İkiqat hermenevtika (ing. Double hermeneutics) — sosiologiya və elmin fəlsəfəsi sahəsində istifadə olunan konsepsiya.[1] Bu anlayış sosial elmlərlə təbiət elmləri arasındakı fərqləri izah etmək üçün irəli sürülmüşdür. Onun əsas ideyası ondan ibarətdir ki, sosial tədqiqatlarda tədqiqat obyektləri — insanlar və onların fəaliyyətləri — artıq dünyanı müəyyən şəkildə anlamış və izah etmiş varlıqlardır. Beləliklə, sosial tədqiqatçılar bu ilkin izahları təhlil etməli və onların mənasını ikinci dəfə şərh etməlidirlər.[2]
İkiqat hermenevtika anlayışı XX əsrin ikinci yarısında Entoni Giddens tərəfindən sistemləşdirilmiş və sosioloji nəzəriyyənin əsas komponentlərindən biri kimi təqdim edilmişdir.[3] Giddensin 1984-cü ildə nəşr olunan The Constitution of Society (Cəmiyyətin quruluşu) adlı əsərində bu anlayış geniş şəkildə izah olunur. Lakin bu anlayışın fəlsəfi kökləri daha qədimdir. Hermenevtika ilkin olaraq qədim yunan dövründə yaranmış və Platon və Aristotelin yazılarında mətnlərin şərhi ilə bağlı müzakirələrdə müşahidə olunur. Orta əsrlərdə və xüsusilə təfsir elmi sahəsində dini mətnlərin izahı məqsədilə istifadə olunmuşdur. Yeni dövrdə Fridrix Şleyermaxer, Vilhelm Diltey və daha sonra Martin Haydegger və Hans-Georg Qadamer kimi filosoflar hermenevtikanın fəlsəfi əsaslarını genişləndirmişlər.[4]
Hans-Georg Qadamerin "Həqiqət və Metod" (Wahrheit und Methode) əsərində hermenevtika yalnız mətn təfsiri deyil, ümumilikdə insan təcrübəsinin başa düşülməsi prosesi kimi təqdim olunur. Bu fikirlər Entoni Giddensə təsir etmiş və o, hermenevtikanı sosial elmlərə tətbiq edərək "ikiqat hermenevtika" anlayışını formalaşdırmışdır.[5]
İkiqat hermenevtikanın sosial elmlər üçün əsas fərqləndirici xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:[6]
- Reflektivlik — insanlar öz sosial reallıqlarını başa düşür və bu barədə düşünürlər; tədqiqatçılar isə bu reflektiv prosesi yenidən şərh edirlər.[7]
- Təfsir səviyyələrinin çoxluğu — ilk səviyyədə sosial aktorlar öz fəaliyyətlərini izah edir, ikinci səviyyədə isə tədqiqatçılar bu izahları analiz edərək nəzəri qənaətlərə gəlirlər.
- Dinamik obyekt — insan davranışları və anlamları zamanla dəyişə bilər, bu isə tədqiqatın nəticələrinin kontekstə bağlı olmasına səbəb olur.
İkiqat hermenevtika pozitivist metodologiyalardan fərqli olaraq, sosial elmlərdə obyektivliyin sadə müşahidə ilə mümkün olmadığını vurğulayır. Burada əsas məqsəd hadisələri səbəb-nəticə əlaqəsi ilə deyil, iştirakçıların dünyanı necə anladığını araşdırmaqla izah etməkdir. Bu konsepsiya fənlərarası yanaşmalar, etnoqrafiya, interpretativ sosiologiya və fəlsəfi fenomenologiya üçün də əsas nəzəri baza rolunu oynayır.[8]
Bəzi alimlər ikiqat hermenevtikanı metodoloji qeyri-müəyyənlikdə ittiham edirlər.[9] Onların fikrincə, çoxsaylı interpretasiya səviyyələri elmi təkrarolunmazlıq və obyektivlik prinsiplərini zəiflədir. Bundan əlavə, sosial aktorların izahları ilə tədqiqatçının izahı arasında sərhədin bulanıq olması elmi nəticələrin subyektiv xarakter daşımasına səbəb ola bilər. Digər tənqidlər isə göstərir ki, sosial elmlərdə bu cür təfsir yanaşması həddən artıq humanist xarakter daşıyır və struktur amillərin rolunu azaldır. Yenə də tərəfdarları bu anlayışın sosial reallığın mürəkkəbliyini və insan fəaliyyətinin çoxqatlı anlamını nəzərə almaqda mühüm rol oynadığını qeyd edirlər.
- ↑ Dodig-crnkovic, G., & Burgin, M., eds., Philosophy And Methodology Of Information: The Study of Information in the Transdisciplinary Perspective (Singapore: World Scientific, 2019), p. 221.
- ↑ Giddens, A., Social Theory and Modern Sociology (Cambridge: Polity Press, 1987), pp. 20–21.
- ↑ Howard Richards, Understanding the Global Economy (Thousand Oaks: Peace Education Books, 2004), p. 309.
- ↑ Weinert, F., Copernicus, Darwin, and Freud: Revolutions in the History and Philosophy of Science (Hoboken, New Jersey: Wiley-Blackwell, 2009), p. 228.
- ↑ Dimitri Ginev, Hermeneutic Realism: Reality Within Scientific Inquiry (Berlin/Heidelberg: Springer Science+Business Media, 2016), p. 148.
- ↑ Tucker, K. H., Jr., Anthony Giddens and Modern Social Theory (London, Thousand Oaks & New Delhi: SAGE Publishing, 1998), p. 59.
- ↑ Zimmermann, J., Hermeneutics: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2015), p. 21.
- ↑ Giddens, New Rules of Sociological Method: A Positive Critique of Interpretative Sociologies, 2nd ed. (Stanford, California: Stanford University Press, 1993), p. 9.
- ↑ Giddens, The Constitution of Society (Cambridge: Polity, 1984), p. 20.
- Giddens, A., & Pierson, C., Conversations with Anthony Giddens (Cambridge: Polity Press; Oxford: Blackwell Publishers, 1998), ISBN 978-0-7456-6642-6.