İlokano dili — Avstroneziya dil ailəsinə aid olan bir dildir və əsasən Filippində İlokano xalqı tərəfindən danışılır. [3]Bu dil Filippinin səkkiz əsas dilindən biridir və təxminən 11 milyon danışanı ilə üçüncü ən geniş yayılmış ana dilidir. İlokano dili Şimali Luzonda, xüsusən də Kordilyera etnolinqvistik qrupları arasında, həmçinin Kaqayan vadisinin bəzi hissələrində və Mərkəzi Luzonun bəzi bölgələrində istifadə olunur.
| İlokano dili | |
|---|---|
 | |
| Orijinal adı |
Pagsasao nga Ilokano Ilokano |
| Ölkə | |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | ило 203 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | ilo |
| ISO 639-3 | ilo |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | ilo |
| Ethnologue | ilo |
| Linguasphere | 31-CBA-a |
| ABS ASCL | 6503 |
| IETF | ilo |
| Glottolog | ilok1237 |
 Bu dildə olan Vikipediya | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Avstroneziya dili olaraq İlokano digər Filippin dilləri ilə dil əlaqələrinə malikdir və indonez, malay, tetum, çamorro, fijian, maori, havay, samoa, tahi, paivan və malaqasi kimi dillərlə qohumdur. O, digər Şimali Luzon dilləri ilə yaxından əlaqəlidir və Balanqao diliylə Bontok dilinin bəzi şərq dialektləri ilə müəyyən dərəcədə qarşılıqlı anlaşma qabiliyyətinə malikdir.
İlokano dili Luzondan kənarda da danışılır. Mindoro, Palavan və Mindanaoda, həmçinin Kanada, Havay və ABŞ-ın Kaliforniya ştatı bu dildə danışan ölkələr sırasındadır. Havay adalarında yaşayan filippinlilərin təxminən 85%-i İlokano mənşəlidir və onlar Havaydakı ən böyük Asiya əsilli etnik qrupu təşkil edirlər.[4]
2012-ci ildə İlokano dili rəsmi olaraq La Union vilayətinin dili kimi tanındı.[5] Tarixən İlokano xalqı kur-itan adlı yerli yazı sistemindən istifadə edirdi.[6]
İlk tarixi dövrlərdə İlokano xalqı özlərini "Samtoy" adlandırırdılar. Bu termin İlokano dilində "sao mi ditoy" ifadəsindən yaranmışdır və "bizim dilimiz" mənasını verir.[7]
"İlokano" termini yerli "İluko" sözündən götürülmüşdür, həm yerli, həm də ispan təsiri altında linqvistik inkişaf keçmişdir. Bu söz İlokano dilində "i"(mənası: “aid olan” və ya “gələn”) prefiksi ilə "luek, luyok" və ya "looc" (mənası: “dəniz” və ya “körfəz”) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Bu etimologiya həm xalqın, həm də dilin tarixi olaraq sahil yaşayış məskənləri ilə əlaqəli olduğunu göstərir və "körfəzdən olan xalqın dili" mənasını verir.[8]
Alternativ bir linqvistik izaha görə, bu termin İlokano dilində "luku" və ya "lukunq" sözləri ilə əlaqəlidir. Bu sözlər düzənliklər, vadilər və alçaq ərazilər mənasını ifadə edir. Bu izaha əsasən, "İlokano" ifadəsi əvvəlcə "düzənlik xalqının dili" anlamında işlənmiş və dağlıq ərazilərdə yaşayan icmaların danışdığı dillərdən fərqləndirilmiş ola bilər. [9]
İspan müstəmləkəçiliyi dövründə "İlokano" termini rəsmi hala gətirildi və ispan dilinin qrammatik qaydalarına uyğunlaşdırıldı. İspan dilində müəyyən bir xalqı və ya qrupu ifadə edən "-ano" suffiksi bu terminə əlavə edildi. Bu uyğunlaşdırma "İlokano" termininin müstəmləkə qeydlərində və rəsmi təsnifatlarda geniş şəkildə tanınmasına və istifadəsinə töhfə verdi.
İlokano dili həmçinin İloko kimi tanınır. Avstroneziya dil ailəsində, daha dəqiq desək, Malayo-Polineziya qolu daxilində yer alır. Bu dilin Tayvandan gəldiyi "Tayvandan çıxış" (Out of Taiwan) miqrasiya nəzəriyyəsi ilə izah olunur. Bu nəzəriyyə arxeoloq Piter Bellvud tərəfindən irəli sürülmüşdür və təxminən e.ə. 3000-ci ildə Tayvandan Avstroneziya dilli xalqların Filippinə köç etdiyini iddia edir.[10][11]
İlokano dili Filippin Kordilyera alt qrupuna aid olub, böyük Şimali Luzon dilləri ailəsinə daxildir. Təxminən səkkiz milyon insan bu dili ana dili kimi danışır. Avstroneziya dilləri üzrə mütəxəssis olan dilçi Lourens Rid, Şimali Luzon dillərini beş əsas qola ayırır:
- Şimal-şərqi Luzon
- Kaqayan vadisi
- Mezo-Kordilyera
- İlokano
- Arta
Sonuncu iki dil qrup səviyyəsində izolyat dillər kimi təsnif edilir. İlokano dili Şimali Luzonun böyük hissəsində və Mərkəzi Luzonun bəzi bölgələrində ümumi ünsiyyət dili rolunu oynayır. Bundan əlavə, təxminən iki milyon insan bu dili ikinci dil kimi istifadə edir. Bu danışanlar arasında İbanaq, İtaves, İvatan, Bolinao, Panqasinan, Sambal və digər regional dillərin ana dili daşıyıcıları da mövcuddur.
İlokano dili əsasən Şimali Luzonda danışılır və 8,7 milyon insan bu dili ana dili, təxminən 2 milyon insan isə ikinci dil kimi istifadə edir. İlokano dili daşıyıcılarının ən sıx cəmləşdiyi bölgə onların doğma ərazisi olan İlokos regionudur və burada təxminən üç milyon insan bu dildə danışır. 2020-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, İlokano dilində danışanlar Filippin əhalisinin 5,8%-ni təşkil edir, yəni 3 083 391 nəfərdir və onların əksəriyyəti İlokos regionunda yaşayır.
İlokano dili daşıyıcılarının ən çox olduğu bölgə Panqasinan əyalətidir və burada 1 258 746 nəfər İlokano dilində danışır. Panqasinan əyalətindən sonra İlokano dilində danışan əyalətlər sırasında 673 312 nəfər danışanı olan La Union, 580 484 nəfər danışanı ilə İlokos Sur və 570 849 nəfər danışanı ilə İlokos Norte gəlir.[12]
Tarixən 1897-ci ildə ispanlar tərəfindən tətbiq edilən İkitərəfli Təhsil Sistemi çərçivəsində İlokano dili digər yeddi əsas dillə birlikdə ikinci sinfə qədər tədris dili kimi istifadə olunmasına icazə verilmişdir. Filippin Dil Komissiyası tərəfindən Filippinin əsas dillərindən biri kimi tanınır.[13]
Konstitusiyaya əsasən, İlokano dili danışıldığı bölgələrdə köməkçi rəsmi dil statusuna malikdir və bu bölgələrdə yardımçı tədris dili kimi istifadə olunur.[14]
2009-cu ildə Təhsil Departamenti tərəfindən 74 saylı Sərəncam qəbul edildi və bu qərara əsasən, "ana dilinə əsaslanan çoxdilli təhsil" tətbiq olunmağa başladı. 2012-ci ildə isə 16 saylı Sərəncam ilə bu sistemin 2012–2013-cü tədris ilindən etibarən uşaq bağçalarından üçüncü sinfə qədər tətbiq olunacağı təsdiqləndi.[15]
İlokano dili əsasən İlokos Regionu və Kordilyeralarda yerləşən dövlət məktəblərində istifadə olunur. Bağçadan üçüncü sinfə qədər (Filippin və İngilis dili fənləri istisna olmaqla) əsas tədris dili kimi tətbiq edilir və birinci sinifdən üçüncü sinfə qədər ayrıca fənn kimi tədris olunur. Bundan sonra isə İngilis və Filippin dilləri əsas tədris dilləri kimi tətbiq olunmağa başlanır.
İlokano ədəbiyyatı, İlokano xalqının zəngin mədəni irsini və tarixini əks etdirən canlı bir güzgüdür. O, mifologiya, folklor və xurafatın dərin mənzərəsini əhatə edir və mədəni təkamül nəticəsində formalaşan şifahi tarix ənənəsinə əsaslanır. Əsas rəvayətlər arasında Aran, Anqalo və Yaradan Namarsua kimi fiqurların yer aldığı yaradılış mifləri, eləcə də İlokano dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsi olan xeyirxah və bədxah ruhlar haqqında hekayələr var.
Əsrlər boyu müxtəlif təsirlərlə formalaşan İlokano ədəbiyyatı epik poeziya, xalq nağılları, atalar sözləri, tapmacalar, dini sənədlər və mahnılar da daxil olmaqla, geniş bir ədəbi janrı əhatə edir. Əsas mövzulara dözümlülük, ailə sədaqəti, şərəf və həm təbiət, həm də ruhani aləmlə dərin bağlılıq daxildir.
Qədim İlokano şairləri öz ifadələrini xalq və döyüş mahnıları ilə yanaşı, melodik şəkildə təqdim edilən uzun, improvizə edilmiş şeir forması olan dallot vasitəsilə çatdırırdılar. Bu ədəbi ənənənin mühüm əsərlərindən biri, kolonial təsirlərdən sağ çıxan nadir yerli rəvayətlərdən biri olan "Biag ni Lam-ang" epik dastanıdır. Zamanla xarici elementləri mənimsəsə də, o, cəsarət, sədaqət və ailəvi-əcdadi bağların əhəmiyyəti kimi fundamental dəyərləri özündə yaşatmağa davam edir.
- ↑ 1 2 ScriptSource - Philippines.
- ↑ Nationalencyklopedin (швед.). 1999.
- ↑ Bauer, Laurie. The Linguistics Student's Handbook. Edinburgh: Edinburgh University Press. 2007.
- ↑ University of Hawaii. "Mānoa: Photographic 'Odyssey' is tribute to first Filipino migrants in Hawaii | University of Hawaii News". manoa.hawaii.edu. İstifadə tarixi: 2025-02-09.
- ↑ Bautista, Elma P. "ILIW: LONGING AND BELONGING IN ILOKANO NARRATIVES OF DISPLACEMENTS". International Journal of Humanities, Philosophy, Language (December 15, 2018 tarixində nəşr olunub). 1 (4). December 2018: 34–46 – Global Academic Excellence (M) Sdn Bhd vasitəsilə.
- ↑ Orejas, Tonette. "Protect all PH writing systems, heritage advocates urge Congress". newsinfo.inquirer.net.
- ↑ Province of Ilocos Sur. "History of Ilocos Sur". ilocossur.gov.ph. 2020.
- ↑ Alvarez, Emilio L. How the Ilocos Got Its Name (The Origin of the Word Ilocos). 1969. 1: 143–149.
- ↑ Alvarez, Emilio L. How the Ilocos Got Its Name (The Origin of the Word Ilocos). 1969. 1: 143–149.
- ↑ Bellwood, Peter. "Taiwan and the Prehistory of the Austronesians-speaking Peoples". Review of Archaeology. 18. 1998: 39–48.
- ↑ Diamond, Jared M. "Taiwan's gift to the world". Nature. 403 (6771). 2000: 709–710. doi:10.1038/35001685. PMID 10693781.
- ↑ "Ethnicity in the Philippines (2020 Census of Population and Housing) | Philippine Statistics Authority | Republic of the Philippines". psa.gov.ph. İstifadə tarixi: 2024-10-17.
- ↑ Panfilio D. Catacataca. "The Commission on the Filipino Language". ncca.gov.ph. National Commission for Culture and the Arts. April 30, 2015. 5 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 December 2015.
- ↑ 1987 Constitution of the Republic of the Philippines Arxivləşdirilib 17 sentyabr 2009 at the Wayback Machine, thecorpusjuris.com (Article XIV, Section 7)
- ↑ Dumlao, Artemio. "K+12 to use 12 mother tongues". philstar.com. May 16, 2012. İstifadə tarixi: September 4, 2018.