İkinci növbə və ya ikiqat yük (ing. double day, second shift, double duty, double burden[1]) — həm maaşlı işdə çalışan, həm də əhəmiyyətli miqdarda ödənişsiz məişət işləri ilə məşğul olan insanların iş yükü.[2] Bu fenomen Arli Hoksşildin eyni adlı kitabında təsvir edildiyi kimi "İkinci Növbə" adlanır. Həm qadın, həm də kişi işləyən cütlüklərdə qadınlar çox vaxt kişilərə nisbətən ev işləri və qayğı işlərinə, məsələn, uşaq tərbiyəsi və ya xəstə ailə üzvlərinə qulluq kimi məsələlərə daha çox vaxt sərf edirlər.[2] Bu vəziyyət, əsasən, zaman keçdikcə cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmiş ənənəvi gender rolları ilə müəyyən edilir. Əmək bazarındakı məhdudiyyətlər də kimin əsasən ödənişsiz işləri yerinə yetirməsinə təsir edir.[3]
İkiqat yük altında olan cütlüklərə təsiri sənədləşdirmək üçün müxtəlif cəhdlər edilib.[4] Bir çox tədqiqatlar gender əsaslı əmək bölgüsünün nəticələrini araşdırıb və əksər hallarda kişilər və qadınların ödənişsiz əmək işlərinə sərf etdikləri vaxt arasında əhəmiyyətli fərqin olduğu müşahidə edilib.[5]
İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl qadın evdar, kişi isə ailənin əsas dolandırıcısı olduğu ənənəvi model üstünlük təşkil edirdi. XX əsrin əvvəlində ABŞ-da 15 yaşdan yuxarı qadınların yalnız 18 faizi qeyri-kənd təsərrüfatı sahəsində maaşlı işə sahib idi. İşləyən qadınlar adətən cavan, subay, ağdərili və ya yerli doğulmuş olurdular. Əksinə, evli qadınlar əsasən qaradərili və ya immiqrantlar idi və çox kasıb şəraitdə yaşayırdılar. İşləyən analar adətən uşaqları pul qazanacaq yaşa çatdıqdan sonra iş bazarını tərk edirdilər.[6]
1920-ci illərdə yeməkxanalar, uşaq bağçaları, çamaşırxanalar və digər müəssisələrin sayının artması qadınların məişət işlərindən azad olmasına və istehsalat sahəsində daha fəal iştirak etməsinə imkan yaratdı.[7] Qadınların əmək bazarına axını gender rollarının ənənəvi ideologiyasını sarsıtdı və bu vəziyyət ikiqat yük anlayışını daha da qabarıq hala gətirdi. Xüsusilə, 1930-cu illərdə Sovet İttifaqında qadınlar "təbiətin verdiyi şərəfli vəzifəni" yerinə yetirməyə təşviq edilirdi. Dövlət tərəfindən dəstəklənən analıq kultu və anti-abort qanunvericiliyi ilə yanaşı, sənayenin işçi qüvvəsinə olan böyük tələbatı şəhər qadınlarını əmək bazarına cəlb etdi. Beləliklə, onlar həm maaşlı işdə çalışmalı, həm də ev işlərinin əsas yükünü daşımalı oldular.[8]
İkinci Dünya Müharibəsi qadın məşğulluğunun artmasında katalizator rolunu oynadı.[7]"Rosie the Riveter" (Qaynaqçı Rozi) simvolu ilə qadınlar səmərəli və vətənpərvər işçi kimi təqdim edilirdi. Müharibəyə 16 milyon kişinin çağırılması səbəbilə qadınlar əmək bazarında onların yerini tutdular.[6] Bununla belə, qadınların əksəriyyəti sənaye sahələrindən çox xidmət sektorunda çalışırdı. Müharibə gender gözləntilərini dəyişdirdi və növbəti onilliklərdə yeni rolların yaranmasına səbəb oldu.[7]
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sənayeləşmiş ölkələrdə qadınların əmək bazarına qatılma səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə artdı.[7] Müharibədən dərhal sonra bir çox qadın işlərini tərk etsə də, işləyən qadın obrazı cəmiyyətdə möhkəmləndi.[7] Məsələn, 2001-ci ildə ABŞ-da işçi qüvvəsinin 47 faizini qadınlar təşkil edirdi və 15 yaşdan yuxarı qadınların 61 faizi əmək bazarında idi.[4]
Qadınların əmək bazarına daha geniş miqyasda qoşulmasına yalnız işçi qüvvəsinə tələbat deyil, eyni zamanda təhsil imkanlarının artması, nikah və uşaq dünyaya gətirmə yaşının gecikməsi kimi amillər də təsir göstərirdi.[9]
İkiqat yük anlayışı zamanla dəyişərək həm qadın, həm də kişi rollarına təsir etdi. Bir tərəfdən, qadınlardan həm ailənin təminatçısı, həm də qayğıkeş ana olmaları gözlənilir. Digər tərəfdən, daha çox qadın əmək bazarına daxil olduqca müstəqillik ideologiyası güclənir və qadınları karyera ilə ailə arasında seçim etməyə məcbur edir.[9] Bir çox qadın ya karyeranı, ya da ailəni seçir, digərləri isə hər iki rolu öz üzərinə götürərək ikiqat yük daşıyırlar. Müasir dövrdə bəzi kişilər ev işlərinin bərabər paylaşılmasını prinsipcə dəstəkləsələr də, bu inanca əməl etməmələri hallarına tez-tez rast gəlinir.[9]
Latın Amerikasında ucuz məişət xidməti sektoru ailədaxili iş bölgüsü gərginliyini azaldıb,[10] lakin qeyri-formal iqtisadiyyatın geniş yayılması sosial təminat problemlərinə səbəb olub. Qərbi Avropada, xüsusən Skandinaviya ölkələrində, qadınların iş həyatına inteqrasiyası üçün ailəyə yönəlmiş siyasətlər həyata keçirilir.[11][12] Şərqi Avropada isə kommunizmin süqutundan sonra qadınların sosial rifahı sahəsində geriləmələr müşahidə olunub. Asiyada isə ənənəvi gender rolları qadınların məişət işlərinə daha çox vaxt ayırmasını şərtləndirir.[11]
1960-cı illərdən etibarən Qərbi Avropa qadınların iş qüvvəsində hüquqlarını artırmaq üçün bir sıra siyasi müzakirələrdə iştirak edir. 2000-ci illərdə qadın hüquqlarından anaların hüquqlarına keçid baş vermiş və hamilə qadınların və anaların hüquqları diqqət mərkəzində olmuşdur.[13] Bununla belə, yalnız analar üçün xüsusi qanunlar yaratmaqda çətinliklər yaranmışdır. Hələ də qadınların əsas qayğı göstərən şəxslər olduğu ilə bağlı köklü gender qərəzi mövcuddur.[14]
Qərbi Avropanın bəzi bölgələri, xüsusən Skandinaviya ölkələri,[15] iş qüvvəsində gender fərqlərini aradan qaldırmağa kömək edən ailə dostu siyasətlər hazırlayır. Şimal ölkələri dünyada ən yüksək qadın əmək fəaliyyəti göstəricilərinə malikdir və maaş fərqləri ən aşağı səviyyədədir.[16] Dövlətin yaşlılara və uşaqlara qulluq üçün verdiyi dəstək qadınların iş qüvvəsinin bir hissəsi olmasına imkan yaratmışdır.[17] Dövlətdən dəstək nümunələri arasında ödənişli valideyn məzuniyyəti və müavinətlər, doğuşdan sonra işə qayıtma proqramları yer alır. Belə proqramlar qadınların iş qüvvəsinə daha çox cəlb olunmasına, doğum səviyyəsinin yüksəlməsinə və güclü iqtisadiyyatın formalaşmasına səbəb olmuşdur.[16]
Kommunizm dövründə hər kəsə iş təmin olunmuşdu. Bununla belə, qadınlar həm ödənişli, həm də ödənişsiz işin yaratdığı ikiqat yük səbəbindən çətinliklər çəkirdi ki, bu da doğum səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarmışdır. Sosial bərabərliyə sadiqlik və azalan doğum səviyyəsi məsələsi qadınlara bəzi hüquqlar qazandırmışdır, məsələn, uşaq baxımı və uşaq müavinətləri. Məsələn, Sovet İttifaqında analıq məzuniyyəti üç ilə qədər uzadılmış və yarımştat işlər tətbiq edilmişdir.[18]
Lakin kommunizmin süqutundan sonra bu hüquqların çoxu yeni, əsasən kişilərin üstünlük təşkil etdiyi demokratiyanın təsiri altında ləğv edilmişdir. Qadın işçilərinin sayı artsa da, onların uşaq baxımı kimi sosial dəstəyə ehtiyacı təmin olunmamış və bu məsələ gözardı edilmişdir.[19]
Qərbi və Cənubi Asiyada qadınlar işçi qüvvəsinin cəmi üçdə birini təşkil edir.[20] Hətta daha müasir Asiya ölkələrində belə, qadınların əksəriyyəti qeyri-formal sektorda, baxıcı və ya müəllim kimi ənənəvi qadın peşələrində çalışır və işçilər üçün tibbi sığorta və ya pensiya kimi sosial təminatlardan məhrumdur.[4] Asiya ölkələrində qadınların qayğı işləri görməsi ilə bağlı köklü mədəni normalar həm kişilər, həm də qadınlar tərəfindən qəbul edildiyindən, ikiqat yük problemi daha da dərinləşmişdir.[21] Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə qadınlar uşaqları olduqdan sonra işdən çıxırlar ki, onlara daha çox qayğı göstərə bilsinlər.
Ailələrinin xərclərini ödəmək üçün işləməli olan qadınların olduğu ölkələrdə isə qeyri-formal iş yerlərinin çoxluğu səbəbindən qadın işçilər üçün tənzimləyici qaydalar və təhlükəsizlik standartları mövcud deyil.[22] Məsələn, 1997-ci ildə baş verən ciddi iqtisadi böhran səbəbindən Taylandda bir çox qadın qeyri-formal sənayedə çalışır və evdə işləyərək eyni zamanda həm ödənişli, həm də ev işləri görür. Bu, qadınların eyni anda bir neçə iş görməsinə səbəb olur və onların sağlamlığına mənfi təsir göstərir.[23]
Gender ideologiyaları kişilər və qadınlar üçün uyğun hesab edilən davranışlarla bağlı inanclardır. Ənənəvi gender ideologiyaları qadınları qayğı göstərən, kişiləri isə ailənin təminatçısı rolunda görməyə davam edir.[24]
Qadınların əmək bazarına artan qoşulmasına baxmayaraq, gender əsaslı əmək bölgüsü davam edir.[24] Qadınlar qeyri-formal sektorda və aşağı keyfiyyətli işlərdə daha çox cəmlənir. Həm formal, həm də qeyri-formal sektorda qadınlar üçün peşə ayrılığı və maaş fərqləri mövcuddur. İş həyatında qadınlar "şüşə tavan" fenomeni ilə qarşılaşırlar – yəni idarəçi və ya yüksək vəzifələrdə qadınların sayı kişilərə nisbətən azdır.[25] Hətta qadınların üstünlük təşkil etdiyi peşələrdə belə kişilər daha yüksək maaşlı və daha nüfuzlu vəzifələrdə cəmlənirlər. İkiqat yük problemi gender bərabərliyi üçün vacib müzakirələrdən biridir və müasir cəmiyyətlərdə davamlı olaraq diqqət mərkəzindədir.[26]
Cütlüklər arasında ev işlərinin bölüşdürülməsini və müxtəlif ölkələrdə gender rollarını araşdırmaq üçün bir çox tədqiqat aparılmışdır.[27] Dünyanın Uşaqlarının Vəziyyəti 2007 hesabatına görə, qadınlar istər inkişaf etmiş, istərsə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşasınlar, ümumilikdə kişilərdən daha uzun saatlar işləyirlər.[28] Əksər tədqiqatlar göstərir ki, hər iki valideyn tam ştat işlədikdə, qadınlar kişilərə nisbətən daha çox ev işləri ilə məşğul olurlar.[16][29]
Dünya Bankının Latın Amerikası və Karib hövzəsi üzrə tədqiqatına əsasən, Meksikada əmək bazarında çalışan qadınlar həftəlik təxminən 33 saat ev işlərinə sərf edirlər.[30] Müqayisə üçün, ərlər isə sadəcə həftədə 6 saat ev işlərinə töhfə verirlər. Daha da diqqətçəkən məqam isə odur ki, qız övladları analarına həftədə 14 saat kömək edir, oğlanlar isə ataları kimi cəmi 5-6 saat vaxt sərf edirlər.[31]
Kanada Statistika İdarəsinin 10,000 ailə arasında keçirdiyi Ümumi Sosial Sorğuda isə ortalama kişi gündə 2 saatdan az vaxtını uşaq baxımına və ev işlərinə sərf edir,[32] qadınlar isə gündə 3 saatdan çox vaxt ayırırlar.[9] Bu araşdırma cütlüklər arasında əmək bölgüsünün qeyri-bərabərliyini vurğulayır. Sorğuda iştirak edənlərin cəmi 15%-dən azı ev işlərini bərabər bölüşdüklərini bildiriblər. 83% qadın ev təmizliyi və yemək hazırlığı ilə məşğul olur, halbuki bu işlərdə iştirak edən kişilərin sayı cəmi 51% təşkil edir.[33]
Com Frederik Koveyin "Kanada Ailəsi Böhran İçində" kitabında ikiqat yükün gender baxımından təsirləri araşdırılır.[9] Koveyin tədqiqatları göstərir ki, eyni zamanda həm işləyən, həm də uşaq böyüdən qadınlar, yalnız bu iki məsuliyyətdən birinə sahib olan qadınlarla müqayisədə daha çox stress, narahatlıq və psixoloji çətinliklər yaşayırlar.[9]
Bir çox cəmiyyətdə uşaqların böyüdülməsi və karyera ilə məşğul olmağın təsiri əsasən qadınlarda müşahidə olunsa da, bu vəziyyət kişilərə də ciddi təsir göstərir. Bununla belə, bu təsirlər həmişə açıq şəkildə görünmür və kişilərin qadınlardan fərqli olaraq başqa cür təsirləndiyi bildirilir.[5]"Kanada Ailəsi Böhran İçində" kitabının müəllifi qeyd edir ki, bu təsirlərin bir çox tədqiqatlarda nəzərə çarpmamasının səbəbi qadınların stressinin bilavasitə ev işləri və karyera ilə əlaqələndirilməsi, kişilərin isə əsasən qərarvermə və iş-ailə balansı ilə bağlı çətinliklərdən stress yaşaması ola bilər.[5] Belə hallar kişilərin ailələrinin gələcəyi üçün ən yaxşı seçimləri etməli olduğu vəziyyətlərdə baş verir. Bunlara iş yükü, əlavə iş saatları, növbə dəyişiklikləri, hətta vəzifə yüksəlişi və ya başqa şəhərə köçmək qərarları daxildir.[5]
Bu təsirlər, həmçinin, kişilərin ailənin dayağı kimi qəbul olunması ilə bağlı ənənəvi gender rollarına görə də nəzərə çarpmaya bilər.[5] Keçmişdə kişilərin ailəsi qarşısında emosiyalarını açıq şəkildə göstərməsi zəiflik əlaməti hesab olunurdu. Sorğular zamanı bəzi kişilər ailə başçısı və əsas iqtisadi təminatçı rolunu yerinə yetirmə bacarıqlarına dair şübhələr yaratmamaq üçün hisslərini gizlədə bilər və həqiqəti tam açıq bildirməyə bilərdilər.[9]
- ↑ Suzana Smith and Diana Converse. Double Day Work: How Women Cope With Time Demands Arxivləşdirilib 2020-12-05 at the Wayback Machine. University of Florida, IFAS Extension.
- ↑ 1 2 Phyllis Moen. Working Parents. University of Wisconsin Press. 1989. səh. 4. ISBN 9780299121044.
- ↑ Weatherall, Rosamund; Heather Joshi; Susan Macran. "Double Burden or Double Blessing? Employment, Motherhood and Mortality in the Longitudinal Study of England and Wales". Soc. Sci. Med. 38 (2). 1994: 285–297. doi:10.1016/0277-9536(94)90398-0. PMID 8140455.
- ↑ 1 2 3 Vaananen, Ari; May V. Kevin; Leena Ala-Mursula; Jaana Pentti; Mika Kivimaki; Jussi Vahtera. "The Double Burden of and Negative Spillover Between Paid and Domestic Work: Associations with Health Among Men and Women". Women & Health. 40 (3). 2004: 1–18. doi:10.1300/J013v40n03_01. PMID 15829442.
- ↑ 1 2 3 4 5 Hobson, Barbara Meil. Making Men Into Fathers: men, masculinities, and the social politics of fatherhood. Cambridge University Press. 2002. 36. ISBN 9780521006125.
- ↑ 1 2 Acemoglu, Daron; Autor, David H.; Lyle, David. "Women, War, and Wages: The Effect of Female Labor Supply on the Wage Structure at Midcentury". Journal of Political Economy. 112 (3). 2004: 497–551. CiteSeerX 10.1.1.207.6838. doi:10.1086/383100.
Samples include men and women aged 14–64 in the year for which earnings are reported, who are not residing in institutional group quarters (such as prisons or barracks), and are not employed in farming. (p. 511)
- ↑ 1 2 3 4 5 Siegelbaum, Lewis. "1968: The Double Burden". November 25, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: Dec 7, 2011.
- ↑ Rosenfeld, Rachel A. "Women's Work Histories". Population and Development Review. 22. 1996: 199–222. doi:10.2307/2808012. JSTOR 2808012.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Conway, John Fredrick. The Canadian Family in Crisis. James Lorimer & Company. 2003. 213–232. ISBN 9781550287981.
- ↑ Abell, Hilary. "Endangering Women's Health for Profit: Health and Safety in Mexico's Maquiladoras". Development in Practice. 9 (5). 1999: 595–600. doi:10.1080/09614529952729. JSTOR 23317585. PMID 12349430.
- ↑ 1 2 Beneria, Lourdes. "The Crisis of Care, International Migration, and Public Policy". Feminist Economics. 14 (3). 2008: 1–21. doi:10.1080/13545700802081984.
- ↑ Chen, Martha Alter. "Women in the informal sector: A global picture, the global movement" (PDF). Radcliffe Institute for Advanced Study. 2019-09-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-26.
- ↑ Gammage, Sarah. "Time Pressed and Time Poor: Unpaid Household Work in Guatemala". Feminist Economics. 16 (3). 2010: 79–112. doi:10.1080/13545701.2010.498571.
- ↑ Latapi, A. E.; Rocha, M. G. Girls, Mothers, and Poverty Reduction in Mexico: Evaluating Progresa-Oportunidades // Razavi, S. (redaktor). The Gendered Impacts of Liberalization: Towards Embedded Liberalism?. New York: Routledge. 2008. 435–468. ISBN 978-0-415-95650-5.
- ↑ Roberta Guerrina (2002). Mothering in Europe: Feminist Critique of European Policies on Motherhood and Employment, European Journal of Women Studies 9(1). doi: 10.1177/1350506802009001381
- ↑ 1 2 3 Himmelweit, Susan. "Making visible the hidden economy: the case for gender-impact analysis of economic policy". Feminist Economics. 8 (1). 2002: 49–70. CiteSeerX 10.1.1.202.3178. doi:10.1080/13545700110104864.
- ↑ (2013). The Global Gender Gap Report, World Economic Forum.
- ↑ Molyneux, M. "Superwomen and the Double Burden: Women's Experience of Change in Central and Eastern Europe and the Former Soviet Union". Feminist Studies. 21 (3). 1995: 637–645. doi:10.2307/3178205. hdl:2027/spo.0499697.0021.312. JSTOR 3178205.
- ↑ Roudakova, N.; Ballard-Reisch, D. "Femininity and the Double Burden: Dialogues on the Socialization of Russian Daughters into Womanhood". Anthropology of East Europe Review. 1999.
- ↑ Martha Chen, Joann Vanek, Francie Lund, James Heintz with Renana Jhabvala, Christine Bonner (2005). Progress of the World's Women. UN Women.
- ↑ Jeemol Unni, (2004). Globalization and Securing Rights for Women Informal Workers in Asia Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine, Journal of Human Development, 5(3). doi: 10.1080/1464988042000277233
- ↑ (2012). Women Matter: An Asian Perspective, McKinsey & Company.
- ↑ Maria S. Floro & Anant Pichetpongsa (2010). Gender, Work Intensity, and Well-Being of Thai Home-Based Workers, Feminist Economics, 16(3), 5-44, doi: 10.1080/13545701.2010.499657
- ↑ 1 2 Chesters, Jenny. "Gender Attitudes and Housework: Trends over Time in Australia". Journal of Comparative Family Studies. 43 (4). 2012: 511–526. doi:10.3138/jcfs.43.4.511. JSTOR 23267812.
- ↑ "Access to Full Employment and Decent Work" (PDF). World Survey. 2009. 27–40.
- ↑ Otobe, Naoko. "Resource guide on Gender issues in employment and labour market policies: Working towards women's economic empowerment and gender equality" (PDF). Employment Policy Department. İstifadə tarixi: 20 April 2021.
- ↑ Aslaksen, Lulie; Koren, Charlotte; Stokstad, Marianne. "The Effect of Child Care Subsidies: A Critique of the Rosen Model". Feminist Economics. 6 (1). 2000: 95–103. doi:10.1080/135457000337705.
- ↑ Sirianni, Carmen; Negrey, Cynthia. "Working Time as Gendered Time". Feminist Economics. 6 (1). 2000: 59–76. doi:10.1080/135457000337679.
- ↑ Roesch, Jen. "Turning back the clock? Women, work, and family today". International Socialist Review. 2004. 2020-11-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-25.
- ↑ Petrongolo, Barbara. "Gender Segregation in Employment Contracts" (PDF). Journal of the European Economic Association. 2 (2–3). 2004: 331–345. doi:10.1162/154247604323068032.
- ↑ Chen, Natalie; Conconi, Paola; Perroni, Carlo. "Women's Earning Power and the 'Double Burden' of Market and Household Work". CEPR Discussion Paper No. DP6269. May 2007. SSRN 1135507.
- ↑ UNICEF. 2007. The State of the World’s Children. New York: United Nations Children’s Fund.
- ↑ De Ferranti, David. 2004. Inequality in Latin American and the Caribbean: Breaking with History?. World Bank, Mexico.
- Barbara Engel. Russia and the Soviet Union // Bonnie G. Smith (redaktor). Women's History in Global Perspective. University of Illinois Press. 2004. səh. 171. ISBN 9780252029905.
- Ryff, Carol. The Parental Experience in Midlife. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press. 1996. 658. ISBN 978-0-226-73251-0.