İmam Zeylai və ya Əbu Məhəmməd Cəmalüddin Abdullah ibn Yusif ibn Məhəmməd əz-Zeylai (ərəbcə: عبد الله بن يوسف الزيلعي), (1320, Zeyla, Somali - 1360, Qahirə, Misir) - Hənəfi fəqihi və hədis hafizi.[1]
| İmam Zeylai | |
|---|---|
| ərəb. عبد الله بن يوسف الزيلعي | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Zeyla, Somali |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Qahirə, Misir |
| Fəaliyyəti | fəqih, səfir |
İmam Zeylai bugünkü Somalinin Cibuti sərhədinə yaxın bölgəsi olan, Ədən körfəzi sahindəki liman şəhəri Zeyladandır. Süyuti bioqrafiyasını verərkən, "Zeylai əslində bir sonrakı təbəqədə zikr edilməli idi, ancaq oradakı yaxınlarından əvvəl vəfat etdiyi üçün bura alınmışdır"[2][3] deyir. Süyutinin bəhs etdiyi bir sonrakı təbəqədə verilən hədis hafizlərinin doğum tarixlərinin 1323-1348-ci illər arasında dəyişməsi və Zeylainin bu təbəqədə mövcud 1325-ci ildə doğulan Zeynüddin əl-İraqi ilə dostluğu diqqətə alındığında, 1320-ci ildə anadan olduğu deyilə bilər.[1]
Zeylai, dövrünün qabaqcıl elm adamlarından Şəhabəddin Əhməd ibn Məhəmməd ibn Fütuh ət-Tücibi, Osman ibn Əli əz-Zeylai, Alaəddin İbnüt-Türkmani, Şəhabəddin Əhməd ibn Məhəmməd ibn Kays əl-Ənsari, Cəlaləddin Əbul-Fütuh Əli ibn Əbdülvəhhab əl-Cüreyri və Bəhaəddin İbn Aqil kimi şəxsiyyətlərdən hədis, fiqh və nəhiv (ərəb dili qrammatikası) təhsil almışdır. Nasbur-Rayənin bir çox yerində ifadə etdiyinə görə hədis müəllimləri arasında Əbul-Həccac Yusuf ibn Əbdürrəhman əl-Mizzi ilə Zəhəbi də vardır. Fiqhdə fətva verəcək səviyyəyə gəlmiş olsa da, qələmə aldığı əsərlərdə hədisçilik istiqaməti ön plandadır. İbn Həcər, müəllimi Zeynüddin əl-İraqinin Şafii, Zeylainin Hənəfi olmasına baxmayaraq həmrəylik içində işlər gördüklərini ifadə etdiyini nəql edər. Buna nümunə olaraq da İraqinin, Qəzalinin "İhya"sındakı hədislərlə Tirmizinin "əs-Sünən"ində, "Və fil-bəb an fülan..." (ərəbcə: و في الباب عن فلان , azərb.: bu babda filan səhabələrdən nəql edilmiş hədislər də vardır) ifadəsiylə işarə etdiyi rəvayətlərin təxrici üzərində çalışarkən Zeylaidən, Zeylainin də Mərğinaninin "əl-Hidayə"siylə Zəməhşərinin "əl-Kəşşaf"ındakı hədislərin təxricini edərkən İraqidən faydalandığını ifadə edər.[4]
Hədis təxrici mövzusundakı işləri bir çox alim tərəfindən qaynaq olaraq istifadə edilən Zeylai 11 Məhərrəm 1360-cı il tarixində Qahirədə vəfat etmişdir. Onun Əvfat Əmirliyini təmsilən Məmlük Sultanı Məhəmməd ibn Kalavuna göndərilən elçilik heyətinə başçılıq etməsi ölkəsində böyük etibar daşıdığını göstərməkdədir.[1]
İmam Zeylainin qələmə aldığı əsərlər bunlardır:[1]
- Nasbur-Rayə li-təxrici əhadisil-Hidayə. Əsəri fərqli edən xüsusiyyətlərinin başında Hənəfi məzhəbinin yanında digər üç məzhəbin dəlillərini də ehtiva etməsi gəlir. Zeylai, "əl-Hidayə"dəki bir hədisi qeyd etdikdən sonra onu zikr edən səhabə raviləri və rəvayətləri qaynaqlarıyla birlikdə nəql edər. Hənəfi məzhəbinin dəlil aldığı hədislərdə bir zəiflik varsa, onu da ifadə edər. Mərğinaninin verdiyi hədisin mətniylə hədis qaynaqlarında iştirak edən mətin arasında fərqlər varsa, bu cür rəvayətlər üçün "qərib" və ya "qəribun ciddən" ifadəsini istifadə edər. Mövzuyla əlaqədar mərfu hədislərin ardından məvquf və məqtu rəvayətləri nəql edər Bu rəvayətlər haqqında özündən əvvəl edilən tənqidləri nəql edər, qismən öz tənqidlərinə də yer verər. Daha sonra digər məzhəbləria dəlillərini detallı şəkildə yazar. Keçmiş alimlərin sözlərini yeri gəldikcə tənqid edər. Müəllimi İbnüt-Türkmani onun ən çox tənqid etdiyi adlardan biridir. Nasbur-Rayə əhkam hədisləri mövzusunda Bədrəddin əz-Zərkəşı, İbnül-Mülakkin, İbn Həcər əl-Əsqəlani və Süyuti kimi müəlliflərin ən əhəmiyyətli qaynaqlarındandır. Kutubi Sittə yanında İmam Malikin "əl-Muvatta"sı, Əbu Davud "ət-Tayali"si, Abd ibn Humeyd, İshaq ibn Rahuyə, Əbu Uvanə əl-İsfərayini, Abdul-lah b. Zübeyr əl-Humeydi, Əhməd ibn Hənbəl, Əbu Yala əl-Məvsili və Bəzzarın "əl-Müsnəd"ləri, İbn Əbi Şeybə və Abdürrəzzaq ibn Həmmamın "əl-Musannəf"ləri, Əhməd ibn Hüseyn əl-Beyhəqinin "əs-Sünənül-Kübra"sı, "əl-Hilafiyyati və Dəlailün-Nübüvvəsi", Hakim ən-Nişaburinin "əl-Müstədrək"i, Dariqutninin "Sünən"i, İbn Saədın "ət-Təbəqat"ı, İbn Hibbanın "əs-Siqat"i ilə "əl-Məcruhi"ni, Xətib əl-Bağdadinin "Tarixul-Bağdad"i, Mizzinin "Təhzibül-Kəmal və Tuh-fətül-Əşraf"ı, Zəhəbinin "Mizanül-İqtidali Zeylai"nin faydalandığı və təlxislər yazdığı bir çox əsər arasında zikr edilə bilər. Nasbur-Rayə, İbn Həcər əl-Əsqalani tərəfindən "əd-Dirayə fi təxric"i (təlxisi, müntəhabi) "əhadisil-Hidayə" adıyla ixtisar edilmişdir.
- Əl-İsaf bil-əhadisil-Kəşşaf. Zəməhşərinin təfsirindəki rə-vayətlərin təxricinə dair olub, müəllif yeri gəldikcə əsəri tənqid etmiş, ancaq ondakı bütün rəvayətləri təxric edə bilməmişdir. Zeylainin bu əsəri də daha sonraları hədis təxrici edənlər üçün imtina edilməz bir qaynaqdır.
- Müxtəsərul Şərhi Məanil-asar. Zeylai bu işində Əbu Cəfər ət-Tahavinin "Şərhu-Məanil-asar"da zikr etdiyi rəvayətlərin səhabə ravi xaricindəki sənədlərini çıxartmışdır.