşa döyüşə biləcək gəmilər Lord Nelson və Agamemnon idi. Döyüş günü köhnəlmiş Fransız döyüş gəmisi Lemnosda təmirdəydi, Heys-Sedler isə yanvarın 16-da HMS Lord Nelson gəmisində general Corc Milne ilə Salonikidə görüşmək üçün ərazidən ayrılmışdı.^[6][2][5] Aqamemnon və donanmanın digər gəmiləri, yüngül kreyserlər Lowestoft, Foresight and Skirmisher və esmineslər Arno və Ribble Mudros yaxınlığında idilər.^[7] Aqamemnonun sürəti və məsafəsi az olduğundan döyüş başlayan zaman, onun Osmanlı gəmilərinə yetişməsi mümkün deyildi.^[4][2] Ərazi çoxsaylı mina xətləri ilə də qorunurdu.^[5] Bölgədəki digər gəmi HMS Ark Royal ləngliyi və sualtı aktivliyi səbəbindən Mudros limanında stasionar depo və təmir gəmisi kimi istifadə edilirdi. Böyük Britaniya Hərbi Dəniz Qüvvələrinin hava qüvvələri Taşos, İmbros, Tenedos və Lemnos adalarına paylanmış, Mudros limanındakı əsas hava bazası isə texniki xidmət, təmir və təchizat bazası kimi istifadə edilirdi.^[8][5]

Osmanlı gəmiləri 19 yanvar 1918-ci il saat 16:00-da^{[qeyd 2]} Mərmərə dənizində toplandı. Gəmi komandirləri əməliyyatın təfərrüatlarını müzakirə etmək və ələ keçirilən ingilis mina xəritəsini araşdırmaq üçün, Yavuzda görüşdükdən sonra əməliyyat əmri verildi.^[9] 20 yanvar, saat 03:30-da gəmilər Nara burnunda sualtı qayıqlara qarşı qurulmuş torun qarşısına gəldilər. Buradan istiqamət götürən gəmilər, saat 04:50-də təkrar hərəkət edərək, 05:47-də Səddülbahirdən keçdi. Antanta dövlətlərinin mina xətləri ilə bağlı son dəqiqə kəşfiyyatı nəticəsində saat 05:55-də rota 270 dərəcədən 239 dərəcəyə dəyişdirildi. 15 dəqiqə sonra Yavuz, liman^{[qeyd 3]} tərəfində minaya düşdü, X və XI kupelərinə cüzi ziyan dəydi.^[10][11][7] Saat 06:32-də Yavuz İmbrosa tərəf istiqamət götürdü və Midilliyə tez bir zamanda İmbrosdakı Quzu körfəzinə yol almaq əmri verildi.^[10]

Döyüş 07:40-da Midillinin iki İngilis esminesi olan Lizard və Tigress-ə atəş açması ilə başladı.^{[qeyd 4]} Esmineslər qaçmağa başlayanda, onları təqib edən gəmi 07:44-də limanın burnunda lövbər salmış Reglan və M28 monitorlarına da atəş açdı. Bu vaxt, saat 07:42-də Yavuz ikinci batareyası ilə Kefalosdakı naqilsiz stansiyaya hücum edərək, onu, dörd yaylım atəşi ilə dağıtdı,^{[qeyd 5]} sonra isə əsas batareyası ilə körfəzdə lövbər salmış iki paroxodu batırdı.^[9] Saat 07:44-də Yavuz monitorlara hücuma qoşuldu. Reglan monitor, ratsiya ilə gəmilərin gəlişini bildirdi, lakin Midillinin atəş açması ilə monitor yanmağa başladı, Yavuzun 280 mm-lik əsas toplarının nişan alması nəticəsində bir neçə dəqiqə ərzində suda batdı. Daha sonra M28-ə atəş açıldı, yanğın silah anbarını da bürüdü və anbar yandı.^{[6][12][10][7]} Reglanın 220 ekipajından 127-si, M28-in 66 ekipajından altısı öldü və ya yaralandı.^[7] Saat 08:05-də Kefalosda başqa bir gəmiyə dörd salvo atıldı. Hücum zamanı Quzu körfəzindəki yanacaq çənləri də yandı. Başqa hədəflə qarşılaşmayan Osmanlı gəmiləri İmbrosdan cənuba doğru Limnos istiqamətinə yönəldilər.^[10] Selanikdəki admiral Artur Heys Sedler və Mudros donanmasının komandiri kapitan P.V.Dumas^[6], Osmanlı gəmilərinin hücumu xəbərini səhər saat 08:00-da aldılar. Mudros komandiri gəmilərinin hərəkətə hazır olması əmrini verərkən, o, həmçinin döyüş gəmilərinin patrul məntəqələrinə daxil olmasını və yolda olan konvoyların ən yaxın limana sığınmalarını da əmr etmişdi. Mudrosdakı gəmilər ancaq Yavuz, Boğaza dönüş yolundaykən hərəkətə keçə bildilər.^[5]

Saat 08:20-də Birləşmiş Krallığının Lizard və Tigress esminesləri və iki təyyarəsi Yavuz və Midillini izləməyə başladı. Saat 08:26-da verilən əmrə əsasən Midilli, Yavuzun önündə zenit atəşi üçün daha əlverişli mövqeyə keçdi. Saat 08:28-də təyyarə bombası Yavuzdan 300 metr kənara düşdü. Gəmilər İmbrosun cənub-şərq hissəsinə yaxınlaşdıqdan üç dəqiqə sonra,^[6] saat 08:31-də Midilli minaya çırpıldı və sükanı dağıldı. Yavuz və Midilli düşmənin minalanmış sahəsinə artıq girmişdilər. Yavuz, Midillini yedəyinə almaq üçün manevr edərkən, Midilli, döyüş kreyseri ilə özü arasında mina aşkar edərək,bu barədə digər gəmiyə xəbər verdi. Ancaq Yavuz saat 08.55-də VI və VII kupeləri arasında minaya düşdü.^[9] Beş dəqiqə sonra Midilli yavaş-yavaş geri çəkilərkən daha iki minaya dəydi. Minalar gəminin arxa qazanxanası və yan mühərrikinə ciddi ziyan vurmuşdu. Saat 09:50-də Yavuz daha bir minaya düşdü, III və IV kupeləri su almağa başladı.^[11]Saat 09:55-də Midilli beşinci minaya düşərək, batdı.^[14][11][9]

Midillini xilas etmək üçün saat 09:14-də əraziyə 4 esmines cəlb olunsa da, iki Böyük Britaniya esminesinin yaxınlaşdığı üçün onlara geri dönmək əmri verildi.^[14][11] Bu zaman dörd Osmanlı esminesi və köhnə kreyser ingilis esmineslərini geri çəkilməyə məcbur etdi.^[6] Bu vaxt Midilliyə 500 metr yaxınlaşan Bəsrə arxa tərəfdən iki zərbə aldıqdan sonra tüstü generatorlarını işə salaraq geri çəkilməli oldu.^[11] Müavənət-i Milliyədəki qarşıdurmadan sonra,^[12][13] sualtı təhlükəsizliyini qorumaq məqsədi ilə, sahil redutlarının silahları ilə qorunaraq geri çəkildi. İngilis esminesləri əvvəlcə Yavuz və esminesləri Boğaz istiqamətində təqib etdilər, sonra redutlardan gələn atəşə görə geri döndülər və 1-1,5 saatdan sonra 475 Midilli personalının təxminən üçdə biri^{[qeyd 6]} xilas edildi. Ekipajın qalan hissəsi ya batan gəmidə, ya da suda boğularaq öldü.^[14][11]

Yavuz minalanmış ərazini saat 09:10-da tərk etdi. Saat 09:15-də olan hava zərbəsindən gəminin yanına dörd bomba düşdü. Midillinin batması və intensiv hücumlar səbəbiylə Mudros limanına ediləcək hücum təxirə salındı. Mina zərbələri səbəbindən naviqasiya çətinlikləri yaşayan gəmi, quruda trianqulyasiya yerlərini ölçərək marşrutunu düzəltdi.^[9] Saat 09:48-də Yavuz birinci minaya düşdüyü ərazidə də üçüncü minaya. Mina, gəminin III və IV kupelərinə yüngül ziyan vurdu.^[14][9] Bu vaxt gəmi demək olar ki, davamlı hava hücumlarına məruz qalmışdı.^[9] Böyük britaniya Hərbi Dəniz Qüvvələrinə məxsus Sopwith Camel, Sopwith 1½ Strutter, de Havilland DH 4, de Havilland DH 9 və Farman təyyarələri Mudrosdakı hava bazasından, Sopwith Baby və Short Typel 184 dəniz təyyarələri isə Ark Royal təyyarəsinin dəstəyi ilə Mudros limanında Yavuza hücum etməyə davam edirdilər.^[16]

Qayıdan zaman, 8-10 ingilis təyyarəsi Yavuza hücum edərək 20 bomba atsaçlar da, vura bilmədilər. Çanaqqaladan gələn türk təyyarələri hava döyüşü zamanı Sopwith Baby təyyarəsini vurdular, digərini isə İmbrosda eniş etməyə məcbur etdilər.^[8][14][13] Saat 10:27 ilə 11:16 arasında hava zərbələri zamanı gəmiyə daha on bomba atılsa da, atışlar dəqiq olmadı.^[9] Yavuz saat 10:30-da Səddülbahirə çatanda hava hücumu davam edirdi.^[17] Naviqasiya xətası nəticəsində, pilot gəmiyə çatdıqdan dərhal sonra, gəmi saat 12:30-da Narada quruya çıxdı.^[11][17] Gəmi Nara burnundan 200 metr aralıda qumluğa ilişib qalmışdı.^[9]

Osmanlı gəmilərini təqib edən ingilis esminesləri qərbdən Gelibolunun cənub burnunu atəşə tutsalar da, heç bir nəticə əldə olunmadı.^[13] Admiral Heys-Sedler yanvarın 21-də saat 01:45-də Mudrosa gələrək, Dəniz Qüvvələri Nazirliyindən Yavuzun məhv edilməsi əmrini aldı. Bu tapşırığı E14 sualtı qayığına verərkən, Boğazın qarşısındakı mina xətlərinin gücləndirilməsi əmrini də vermişdi.^[5] Mudros və İmbrosdan havaya qalxan ingilis kəşfiyyat təyyarələri Yavuzun quruya çıxdığını müəyyən etmişdilər, lakin gəminin dəniz hücumundan təhlükəsiz bir yerdə idi.^[4]

Quruya çıxan Yavuz əvvəlcə öz imkanları ilə xilas olmağa çalışsa da, buna nail ola bilmədi. Xilasetmə üçün bölgəyə Turqut Rəis döyüş gəmisi, İntibah minaatan gəmisi, Girəsun depo gəmisi və Aləmdar xilasetmə gəmisi göndərilmişdi.^[17][11]

Yanvarın 20-də DH.4 təyyarələri 4 ədəd 112 kiloluq (51 kq) bomba ilə hücuma keçdi, lakin hədəfi vura bilmədilər və Yavuzun əsas dirəyinin ətrafında yerləşdirilən 4 ədəd 88 mm-lik zenit silahı ilə qarşıya atəş açsa da, hədəfi vura bilmədi. Yanvarın 21-də səhər tezdən beş Short Type 184 təyyarəsi 10 bomba atsa da, duman səbəbindən hədəfi əldən verdi. Eyni gündə, digər 14 təyyarənin hücumu, doqquz təyyarənin gündüz və gecə hücumu da hədəfsiz qaldı. Yanvarın 22-si saat 11:48-də DH.4 təyyarəsi Yavuza ilk zərbəni endirə bildi, bir ekipaj üzvü yaralandı. 23 yanvar saat 10:00-dan 22:00-a qədər 9 hava hücumu gerçəkləşdirildi. Bu hücumların birində ikinci və son zərbə endirildi. Yanvarın 24-də HMS Empress dəniz təyyarə gəmisi və ertəsi gün HMS Manxman daha çox təyyarə və bomba ilə Mudrosa gəldilər. Əlverişsiz hava şəraiti ilə əlaqədar olaraq yanvarın 25-də cəmi bir neçə uçuş həyata keçirildi, yanvarın 26-da isə uçuş gerçəkləşdirilmədi. Yavuza edilən bu hava hücumları I Dünya müharibəsi zamanı bir gəmiyə edilən ən şiddətli hücum idi və II Dünya müharibəsinə qədər bu intensivlikdə başqa hücum baş verməmişdi.^[16] Altı günlük əməliyyat zamanı Antanta dövlətlərinin təyyarələri Yavuz üzərinə 270-dən çox, 15,4 tonluq bomba atmışdılar. Baxmayaraq ki, onların yalnız 16 zərbəsi hədəfə dəymişdi.^{[17][4][18][11][7]} 51 kq ağırlığındakı bombalar gəmiyə zərər verə bilməmişdi.^[6] Yavuzun zenit batareyaları, bölgəyə göndərdiyi zenit silahları, Osmanlı və Alman təyyarələri bu hücumlara qarşı, onu müdafiə etdi.^[13][17] Bu vaxt Antanta dövlətlərinin də bir təyyarəsi vuruldu. Xilasetmə zamanı Samsun və kanoner qayıqları sualtı qayıqların təhlükəsizliyini təmin edə bildilər. Yanvarın 23-də gəmini qorumaq üçün uzunluğu 158 metr və dərinliyi 6 metr olan torpedo toru çəkildi.^[17][11] Yanvarın 25-də Turqut Rəis və iki yedək gəmisi Yavuza bağlanaraq arxa hissələri quma doğru yönləndirildi, pərvanələrinin axını ilə qumların yeri dəyişdirildi, döyüş kreyserinin yaxınlığındakı qum ekskavatorla təmizləndi.^[16] Yavuz yanvarın 26-da saat 17:40-da^{[qeyd 7]} yenidən üzdü və Turqut Rəisin müşayiəti ilə saat 19:00-da İstanbula yola düşdü.^[17][11] Yanvarın 27-i səhər saat 08.30-da İstanbula gəldi. Ertəsi gün, minaların vurduğu ziyan İstinyədə dalğıclar tərəfindən yoxlanıldı.^[9]

Yanvarın 24-də M17 monitoru Gelibolunun qərbindən hərəkət edərək, təyyarə müşahidəçilərinin köməyi ilə Yavuzu 16,900 m məsafədən topa tutdu. Dumanlı hava səbəbindən yanğını yaxşı müşahidə etmək mümkün olmadı və monitor, Türkiyə istehkamlarının əks hücumu səbəbi ilə geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı.^[16]

Bu vaxt, gəmilərin çata bilmədiyi Yavuzu batırmaq üçün Boğazın içinə sualtı gəmi göndərilməsinə qərar verildi. İlkin plan E12 sualtı qayığını göndərmək idi, lakin mühərrik nasazlığı səbəbindən gəmi, bu vəzifəni icra edə bilməyəcəkdi; E2 isə Maltada təmirdə idi. Bu səbəbdən yanvarın 22-də Korfuda patrul xidmətində olan Böyük Britaniyadan olan komandir leytenant Cefri Sakston Uayt tərəfindən idarə olunan E14 sualtı gəmisi bu vəzifəni icra etmək üçün çağırıldı. Yanvarın 24-də hər üç sualtı qayıq təyinat ərazisinə çatdı. Qiymətləndirmədən sonra, bu vəzifəni yalnız E14-ün yerinə yetirəcəyi qərarı alındı, iki günlük hazırlıqdan və hava şəraitinə görə bir günlük gecikmədən sonra sualtı qayıq yanvarın 27-də vəzifəsini yerinə yetirməyə başladı. Plana görə, gün çıxandan dərhal sonra güclü hava hücumu həyata keçiriləcək və bu müddət ərzində sualtı qayıq təyinat bölgəsinə xəbərsiz çatacaq, torpedo hücumu təşkil edəcəkdi. Sualtı qayıq yanvarın 27-i, saat 21:30-da sudan Qumqala-Səddülbahir xəttinə çataraq, 30 m dərinliyə qədər endi. Minalı sahələr arasında sualtı gəzinti etdikdən sonra yanvarın 28-i səhər saat 07:00-da Naraya çatdı. Periskop dərinliyinə enən sualtı qayıq, Yavuzun iki gün əvvəl yola çıxması səbəbindən əsas hədəfini tapa bilmədi.^[19] Dönüşə keçən, E14 saat 08:45-də periskopundan müşahidə etdiyi türk gəmisinə iki torpeda atdı.^[20] Sualtı qayıq İntibah və Nüsrət minaatanlarına və Kamal Rəis gəmisinə hücum etsə də, onun atdığı torpedo, gəmi qəzasına düşərək, partladı. Partlayışın təsiri və Osmanlı gəmilərinin hücumu nəticəsində üzə çıxan sualtı qayıq ciddi şəkildə zədələnərək, yenidən batdı. 46 metr dərinlikdə dənizin dibinə dəyən sualtı qayıq çətinliklə də olsa su altından Boğazdan çıxmağa çalışdı. Gündüz saatlarında Qumqalaya çatan E14, Boğazdan çıxmağa çalışarkən, Qumqala önündə sahil batareyasının atəşinə tuş gəldi. Birbaşa zərbə nəticəsində sualtı qayıq sonunda batdı. Gəminin komandiri, üç zabit və 20 nəfər həlak oldu, sağ qalan 9 ekipaj üzvü isə əsir götürüldü. Əsir düşmüş ekipaj üzvləri 1919-cu ilin əvvəlində Mudros sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra azad edildi. E14-ün komandiri, leytenant komandir Cefri Sakston Uayt, ölümündən sonra 24 may 1919-cu ildə Viktoriya xaçı ilə təltif edildi.^{[11][17][20][21]}

Döyüşdən sonra Yavuz İstanbula təmirə aparıldı. Gəminin gövdəsi yenidən yığılmağa başlandı.^[2] Gəmi üç minanın verdiyi zərər nəticəsində ümumilikdə 1217 ton su almışdı. Yanvarın 28-29-da kömürü, 30-31-də isə cəbbhəxanası yeniləndi. Fevral ayı ərzində minadan dəyən ziyan aradan qaldırıldı, qazanxanalar təmizləndi. Martın 31-dəki kəşfiyyat təyyarələrinin hücumları nəzərə alınmasa, mart və aprel ayları sakit keçdi. Yavuz müvəqqəti təmirdən sonra Egey dənizinə deyil, Turqut Rəislə Qara dənizə buraxıldı. Brest-Litovsk müqaviləsi imzalandıqdan sonra 30 aprel 1918-ci ildə Osmanlı barışıq komissiyasının üzvlərini daşıyan gəmiləri Odessaya qədər müşayiət etdi.^[22][9] May ayını Sevastopolda olan gəmi iyunun 7-də müharibə başlayandan bəri ilk dəfə quru doka çıxarıldı və onun gövdəsi iyunun 14-dək təmizlənib, yenidən rəngləndi, bəzi xırda zədələri aradan qaldırıldı. Əsas təmir işləri avqustun 7-dən oktyabrın 19-dək aparıldı. 30 oktyabr 1918-ci ildə Mudros müqaviləsinə qədər heç bir döyüşə girmədi. İmbros döyüşü nəticəsində Osmanlı-Alman qüvvələri ən yaxşı yüngül kreyserini itirdi, Yavuz İstanbulda aparılan təmir nəticəsində müvəqqəti də olsa düzəldirldi. Köhnə Aralıq dənizi diviziyası yararlı döyüş qüvvəsi olmaqdan çıxmışdı.^[2]

Döyüşdə itki vermədən Antanta dövlətlərinə ciddi zərbə vuran Osmanlı donanması Mudros istiqamətinə doğru hərəkət edərkən minalardan xeyli ziyan gördü. Döyüş, Osmanlının qələbəsi ilə nəticələnsə də, onların itkiləri daha çox idi. Müharibənin son illərində baş verən bu hadisə Osmanlı imperiyasını atəşkəsə sövq edən səbəblərdən biri idi. Atəşkəsdən sonra Osmanlı Egey Hərbi Donanması ləğv edildi.^[6]

• Buchan, John. A History of the Great War Volume VII. Boston: Houghton Mifflin Company. 1922.
• Chisholm, Hugh. The Encyclopædia Britannica, The Twelfth Edition, Volume 2. New York: The Encyclopædia Britannica Company, LTD. 1922. 24 Aralık 2016 tarixində arxivləşdirilib.
• Groner, Eric. German Warshps 1815–1945 Volume One: Major Surface Vessels. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 0-87021-790-9.
• Halpern, Paul G. A Naval History of World War I. Annapolis: Naval Institute Press. 1994. ISBN 0-87021-266-4. 19 Mart 2015 tarixində arxivləşdirilib.
• Hownam-Meek, R. S. S. "Question 3/99: The Loss of the German Light Cruiser Breslau". Warship International. Toledo, OH: International Naval Research Organization. XXXVII. 2000: 92–95. ISSN 0043-0374. JSTOR 44889963.
• Jameson, William. Submariners VC. Penzance, Cornwall: Periscope Publishing Ltd. 2004. ISBN 978-1-904381-24-2.
• Layman, R. D. "HMS Ark Royal – Pegasus 1914–1950". Warship International. Toledo, Ohio: International Naval Research Organization. XIII. 1976: 90–114. ISSN 0043-0374. JSTOR 44887987.
• Littlefield, Walter. New York Times current history, Volume 14. New York: New York Times Company.
• O'Hara, Vincent P.; Heinz, Leonard R. Clash of Fleets: Naval Battles of the Great War, 1914-18. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. 2017. ISBN 9781682470190.
• Hildebrand, Hans H.; Röhr, Albert; Steinmetz, Hans-Otto. Die Deutschen Kriegsschiffe. 2. Ratingen: Mundus Verlag. 1993. ASIN B003VHSRKE.
• Sevengül, Hüsamettin. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi - Deniz Harekatı (PDF) (Türkçe). Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı. 1976. 18 Mayıs 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Staff, Gary. German Battlecruisers: 1914–1918. Oxford, Birleşik Krallık: Osprey Books. 2006. ISBN 978-1-84603-009-3.
• Woodhouse, Henry. Textbook of Aerial Laws. New York: Frederick A. Stokes Company. 1920.