İmbros döyüşü

Rusiyanın 1918-ci ilin martında Brest-Litovsk sülh müqaviləsini imzalaması ilə Qara dənizdəki əməliyyatlar başa çatmış, 1916-cı ildən sonra Çanaqqala cəbhəsində böyük toqquşmalar olmamışdı. Admiral Vilhelm Suşonun Almaniyaya qayıtması ilə Osmanlı donanmasının komandanlığı 1917-ci ilin oktyabrında admiral Hubert fon Rebeyr Paşvitzə verildi. Paşvitz, Antanta dövlətlərinə aid iki diviziyanın Makedoniyanı tərk edərək Saloniki vasitəsilə Sinay və Fələstin cəbhəsinə göndəriləcəyinə dair kəşfiyyat məlumatı aldıqdan sonra Alman sualtı qayıqları ilə hücuma keçmək istəyini Ali Baş Komandan Qərargahının Dəniz Komandanlığına çatdırdı. Sualtı qayıqların olmaması səbəbindən donanmanın hərəkətsiz qalmasının qarşısını almaq üçün Osmanlı qərargahı Almaniya Hərbi Dəniz Qüvvələri qərargahı ilə danışıqlardan sonra bu hücum üçün Yavuz və Midilli gəmilərini təsis etdi. 220 km uzaqlıqda olan bu hədəf, sürətli hücum üçün kifayət qədər yaxın idi və düşmən gəmiləri ilə qarşılaşmadan başa çatdırıla bilərdi. Baş komandan hücumu təsdiq edərkən, gəmilərin Osmanlılar üçün dəyərini vurğulayaraq, mina və sualtı qayıq təhlükələrinin də nəzərə alınmasını istəyib.^[1] Paşvitz isə havadan kəşfiyyatı, cərəyan və dalğaların mina xəttinin effektivliyini azaltdacağını nəzərə alaraq əməliyyatın uğurlu olacağına əmin idi. Hücum, həmçinin, 9 dekabr 1917-ci ildə Qüdsün itirilməsindən sonra xalqın mənəviyyatını yüksəltmək məqsədini daşıyırdı. Detaylı incələməlrdən sonra hədəfin İmbros^{[qeyd 1]} və Lemnos adaları olduğu təyin olundu.^[1][2]

Əməliyyata qatılacaq Yavuz və Midilli gəmiləri ilə Müavənət-i Milliyə, Nümunə-i Hamiyət, Bəsrə və Samsun esminesləri Çanaqqalaya doğru yola düşdülər. Planlara görə, düşmən minaları havadan və dənizdəki silah katerləri tərəfindən zərərsizləşdiriləcək, minalanmış ərazilərdə düşmən kəşfiyyatının qarşısını almaq üçün son anda açılan keçiddən Egeyə üzəcəkdilər.^[1] Çanaqqala Müstəqil Bölgə Komandanlığına İmbros və Lemnos üzərində kəşfiyyat uçuşları ilə məlumatlar toplamaq, Ksantidəki Alman stansiyasından tələb olunan döyüş təyyarələrinə Yavuz və Midillini qorumaq və Bolqarıstan sahillərini nəzarətdə saxlamaq vəzifəsi verilmişdi. 19 yanvar 1918-ci il əməliyyat planına əsasən Yavuz, böyük düşmən gəmilərini, Midilli yüngül gəmiləri və İmbrosdakı hava bazasını hədəf almalı, esmineslər isə Boğaz qarşısındakı sualtı qayıqların təhlükəsizliyi təmin etməli idi. İmbrosdan sonra Yavuz şərqdən Mudros limanını bombalamalı, Midilli isə Lemnosun cənub-şərqində kəşfiyyat apararaq, Alman UC-23 sualtı qayığının əməliyyatlarını müşahidə etməli idi. Gəmilərin gün batımında Səddülbahir qarşısında olması nəzərdə tutulurdu.^[3][4]

Admiral Sidney Fremantl boğazdan çıxış əməliyyatının gizli qala bilməyəcəyindən ehtiyat edərək, qüvvələrini buna uyğun yerləşdirdi. Fremantl 1918-ci ilin əvvəlində Böyük Britaniyaya göndərildikdə, kontr-admiral Artur Heys-Sedler 12 yanvar 1918-ci ildə Egeydəki Birləşmiş Krallığın donanmasının komandiri təyin edildi.^[5] Heys-Sedlerin komandanlığına Yavuzdan köhnə və asta hərəkət edən olan pre-dreadnot döyüş gəmiləri HMS Agamemnon, HMS Lord Nelson, HMS Raglan və HMS M28 monitorları, HMS Tigress və HMS Lizard esminesləri daxil idi. Yavuzla birbaşa döyüşə biləcək gəmilər Lord Nelson və Agamemnon idi. Döyüş günü köhnəlmiş Fransız döyüş gəmisi Lemnosda təmirdəydi, Heys-Sedler isə yanvarın 16-da HMS Lord Nelson gəmisində general Corc Milne ilə Salonikidə görüşmək üçün ərazidən ayrılmışdı.^[6][2][5] Aqamemnon və donanmanın digər gəmiləri, yüngül kreyserlər Lowestoft, Foresight and Skirmisher və esmineslər Arno və Ribble Mudros yaxınlığında idilər.^[7] Aqamemnonun sürəti və məsafəsi az olduğundan döyüş başlayan zaman, onun Osmanlı gəmilərinə yetişməsi mümkün deyildi.^[4][2] Ərazi çoxsaylı mina xətləri ilə də qorunurdu.^[5] Bölgədəki digər gəmi HMS Ark Royal ləngliyi və sualtı aktivliyi səbəbindən Mudros limanında stasionar depo və təmir gəmisi kimi istifadə edilirdi. Böyük Britaniya Hərbi Dəniz Qüvvələrinin hava qüvvələri Taşos, İmbros, Tenedos və Lemnos adalarına paylanmış, Mudros limanındakı əsas hava bazası isə texniki xidmət, təmir və təchizat bazası kimi istifadə edilirdi.^[8][5]

Osmanlı gəmiləri 19 yanvar 1918-ci il saat 16:00-da^{[qeyd 2]} Mərmərə dənizində toplandı. Gəmi komandirləri əməliyyatın təfərrüatlarını müzakirə etmək və ələ keçirilən ingilis mina xəritəsini araşdırmaq üçün, Yavuzda görüşdükdən sonra əməliyyat əmri verildi.^[9] 20 yanvar, saat 03:30-da gəmilər Nara burnunda sualtı qayıqlara qarşı qurulmuş torun qarşısına gəldilər. Buradan istiqamət götürən gəmilər, saat 04:50-də təkrar hərəkət edərək, 05:47-də Səddülbahirdən keçdi. Antanta dövlətlərinin mina xətləri ilə bağlı son dəqiqə kəşfiyyatı nəticəsində saat 05:55-də rota 270 dərəcədən 239 dərəcəyə dəyişdirildi. 15 dəqiqə sonra Yavuz, liman^{[qeyd 3]} tərəfində minaya düşdü, X və XI kupelərinə cüzi ziyan dəydi.^[10][11][7] Saat 06:32-də Yavuz İmbrosa tərəf istiqamət götürdü və Midilliyə tez bir zamanda İmbrosdakı Quzu körfəzinə yol almaq əmri verildi.^[10]

Döyüş 07:40-da Midillinin iki İngilis esminesi olan Lizard və Tigress-ə atəş açması ilə başladı.^{[qeyd 4]} Esmineslər qaçmağa başlayanda, onları təqib edən gəmi 07:44-də limanın burnunda lövbər salmış Reglan və M28 monitorlarına da atəş açdı. Bu vaxt, saat 07:42-də Yavuz ikinci batareyası ilə Kefalosdakı naqilsiz stansiyaya hücum edərək, onu dörd atışla dağıtdı, sonra isə əsas batareyası ilə körfəzdə lövbər salmış iki paroxodu batırdı.^[9] Saat 07:44-də Yavuz monitorlara hücuma qoşuldu. Reglan monitor, ratsiya ilə gəmilərin gəlişini bildirdi, lakin Midillinin atəş açması ilə monitor yanmağa başladı, Yavuzun 280 mm-lik əsas toplarının nişan alması nəticəsində bir neçə dəqiqə ərzində suda batdı. Daha sonra M28-ə atəş açıldı, yanğın silah anbarını da bürüdü və anbar yandı.^{[6][12][10][7]} Reglanın 220 ekipajından 127-si, M28-in 66 ekipajından altısı öldü və ya yaralandı.^[7] Saat 08:05-də Kefalosda başqa bir gəmiyə dörd salvo atıldı. Hücum zamanı Quzu körfəzindəki yanacaq çənləri də yandı. Başqa hədəflə qarşılaşmayan Osmanlı gəmiləri İmbrosdan cənuba doğru Limnos istiqamətinə yönəldilər.^[10] Selanikdəki admiral Artur Heys Sedler və Mudros donanmasının komandiri kapitan P.V.Dumas^[6], Osmanlı gəmilərinin hücumu xəbərini səhər saat 08:00-da aldılar. Mudros komandiri gəmilərinin hərəkətə hazır olması əmrini verərkən, o, həmçinin döyüş gəmilərinin patrul məntəqələrinə daxil olmasını və yolda olan konvoyların ən yaxın limana sığınmalarını da əmr etmişdi. Mudrosdakı gəmilər ancaq Yavuz, Boğaza dönüş yolundaykən hərəkətə keçə bildilər.^[5]

Saat 08:20-də Birləşmiş Krallığının Lizard və Tigress esminesləri və iki təyyarəsi Yavuz və Midillini izləməyə başladı. Saat 08:26-da verilən əmrə əsasən Midilli, Yavuzun önündə zenit atəşi üçün daha əlverişli mövqeyə keçdi. Saat 08:28-də təyyarə bombası Yavuzdan 300 metr kənara düşdü. Gəmilər İmbrosun cənub-şərq hissəsinə yaxınlaşdıqdan üç dəqiqə sonra,^[6] saat 08:31-də Midilli minaya çırpıldı və sükanı dağıldı. Yavuz və Midilli düşmənin minalanmış sahəsinə artıq girmişdilər. Yavuz, Midillini yedəyinə almaq üçün manevr edərkən, Midilli, döyüş kreyseri ilə özü arasında mina aşkar edərək,bu barədə digər gəmiyə xəbər verdi. Ancaq Yavuz saat 08.55-də VI və VII kupeləri arasında minaya düşdü.^[9] Beş dəqiqə sonra Midilli yavaş-yavaş geri çəkilərkən daha iki minaya dəydi. Minalar gəminin arxa qazanxanası və yan mühərrikinə ciddi ziyan vurmuşdu. Saat 09:50-də Yavuz daha bir minaya düşdü, III və IV kupeləri su almağa başladı.^[11]Saat 09:55-də Midilli beşinci minaya düşərək, batdı.^[14][11][9]

Midillini xilas etmək üçün saat 09:14-də əraziyə 4 esmines cəlb olunsa da, iki Böyük Britaniya esminesinin yaxınlaşdığı üçün onlara geri dönmək əmri verildi.^[14][11] Bu zaman dörd Osmanlı esminesi və köhnə kreyser ingilis esmineslərini geri çəkilməyə məcbur etdi.^[6] Bu vaxt Midilliyə 500 metr yaxınlaşan Bəsrə arxa tərəfdən iki zərbə aldıqdan sonra tüstü generatorlarını işə salaraq geri çəkilməli oldu.^[11] Müavənət-i Milliyədəki qarşıdurmadan sonra,^[12][13] sualtı təhlükəsizliyini qorumaq məqsədi ilə, sahil redutlarının silahları ilə qorunaraq geri çəkildi. İngilis esminesləri əvvəlcə Yavuz və esminesləri Boğaz istiqamətində təqib etdilər, sonra redutlardan gələn atəşə görə geri döndülər və 1-1,5 saatdan sonra 475 Midilli personalının təxminən üçdə biri^{[qeyd 5]} xilas edildi. Ekipajın qalan hissəsi ya batan gəmidə, ya da suda boğularaq öldü.^[14][11]