İlyas ibn Mahmud ibn Məhəmməd ibn Əmir əl-Tsudaxari (1829, Ameterkmaxi, Akuşa-Darqo — 1904/1905, Kazan, Kazan quberniyası, Rusiya imperiyası) – Dağıstanda təsəvvüf nəzəriyyəsi və təcrübəsinin inkişafına mühüm töhfə verən 19-cu əsr sufi alimi. Nəqşibəndi təriqətinin Xalidi şeyxi. 1888-ci ildə çar hakimiyyəti tərəfindən Rusiyanın dərinliklərinə sürgün edilmiş və həyatının qalan hissəsini orada başa vurmuşdur.
| İlyas əl-Tsudaxari | |
|---|---|
| Ильяс-ХӀяжи МяхӀмадла урши | |
| Doğum tarixi | 1829 |
| Vəfat tarixi | 24 aprel (7 may) 1904 |
| Vəfat yeri |
|
O, Tsudaxarın bir hissəsi olan Amatxarkmaki kəndində, Şimali Qafqazda xırda feodal sinfi olan – özdənlərə mənsub Məhəmmədin ailəsində anadan olub. Doğum və ölüm tarixləri ilə bağlı məlumatlar ziddiyyətlidir. Doğma kəndindən olan müasirlərinin məktublarına görə, o, 1829-cu ildə anadan olub. İlyasın xatirəsinə həsr olunmuş konfransda açıqlanan məlumatlara görə isə 1836-cı ildə anadan olub, 1904–1905-ci illərdə vəfat edib. Tədqiqatçı Maqomed Abdullayev isə digər mənbələrin, müvafiq olaraq 1827 və 1908-ci illəri göstərdiyini qeyd edir.[1]
İlyas doğma dargi dili ilə yanaşı, qumuqca və ərəbcə də bilirdi. O, Tsudaxarda islam fiqhini öyrənir. İlyasın özünün yazdığına görə, o, Akuşa, Muqi və Uraxi dargi kəndlərində elm öyrənmişdir.[2][1] Sonralar Kaka-Şura və Durgəli kəndlərində də təlim alıb.[3] Sonradan İlyas Nəqşibəndi təriqəti ilə maraqlanır və onu daha yaxşı öyrənmək üçün Danqulidən olan Əhməd-Hacının tələbəsi olur, daha sonra Əbdürrəhman-Hacı əs-Suğurinin yanında oxumağa başlayır[4] və ondan nəqşibəndi təriqətinin icazətini alır.[5]
Əbdürrəhmanın vəfatından sonra İlyas təriqət təlimini açıq şəkildə təbliğ etməyə başladı. İnsanlar hər yerdən onun yanına axışırdılar. Şeyx Əli-Hacı Akuşinski də onun tələbəsi idi.[1] Çar administrasiyası şeyxin məşhurluğunda növbəti potensial anti-Rusiya üsyanını görürdü, buna görə də 1888-ci ildə İlyas və digər beş şeyx (Kikunidən Məhəmməd-Xacıyav Osman, Gimridən Abdallah Xacıyav, Apşidən Süleymanxacı, Saltadan Uzun-Hacı Saltinski, Kuknidən Musa Xacıyav) həbs edilərək Rusiyanın dərinliklərinə sürgün edildi.[5][1]
İlyas Tsudaxarinin həbsi ilə bağlı arxiv hesabatında deyilir ki, o, Dağıstan əhalisi arasında müsəlmanların "təriqət" təlimini yaydığına və dini fanatizmin ifrat dərəcədə inkişafına səbəb olduğuna görə Sibirin ucqar rayonlarına sürgün edilib. Müraciət etdikdən sonra onlar Samara vilayətinin daxili əyalətlərindən birində məskunlaşmaq üçün icazə aldılar. Arayışda İlyas haqqında deyilir: "60 yaşında, evlidir, "yaxşı" kimi qiymətləndirilib".[1]
Nazir əd-Durqəlinin yazdığı kimi, sürgün zamanı Dağıstanın hər yerindən, Kazandan və başqa yerlərdən onun yanına insanlar gəlirdi . O, Kazan və Tatarıstanın şeyxləri ilə dost idi. "Tərcüman" qəzetinin redaktoru İsmayıl Qasprinski ona məktub göndərərək Quranın ovuc ölçüsündə kiçik hərflərlə yenidən yazılmasının üsulunu öyrənmək istəyir. İlyas razılıqla cavab verir və ona minnətdarlığını bildirən şeirlər göndərir. Bundan sonra Baxçasarayda çap edilən kiçik Quran digər bölgələrdə də geniş yayılmağa başladı.[5]
Altı ildən çox sürgündə qaldıqdan sonra İlyas ağır xəstələnir və bir il bu vəziyyətdə qalır. Onunla birlikdə sürgündə olan qızı Amatulla və oğulları Mahmudqacı və Məhəmmədqacı xəstəliyi zamanı ona qulluq edirdilər.[1]
İlyas 1904-cü il aprelin 24-də və ya 1905-ci ildə Kazanda sürgündə[5] vəfat etmiş, cənazəsi Dağıstana aparılaraq Paraulda dəfn edilmişdir.[2]
Onun digər iki qızı evli idilər və öz vətənlərində qalmışdılar.[1]
İlyas iki əsərin müəllifi kimi tanınır: ərəbdilli "Sülləm əl-mürid" (ərəb. سلم المرید; tərcümədə "Müridin nərdivanı") və qumuq dilində "Kifayə əl-mürid fit-tarikə ət-tövhid" ("Müridin tövhid yolunda kafilik"). Əsərlər 1904-cü ildə Kazanda nəşr edilmişdir.[2] "Kifayə əl-mürid"in iki əlyazma nüsxəsi Paraul Cümə məscidində qorunur.[2]
Strukturuna görə "Kifayə əl-mürid" iman, İslam və ihsan bölmələrindən ibarətdir.[2]
- Birinci bölmə İslam ehkamının əsas anlayışlarına həsr olunub: Yaradana iman, onun sifətlərinin təsviri, mələklərə, müqəddəs kitablara iman və s.
- Müsəlman hüququna aid ikinci bölmə təriqətə qoşulmaq üçün minimum bilikləri ehtiva edir.
- Üçüncü bölmədə təsəvvüf əxlaqı məsələləri, eləcə də Nəqşibəndi təriqətinin əməlləri araşdırılır. Tövbənin qaydası və şərtləri, tərəfdarların təriqətə başlaması, eləcə də fərdi və ümumi zikrin əməlləri ətraflı araşdırılır.[2]
İlyasın başqa bir əsəri olan "Süllam əl-mürid" ("Müridin nərdivanı") əsərində Məhəmməd peyğəmbərdən tutmuş İlyas Tsudaxarın özünə qədər təriqət şeyxlərinin silsiləsi verilmişdir.[2] Kitqabda zikr ətraflı araşdırılır – gizli zikr, uca zikr, qəlblə zikr, toplu zikrin qaydaları, zikr haqqında hədislər verilir. Şeyx "etibarlı həqiqət", "etibarlı mənbə" sayılanları izah edir və bu mövzuda təriqət şeyxlərinin sözlərini də əlavə edir.[6]
Şeyxin qəbrinin yerində ziyarətgah var. 21 oktyabr 2004-cü ildə Mahaçqalanın rəhbəri Səid Əmirovun dəstəyi ilə İlyas əl-Tsudaxarinin anadan olmasının 175 illiyi şərəfinə xatirə gecəsi təşkil olundu.[1]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Абдуллаев, 2007
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Шихалиев, 2009
- ↑ Шихалиев Ш. Ш. Арабографические сочинения по суфизму на кумыкском языке в контексте развития Дагестанской суфийской литературы. 2014. 71–79.
- ↑ Рагимов Абдула Александрович. Ислам и кавказская война XIX века. М.: Дагестанское книжное изд-во. 2004. 56. ISBN 978-5-297-01050-5.
- ↑ 1 2 3 4 Назир из Дургели, 2012
- ↑ . 28–39.