İlk Şirvanşahlar və ya Qədim Şirvanşahlar[1] — Sasani və Ərəb Xilafəti dövründə Şirvanşah titulu daşıyan, müxtəlif mənşəyə malik hökmdarlar.
| İlk Şirvanşahlar | |
|---|---|
| Hissəsidir |
yerli sülalə, ərəblərin təyin etdiyi yerli və ərəb canişinlər |
| Banisi |
Yerli sülalə: I Xosrov Ənuşirəvan və ya Bəhram Çubin Təyin edilənlər: müxtəlif mənşəli |
| Əsası qoyulub | Sasani dövrü |
| Titullar | |
| Şirvanşah | |
Elmi ədəbiyyatda Şirvanşahlar tarixi ilk Şirvanşahlar, Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər olmaq şərti ilə, 4 dövrə bölünür.[2] İlk Şirvanşahlar Sasanilər tərəfindən, dağ keçidlərini mühafizə etmək üçün təyin edilmişdir.[1] İlk Şirvanşahlar haqqında kifayət qədər məlumat mövcud deyil, ancaq yerli əhalidən yox, Sasanilərdən təyin edildikləri fikirləşilir.[3] Onların təyin edilməsində əsas məqsəd köçəri türk tayfalarının hücumundan şimal sərhədlərini qorumaq idi. VI əsrdə necə ki, Arranda Sasani və ya parf mənşəli Mehranilər hakimiyyətdə idi, eləcə də Şirvanda Sasanilərlə qohum Şirvanşahların hakimiyyətdə olması fikirləşilir.[4]
IX əsrdə İbn Xordadbeh qeyd edir ki, ilk Sasani hökmdarı I Ərdəşir Qafqazda müxtəlif şah titulları təyin etmişdir: Azərbazkan şah, Baraşkan şah (ehtimal ki, Balasakan şah), Allan şah (Muğan), Ərmin şah və s. Bunlar arasında Şiriyan şah da var idi. Digər bir adlandırma isə Şərvan şahdır. IX əsr müəllifi əl-Bəlazuriyə görə, Xosrov Ənuşirəvan şahlıqlar təyin etmişdir: "…hal-hazırda mövcud olmayan Məsqət hökmdarlığının şahı, Liranşah titullu Liran şahı və Şirvanşah adlanan Şirvan şahı onların arasında idi." X əsr müəllifi əl-Məsudi qeyd edirdi: "Ənuşirəvanın… təyin etdiyi hökmdarlardan biri Şirvan adlanırdı. Onun məmləkətinə isə adına uyğun olaraq Şirvanşah deyilirdi."[q 1] Şirvanşahlar sülaləsinin şəcərəsində banis olaraq I Xosrov Ənuşirəvan qeyd edilir.[1][3] Həmçinin, bu nəsil Bəhram Çubinlə də əlaqələndirilir.[5]
XVI əsr müəllifi Şərəf xan Bitlisi yazırdı: "Ənuşirəvanın hakimiyyəti dövründə Sasanilər sülaləsinin beşinci hökmdarı Piruzun oğlu Cəməsp… Ərminiyyəni və Şirvanı idarə edirdi. O, öləndə üç oğul qoyub getdi: Ners, Surxab və Bəxvat. Nərs atasının yerini tutdu və bu işdə Ənuşirəvan ona lazımi yardım göstərdi… Surxab Şirvanda hakimlik edirdi. Şirvan canişinlərinin şəcərəsi ondan başlayır."[3]
X əsr tarixçisi Həmzə İsfahani qeyd edir: "Kəsra (Nuşirəvan)… hər yerdə bir sərkərdə təyin edərək, onlara qoşun dəstələri və… miras keçən torpaq sahəsi ayırmışdı; həmin sərkərdələrin nəsilləri indiyədək şəhər divarlarının qarşısındakı ərazini qoruyurlar. Bundan başqa o, xüsusi fəxri geyim nümunəsi müəyyən etmişdi. Məlik səviyyəsinə qaldırılmış bu sərkərdələr həmin geyimlərin üzərində nəqş edilmiş xüsusi rəsmlərə görə Vəxranşah (qabanlar şahı), Şirvanşah (şirlər şahı), Filanşah (fillər şahı), Alanşah (qarğalar şahı) adlanırdı…"[3][4]
Ərəblər Şirvanı işğal edəndə, burada hakim olan Şəhriyarla və ya titulu Şəhr-Varaz ("dövlətin qabanı") olan şəxslə qarşılaşmışdılar. Ad və titulun Sasanilərə tabe olan Şirvanşaha aid olduğu fikirləşilir.[5] Ehtimal edilir ki, ərəb hakimiyyətinin başlanmasından IX əsrin I yarısına qədər ərəblər Şirvanşahları hakimiyyətdə saxlamışdır. Şirvanşahlar xəzinəyə vergi verir, xəzər-ərəb müharibələrində iştirak edirdilər.[6] Ərminiyyə hakimi Səid ibn Səlm əl-Bəhili ilə eyni dövrdə hökmranlıq edən əş-Şəmax ibn Şüca Şirvan məliki olaraq adlandırılır. Bu şəxs ya İslam dinini və ərəb adını qəbul edərək, ərəblər tərəfindən hakimiyyətdə saxladılmış Şirvanşahdır, ya da ərəblər tərəfindən təyin edilmiş ərəb canişinidir.[6]
Bütün bunlara baxmayaraq, ilk Şirvanşahların hakimiyyətinin nə zaman qurtardığı, Şirvanşahların ərəb hakimləri ilə nə vaxt əvəz edildiyi mənbələrdə qeyd edilmir. Ola bilsin ki, VII əsrdə yerli Şirvanşahlar hakimiyyətdə olmuş, VIII əsrdə isə ərəb hakimləri Şirvanı idarə etmişdir.[5]
861-ci ildə Şirvan hakimi Heysəm ibn Xalid Şirvanşah titulunu qəbul etmişdir. Ehtimal edilir ki, bunu edərək o, ərəblər tərəfindən təyin edilən Şirvanşahların hakimiyyətinə son qoymuşdur. Şirvanşahlar dövləti 1538-ci ilə qədər mövcud olmuş, bir-biri ilə qohum olan Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər sülalələri tərəfindən idarə edilmişdir.[7][8]
- Cəməsp. Şirvanı idarə edən, Sasani şahzadəsidir.[3]
- Nərs ibn Cəməsp. Xosrov Ənuşirəvanın dövründə onun canişini olmuşdur, Dərbənd hakimidir, Şirvanşahların əcdadıdır.[3]
- Surxab. Şirvana hakimlik etmişdir.[3]
- Şəhriyar. Ərəblərin Şirvanı işğal etdiyi dövrdə buranın hakimi olmuşdur. Sara Aşurbəyli onun Şirvanşah olduğunu ehtimal edir.[4]
- Adı bilinməyən Şirvanşah. Səlman ibn Rəbiənin müqavilə bağladığı şəxsdir.[9]
- Adı bilinməyən Şirvanşah. Arranşahla birlikdə xəzər-ərəb müharibələrində, ərəblərin tərəfində iştirak etmişdir.[10]
- ↑ Ehtimal edilir ki, mənbə hökmdar ilə məmləkət adını səhv salmışdır. (Mənbə: Aşurbəyli, 2006. səh. 53–54)
- ↑ 1 2 3 Aşurbəyli, 2006. səh. 53-54
- ↑ Aşurbəyli, 2006. səh. 6
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Aşurbəyli, 2006. səh. 55-56
- ↑ 1 2 3 4 Aşurbəyli, 2006. səh. 57-58
- ↑ 1 2 3 Aşurbəyli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 Aşurbəyli, 2006. səh. 68
- ↑ Aşurbəyli, 2006. səh. 95
- ↑ Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition, Columbia University, 1995, p. 2, ISBN 0231070683: "In the fifteenth century a native Azeri state of Shirvanshahs flourished north of the Araxes."
- ↑ Aşurbəyli, 2006. səh. 60
- ↑ Aşurbəyli, 2006. səh. 64
- Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.