İkinci Vyana arbitrajı — 30 avqust 1940-cı ildə Almaniya və İtaliya tərəfindən Macarıstanla Rumıniya arasında sərhəd məsələsini həll etmək məqsədilə qəbul edilmiş beynəlxalq arbitraj qərarı.[1] Bu qərar nəticəsində Rumıniyanın şimaldakı Transilvaniya ərazisinin bir hissəsi — Şimali Transilvaniya Macarıstana verildi.
| İkinci Vyana arbitrajı | |
|---|---|
 | |
| İmzalanma tarixi | 30 avqust 1940 |
| İmzalanma yeri | |
| İmzalayanlar | |
| Tərəflər | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg){kind=small}
_crowned.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Arbitraj İkinci Dünya müharibəsi dövründə Almaniyanın Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropada siyasi nüfuzunu gücləndirmə vasitəsi idi. 1920-ci il Trianon sülh müqaviləsi nəticəsində Macarıstan ərazilərinin böyük hissəsini, o cümlədən Transilvaniyanı Rumıniyaya itirmişdi. 1938–1940-cı illərdə Almaniya və İtaliya Avropada müttəfiqlərinin ərazi iddialarını dəstəkləyərək bir neçə arbitraj qərarı vasitəsilə sərhədləri dəyişdirdi. Bu prosesin bir hissəsi olaraq, Macarıstan da itirdiyi torpaqları geri almağa çalışırdı.[2]
Rumıniya və Macarıstan arasında Transilvaniyanın gələcəyi ilə bağlı danışıqlar nəticəsiz qaldıqdan sonra məsələ Almaniya və İtaliyanın arbitrajına verildi.[3]Münhen şəhərində baş tutan ilk arbitrajdan sonra bu ikinci qərar 1940-cı il avqustun 30-da Vyanada, Belvedere Sarayında elan olundu.
Qərara əsasən Şimali Transilvaniya, təxminən 43 min kvadrat kilometr ərazi və 2,5 milyon əhali Macarıstana verilmişdir. Bu əhali içərisində həm macarlar, həm də rumınlar yaşayırdı, bu da gələcəkdə ciddi etnik qarşıdurmalara səbəb olmuşdur.[4]
Rumıniya bu qərarı Almaniyanın təzyiqləri altında qəbul etsə də, ictimai narazılıq böyümüşdür və ölkədə siyasi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Kral II Karol taxtdan imtina etməyə məcbur olmuşdur, general İon Antonesku hakimiyyətə gəlmişdir.[5]
Macarıstan müvəqqəti ərazi qazancları əldə etsə də, bölgədə etnik qarşıdurmalar baş vermiş və almanların bölgədəki təsiri daha da artmışdır.[6] İkinci Dünya müharibəsindən sonra, 1947-ci il Paris sülh müqaviləsi ilə bu arbitrajın nəticələri ləğv olunmuşdur və Şimali Transilvaniya yenidən Rumıniyaya qaytarılmışdır.[7]
İkinci Vyana arbitrajı, Nasist Almaniyasının və Faşist İtaliyanın regionda hegemonluq siyasətinin bir nümunəsi kimi qiymətləndirilir. Bu qərar regionda uzunmüddətli etnik və siyasi gərginliklərə səbəb olmuş, II Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Avropadakı mürəkkəb geosiyasi vəziyyəti daha da qızışdırmışdır.[8]
İkinci Vyana arbitrajı nəticəsində Şimali Transilvaniyanın Macarıstana verilməsi, bölgədəki çoxmillətli əhalinin – xüsusilə rumınlar və macarlar arasında gərginliyə səbəb oldu.[9] Arbitrajdan sonra bölgədə baş verən hadisələr etnik zəmində qarşıdurmalar, hüquq pozuntuları və qarşılıqlı güvənsizliklə müşayiət olunurdu. Macarıstan hakimiyyəti Şimali Transilvaniyada öz nəzarətini bərpa etdikdən sonra macarlaşdırma siyasətini gücləndirdi. Bu siyasət çərçivəsində:[10]
- rumın dili rəsmi idarələrdə sıxışdırıldı
- rumın məktəbləri bağlandı və ya Macar təhsil sisteminə tabe edildi
- dövlət idarəetməsində yalnız macarlar işlədilirdi
- bəzi hallarda rumın ailələri evlərindən çıxarılır, əmlakları müsadirə edilirdi
1940–1944-cü illər arasında bölgədə rumın əhalisinə qarşı zorakılıq halları qeydə alındı. Ən çox xatırlanan hadisələrdən biri Treznya və İp kəndlərində baş verən qətliamlar idi:[11]
- Treznya qətliamı (5 sentyabr 1940) – Macar əsgərləri tərəfindən 93 rumın mülki şəxs öldürüldü.
- İp qətliamı (13–14 sentyabr 1940) – təxminən 157 rumın və yəhudi sakin qətlə yetirildi.
Bu hadisələr beynəlxalq aləmdə də rezonans doğurdu və Rumıniya tərəfi onları "etnik təmizləmə" aktı kimi qiymətləndirdi.
Rumıniyanın cənub ərazilərində isə macar azlığına qarşı repressiv tədbirlər müşahidə olunurdu. Bu da qarşılıqlı güvənsizliyi daha da dərinləşdirirdi. Rumıniya hökuməti bəzi hallarda Şimali Transilvaniyada baş verən zorakılıqlara cavab olaraq öz ərazisindəki macarların hüquqlarını məhdudlaşdırırdı.[12] Qərardan sonra on minlərlə rumın Şimali Transilvaniyanı tərk edərək Rumıniyanın cənubuna köçmüşdür. Eyni zamanda, Macarıstan da öz ərazisindən minlərlə macar ailəsini bu bölgəyə köçürərək demoqrafik tərkibi dəyişməyə çalışdı. İkinci Dünya müharibəsinin sonlarına yaxın Sovet Ordusunun bölgəyə daxil olması ilə Macarıstanın nəzarəti sona çatdı. 1947-ci il Paris sülh müqaviləsi ilə Şimali Transilvaniya yenidən Rumıniyaya qaytarıldı.[13]
- ↑ Árpád E. Varga, Transylvania's History Arxivləşdirilib 2017-06-09 at the Wayback Machine at Kulturális Innovációs Alapítvány
- ↑ Dan-Străulești, Petre. Atlas istoric ilustrat al României [Illustrated historical atlas of Romania]. Bucharest: Editura Litera. 2017. səh. 86. ISBN 9786063319006.
- ↑ Hitchins, Keith, Romania: 1866–1947, Oxford History of Modern Europe, Oxford: Clarendon Press, 1994, ISBN 978-0-19-158615-6, OCLC 44961723
- ↑ Hungarian armor http://ftr.wot-news.com/2013/11/16/hungarian-armor-part-4-toldi-ii-toldi-iia-toldi-iii/
- ↑ Sr. Cluj-Napoca Archive, Cluj County Prefecture fund. Confidential - presidential documents, 1940, file 54,98,255,511
- ↑ Bodea, Gheorghe I.; Suciu, Vasile T.; Pușcaș, Ilie I. Administrația militară horthystă în nord-vestul României. Cluj-Napoca: Editura Dacia. 1988. OCLC 1036519807.
- ↑ Testimonies about the massacres in Ip and Traznea - article published in the Gardianul newspaper, edition from 02.09.2008
- ↑ "George Barițiu" Cultural-Scientific Society, History of Romania. Transilvania , vol. II, cap. VII Transylvania in the Second World War , George Barițiu Publishing House, Cluj-Napoca, 1997, page 24
- ↑ Lechințan, V. "Procesul criminalilor de război de la Ip, Treznea, Huedin, Mureșenii de Câmpie și din alte localități sălăjene" [The Trial of the War Criminals from Ip, Treznea, Huedin, Mureșenii de Câmpie and other localities from Sălaj County] (PDF) (rumın). 278, 280, 293. İstifadə tarixi: 1 April 2021.
- ↑ "Linia fortificată Carol al II-lea" [The Carol II fortified line] (rumın). İstifadə tarixi: May 24, 2020.
- ↑ Bucur, Maria. "Treznea: Trauma, nationalism and the memory of World War II in Romania". Rethinking History (ingilis). 6 (1). April 1, 2002: 35–55. doi:10.1080/13642520110112100.
- ↑ Giurescu, Dinu C. Romania in the Second World War (1939–1945). East European Monographs. Boulder, CO; New York: Columbia University Press. 2000. ISBN 9780880334433. OCLC 1170535723.
- ↑ Țurlea, Petre. Ip și Trăznea: Atrocități maghiare și acțiune diplomatică (rumın). București: Editura Enciclopedică. 1996. ISBN 9789734501816. OCLC 243869011.
- Alessandro Vagnini. German-Italian Commissions in Transylvania 1940-1943. A crucial key Study for Italian Diplomacy, Studia Universitatis Petru Maior, Historia Volume 9, 2009, pp. 165–187.
- Shirer, William. The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. New York: Simon & Schuster. 1960. ISBN 978-1-4516-4259-9. OCLC 22888118.
- Nolan, Cathal J. The Concise Encyclopedia of World War II [2 volumes]. Santa Barbara, CA: Greenwood Press. 2010. ISBN 978-0-313-33050-6. OCLC 1037383584.
- Varga E., Árpád. "Hungarians in Transylvania between 1870 and 1995" (PDF). Magyar Kisebbség. Cluj/Kolozsvár: Teleki László Foundation. 3–4 (New series IV). 1999: 331–407. ISSN 1224-2292.
- Text of the Second Vienna Award
- Árpád E. Varga, Essays on Transylvania's Demographic History Arxivləşdirilib 2017-06-09 at the Wayback Machine. (Mainly in Hungarian, but also in English and Romanian.)
- (rus.) Проблема Tрансильвании в отношениях СССР с союзниками по антигитлеровской коалиции (июнь 1941 г. — май 1945 г.) (an article on the Allies and the question of Transylvania)