İkinci Göytürk xaqanlığı

Qutluq xanın üsyanı, II Göytürk xaqanlığının yaranması

VII yüzilliyin 80-ci illərinin əvvəllərində , Aşina nəslindən olan Qutluq xanın başçılığı ilə Göytürklərin Çinə qarşı azadlıq mübarizəsi həlledici mərhələyə daxil oldu. 682 ci ildə Qutluq xanın Çinə qarşı qaldırdığı üsyan nəticəsində:

✓ Göytürklər Çin əsarətinə son qoyaraq müstəqilliyini bərpa etdi və II Göytürk dövlətini yaratdı.

✓ Paytaxt Ötükəndə Eltəriş xaqan adı ilə taxta çıxdı.

İltəris xaqanın hakimiyyəti 682-692

Özündən əvvəlki xaqanlardan fərqli olaraq, çinli qızla deyil türk qız ilə evləndi. Bununla da çinlilərin türk idarəçiliyinə müdaxiləsinin qarşısını aldı.

Qapağan xaqanın hakimiyyəti 692-716

Onun dövründə dövlət daha da gücləndi

Bilgə xaqanın hakimiyyəti 716-734

✓ II Göytürk dövlətinin ən yüksək inkişaf dövrü hesab edilir.

✓Mərkəzi Asiyada olan türk tayfaları Göytürk dövlətinə tabe edildi

✓ Göytürklərə qarşı düşmənçilik siyasəti yeridən Çin üzərinə uğurlu yürüşlər etdi

Bilgə xaqanın ölümü VIII yüzilliyin 30-cu illərində II Göytürk dövlətinin zəifləməsnə səbəb oldu. Onun yerinə qardaşı oğlu taxta çıxdı lakin az yaşlı olduğu üçün , II Göytürk dövlətinin bəyləri arasında hakimiyyət çəkişmələri artdı. Hakimiyyət uğrunda mübarizələrdən istifadə edən Uyğurlar və tabe edilmiş digər tayfalar 744-cü ildə II Göytürk dövlətinin varlığına son qoydular.

II Göytürk hökmdarları

İltəris xaqan (682-692)

Qapağan xaqan (692-716)

Bilgə xaqan (716-734)

691-ci ildə İltəris xaqan vəfat etdikdən sonra onun yerinə qardaşı Qapağan xaqan gəldi. Onun hakimiyyəti dövründə dövlətin iqtisadiyyatı gücləndirildi. Çinə ağır zərbə vuruldu və Çin göytürklərdən asılı vəziyyətə düşdü. 709-cu ildə qırğız və türkeş tayfaları göytürklərə tabe edildi. 715-ci ildə Qarluqlar məğlub edildi. 716-cı ildə Qapağan xaqan öldürüldü və onu hakimiyyətə oğlu İnel (Ünal) xaqan keçdi. Lakin Qapağan xaqanın qardaşı Bilgə, İnelin xaqanlığını qəbul etmədi. Tayfa bəyləri Bilgə xanı xaqan elan etdi. İnel öldürüldü.

Gənc sərkərdə Kül Tigin 716-cı ildə hakimiyyəti ələ alıb qardaşı Bilgənin taxta çıxardı.Özü isə ordu başçısı seçildi.Bilgə xan kiçik qardaşı Kül tigin və baş vəzir Tonyukukla birlikdə dövləti idarə etməyə başladı və qüdrətli bir üçlük yarandı.Bilgə xaqanın əsas məqsədi türkləri bir xalq kimi qoruyub saxlamaq idi.

Çinin müdafiə etdiyi uyğur birləşmələrinin Ötükənə aramsız hücumları, İpək Yolunun açar nöqtəsi olan Cunqariyanın Çinin nəzarətinə keçməsi, qərbdə On Ox qolunun hakimiyyətinə Türkeşlərin keçməsi və bu qolun güclənməsi nəticəsində II Göytürk dövləti tənəzzülə uğrayırdı. Bilgə Xaqanın məsləhətçisi Tonyukuku və kiçik qardaşı Kül Tigini itirməsindən sonra zəhərlənərək öldürülməsi səbəbindən yerinə keçən Tengri Xaqan uşaq yaşında idi. Daha sonra taxta çıxan xaqanlar atalarının qurduğu dövləti yaxşı idarə etmə bacarığı göstərə bilmədilər. Uyğurlar 744-ci ildə Ötükənə girərək II Göytürk xaqanlığına son qoydular.

İltəriş xaqan (680-691)
Qapağan xaqan (691-716)
İnel xaqan (716)
Bilgə xaqan (716-734)
Yollıq xaqan (734-39)
Bilgə Qutluq xan (739-41)
Qutluq Yabqu xaqan (741-42)
Ozmyş Khan Xaqan (742-43)
Bomei-Tegin Khan Xaqan (743-744)