İkinci Dünya müharibəsi dövründə Antarktida

Bir çox digər ölkələr kimi Almaniya da XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində Antarktikaya elmi ekspedisiyalar göndərmişdi. XIX əsrin sonlarında Kergelen adası, Kroze adaları, Cənubi Georgiya və Cənub okeanını araşdırmaq üçün göndərilmiş ekspedisiyalarda astronimiki, meteoroloji və hidroloji araşdırmalar aparılmışdı. Bu ekspedisiyaların çoxu digər ölkələrdən olan alim heyətləri ilə əməkdaşlıq əsasında həyata keçirilmişdi. XIX əsrdən sonra da Almaniyanın Antarktika marağı davam etdi.

Bölgəyə XX əsrdə edilən ilk alman ekspedisiyası 1901-1903-cü illəri əhatə edən Gauss ekspedisiyası idi. Arktik ekspedisiyalar veteranı və geologiya professoru olan Erix fon Dryqalski tərəfindən rəhbərlik edilən ekspedisiya Antarktikada ilk dəfə isti hava balonlarından istifadə edilməsi ilə əlamətdardır. Bu ekspedisiya əsasında yeni bölgə kəşf edilmiş və Kayser II Vilhelm Torpağı deyə adlandırılmışdır. İkinci alman ekspedisiyası 1911-1912-ci illərdə oldu və bu ekspedisiyaya Vilhelm Filçner tərəfindən rəhbərlik edildi. Ekspedisiyanın hədəfi Antarktikanı keçmək və orada torpaq parçasının olub-olmamasını öyrənmək idi. Bundan əvvəl də həyata keçirilmiş belə cəhdlər kimi bu cəhd də uğursuz oldu. Bu ekspedisiya sayəsində Luitpold sahili və Filçner Buz Şelfi kəşf edildi. Alman balina ovlama donanmasının 1937-ci ildə bölgəyə gəlməsindən və 1938-ci ildə uğurla geri dönməsindən sonra Nasist Almaniyası bölgəyə üçüncü alman ekspedisiyasını həyata keçirmək planlarını qurmağa başladı.^[9]

Yeni Şvabiya Norveçin iddia etdiyi Kraliça Mod Torpağı bölgəsində yerləşən məntəqə idi və Nasist Almaniyası buraya iddia edirdi.^[10] Bura 1939-cu ildə Üçüncü Alman Antarktika ekspedisiyasının gəmisi olan MS Schwabenlandin heyəti tərəfindən tədqiq edildi. Bu gəmi 17 dekabr 1938-ci ildə Almaniyadan gizli şəkildə çıxmış və bölgəyə üzməyə başlamışdı. Onun məqsədi yeni yaradılmış alman balina ovu donanması üçün bölgədə mərkəz rolunu oynayacaq limanın əsasını qoymaq idi. Bu Hitlerin planı idi. Bu planla Hitler balina ovundan yağ istehsal etmək üçün xammal əldə etmək və beləliklə də, yağ əldə etmək üçün lazım olan xammal məsələsində Norveçdən asılılığa son qoymaq istəyirdi.^[11] Ekspedisiyaya əvvəllər qütblərə yönələn ekspedisiyalarda iştirak etmiş kapitan Alfred Ritsxer rəhbərlik edirdi.^[12][13] Gəmi 19 yanvar 1939-cu ildə Şahzadə Marta Sahilinə çatdı və heyət tez bir zamanda burada müvəqqəti baza inşa etdi. Onlar sahilə alman bayraqları yerləşdirdikdən sonra önəmli rezervlərin olduğu iddia edilən bölgələri araşdırmağa başladılar. MS Schwabenland gəmisinə iki həm üzmə, həm də uçma funksiyalarını özündə birləşdirən iki ədəd Dornier Do J Wal təyyarələri yerləşdirilmişdi. Bu təyyarələr Yeni Şvabiya adlandırılan bölgədə uçuşlar edərək bölgədən çəkilmiş 16.000 hava fotoşəkili ilə on beş ümumi fotoqrafik tədqiqat həyata keçirdilər. Bunlar həyata keçirildikdən sonra 6 fevral 1939-cu ildə ekspedisiy iştirakçıları qitəni tərk etdilər və 11 aprel 1939-cu ildə Hamburqa çatdılar. Nasist Almaniyası heç vaxt Antarktidada hər hansı bir daimi yaşayış məskəni yaratmadı, əsaslı torpaq iddiası irəli sürmədi və İkinci Dünya Müharibəsində məğlub olduqdan sonra 1945-ci ildə Yeni Şvabiya ərazisinə iddiasını itirdi.^[14][15]

Ekspedisiya geri qayıdan zaman Buve adası və Fernandu-di-Noronya adalarında okeanik araşdırmalar apardıqdan sonra Hamburqa çatmışdı. Bu ekspedisiyadan Norveç hökuməti Kraliça Mod Torpağı ətrafında balina ovlayan balıqçılar vasitəsiylə xəbər tutmuşdu. Norveç yazıçısı Bjarne Aagard və alman coğrafiyaçısı Ernst Herrmann kimi şəxslərin Almaniyanın heç bir zaman bölgəni işğal etmədiyini bildirmələrinə baxmayaraq, üzə çıxan sənədlərdən bəlli olur ki, alman dövləti ekspedisiyanın geri dönməsindən sonra Alman Antarktik Sektorunun yaradılması barədə dekret vermişdir.^[16][17]

Bu bölgənin ilk dəfə bu alman ekspedisiya nəticəsində araşdırılmasına görə Yeni Şvabiya və ya Neuschwabenland adı hələ də istifadə edilir. Bu ekspedisiya zamanı bölgədəki bir çox coğrafi özəlliklərə almanca adlarverilmişdir və bu adlar müasir xəritələrdə də istifadə edilməkdədir. Bəzi coğrafi özəlliklər ekspedisiya rəhbərliyinin hazırladığı xəritədə göstərilsə də, adlandırılmamışdır. Bu yerlərin adlandırılması 1949-1952-ci illəri əhatə edən Norveç-Britaniya-İsveç Artarktika ekspedisiyası həyata keçirildi. Bu eskpedisiyaya John Schjelderup Giæver rəhbərlik edirdi. Adlandırılması həyata keçirilməyənlər isə 1958-1959-cu illərdə həyata keçirilmiş Norveç Antarktik ekspedisiyası zamanı adlandırıldı.^[18][19]

Bu ekspedisiya 1838-1842-ci illərdə təşkil edilmiş ABŞ Araşdırma Ekspedisiyasından sonra ilk dövlət tərəfindən maliyyələdirilən və Antarktika qitəsini araşdırmağı məqsədləyən ekspedisiya idi.^[20] Bu ekspedisiyanın rəhbəri məşhur qütb araşdırmaçısı Riçard E. Byrd idi və o, bu ekspedisiyaya görə, böyük məşhurluq qazanmışdı.^[21] Üçüncü Alman Antarktika ekspedisiyası (1938-1939) ABŞ dövlət rəhbərliyində təcili Antarktidada daimi baza yaratma hissi formalaşdırmışdı.^[22] ABŞ prezidenti Franklin Delano Ruzvelt tərəfindən işə cəlb edilən Riçard E. Byrd əvvəlcə özünün planladığı və şəxsi olaraq maliyyələşdirməyi istədiyi ekspedisiya üçün lazım olan bütün alətlərlə təmin edildi. Ekspedisiya tələskinliklə planlanmışdı və Riçarda hazırlaşmaq üçün yalnız 4 ay zaman verilmişdi.^[23][24] Ekspedisiya 1939-cu ilin sonlarında başladı və 125 nəfərdən ibarət olan heyət USS Bear və USMS North Star gəmiləri ilə qitəyə doğru üzməyə başladılar.^[25] Ruzveltin verdiyi əmrə əsasən ekspedisiyanın məqsədi iki baza yaratmaq idi. Bu bazalardan Qərb bazası adlananı yerləşəni Kral VII Edvard Torpağı yaxınlığında, Şərq bazası adlananı isə Çarkot adası yaxınlığında inşa edilməli idi. Həmçinin ekspedisiya üzvlərinə Heard adasının, habelə Meri Berd Torpağı və James W. Ellsworth bölgələrini 72 və 148 dərəcələri meridianlar üzrə yerləşən sahil xəttinin özəlliklərini araşdırmaq tapşırılmışdı.^[26] Ekspedisiya üzvləri tapşırıq üzrə verilən bazaları tikməyi bacardılar və şərqdə yerləşən baza daha sonra Ronne Antraktik Araşdırma ekspedisiyası zamanı da istifadə edildi.

Ekspedisiya üzvləri üçün yeni dizayn edilmiş və Antarktika buzlarına ilişmə ehtimalını artıran Atrantika Qar Kreyseri verilmişdi.^[27] Bu problemə görə, onu daim təmir etmək və ya ehtiyat hissələrini dəyişdirmə ehtiyyacı mövcud idi. Bu səbəblə də, ekspedisiya üzvləri bölgəni tərk edərkən bu texnikanı özləri götürməyib, bölgədə buraxdılar.^[28] Bu texnika illər sonra Highjump əməliyyatı zamanı və bir daha 1958-ci ildə tapıldı. İndi bu texnikanın ya dənizdə batdığı, ya da qar və ya buz dağlarının altında batdığı təxmin edilir.^[29] Riçard Blackin və Paul Siplenin^[30] də dail olduğu ekspedisiya üzvləri bölgəni ətraflı araşdırmaq üçün müxtəlif təcrübələr həyata keçirdilər və bölgədə mövcud olan müxtəlif bitkilərdən nümunələr əldə etdilər.^[31] Ekspedisiya nəticəsində qütb elmi daha yaxşı anlaşıldı.^[32]

Beynəlxalq gərginliyin artması ilə indiki heyəti bazalarda fəaliyyəti davam etdirmək üçün yeni adamlarla azad etməkdənsə, iki bazanın boşaldılması daha uyğun qərar hesab edildi. İkinci Dünya müharibəsi başladıqdan sonra ABŞ rəhbərliyi bu iki bazanı tərk etmək qərarına gəldi. Qərbdəki baza 1 fevral 1941-ci ildə, şərqdə yerləşən baza isə 22 mart 1941-ci ildə evakuasiya edildi. Müvafiq olaraq USMS North Star və Bear of Oakland gəmiləri 5 may 1941-ci il və 18 may 1941-ci ildə öz ölkələrinə gedib çatdılar. Ümid olunurdu ki, bir gün bu baza yenidən işlədiləcəkdir, ona görə də, qərbdəki baza boşaldılan zaman bir çox texnika və vəsait burada saxlanıldı.^[33]

1945-ci ilin 24 sentyabrında ABŞ Konqresinin verdiyi qərara əsasən (İctimai qanun 79-185), hərbi dəniz donanması komandanlığının uyğun görəcəyi həcmdə qızıl, gümüş və bürünc medallar hazırlanmalı və bu ekspedisiyanın üzvlərinə təqdim edilməli idi. Konqres qərarında bu medalların təqdim edilməsi ilə onların elm və qütb araşdırmaları sahəsindəki böyük xidmətlərinin qiymətləndirilməsi istəyinin yatması bildirilirdi.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı Nasist Almaniyası hərbi dəniz qüvvələri ilə yanaşı köməkçi donanma da təşkil etmişdi. Köməkçi Ticarət Kreyserləri adlanan bu donanmanın tapşırığı Sakit okean boyunca üzmək və düşmən ölkələrin ticarət donanmalarına hücumlar təşkil etmək və ya onları ələ keçirmək idi.^[34] Almanlar bu donanmaya 9 gəmi daxil etmişdilər. Əvvəllər ticarət gəmisi kimi istifadə edilmiş bu gəmilər 5.9 düyümlük silahlar və torpedolarla təchiz edilməklə basqın edə bilmə funksiyasına sahib olmuşdular.^[35] Tez-tez bu gəmilər öz basqınlarını rahat təşkil edə bilmək üçün tərəfsiz ölkələrin gəmiləri kimi maskalanırdılar.^[36]

Gəmilər əsasən Asiya yaxınlığındakı isti sularda vaxt keçirsələr də, bir çoxları daha soyuq sulara da girirdi. Məsələn Atlantis gəmisi 1940-ci ilin dekabrında Kergelen adalarında durmuş, geridə qalan müddət ərzində isə su və ərzaqla təmin edilmişdir.^[37][38] Gəmi Milad bayramı ərəfəsində meydana gəlmiş qəza zamanı Bernhard Herrmannı itirməklə özünün də ilk itkisini yaşamış oldu.^[39] Bu basqınçı gəmilərin çoxu adalardan öz maskalarını dəyişdirmək və yanacaq doldurmaq üçün dayanacaq yeri kimi istifadə edirdilər.^[40] Pinguin kreyseri 1941-ci ilin 14 yanvarında Cənubi Georgiya və Cənubi Sandviç adaları yaxınlığında Norveç balıqçı donanmasını ələ keçirmişdi.^[41][42]

Sakit okeandakı alman mövcudiyyəti 1940-cı illərin ortalarında sonuncu gəminin ələ keçirilməsindən sonra zəiflədi.

Argentina İkinci Dünya müharibəsi zamanı qitəyə doğru iki ekspedisiya təşkil etmişdir. Bunlardan birincisi 1942-ci ildə, ikincisi isə 1943-cü ilin fevralında həyata keçirilmişdir.^[43]

İlk ekspedisiya 1942-ci ildə həyata keçirildi. Ekspedisiya üzvləri Primero De Mayo gəmisində, Alberto J. Odderanın rəhbərliyi altında Desepşen adasına çıxdılar və araşdırmalara başladılar. Araşdırmalarla paralel olaraq, ekspedisiya üzvləri Argentina bayrağı asaraq bölgənin onlara məxsus olduğunu iddia etdilər.^[44]

Növbəti ekspedisiya 1943-cü ilin fevralında həyata keçirildi. Ekspedisiyanın başlamasının səbəbi birinci ekspedisiya zamanı bölgəyə yerləşdirilmiş Argentina bayrağının Böyük Britaniya hərbi donanmasının yardımçı donanmasına mənsub olan MV Carnarvon Castle gəmisi tərəfindən ortadan qaldırılması idi. Ekspedisiya, Port Lockroy ərazisinin fotoqrafiya tədqiqatları ilə yanaşı, az fəaliyyətlə, əsasən, problemsiz keçdi.^[45]

Tabarin əməliyyatı britaniyalılar tərəfindən başladılar və gizli bir əməliyyat idi.^[46][47] 1943-cü ildə başladılan əməliyyat 1946-cı ildə sonlandırılacaqdı. Əməliyyatın əsl məqsədi Qreyam Torpağında baza inşa etmək idi, lakin ekspedisiyanın rəhbəri olan leytenant Ceyms Marr Kəşfiyyat Komitəsinin yardımı ilə araşdırmaları daha da genişləndirmək və elmi tədqiqatlar aparmaq qərarına gəldi.^[48] Bu, Antarktida dənizlərində nasist sualtı qayıqlarını və digər alman gəmiçilik təhdidlərini axtarmaq bəhanəsi ilə başladı, lakin bu əslində Argentinanın iddia etdiyi mübahisəli ərazidə bazaların tikintisi üçün istifadə edilən bir bəhanə idi.^[49] Əvvəllər qütblərə olan ekspedisiyalarda iştirak etmiş Ceyms Marrın rəhbərliyində ekspedisiya üzvləri 6 fevral 1944-cü ildə Desepşen adasında yerləşən Foster limanına çıxdılar. Onlar Avonmouthdan 1943-cü ilin 14 dekabrında ayrılmışdılar.^{[50][51][52][53]} Səyahətin yarısında ekspedisiya qüvvəsi gəmiləri Viktor Marçesinin kapitanı olduğu Fitzroy və William Scoresby-yə keçirdi.^[54] Argentina bayrağına boyanmış yanacaq çəni istisna olmaqla, onlar eniş zamanı heç bir Argentina varlığına rast gəlmədilər. Onlar tez bir zamanda köhnə Norveç balina ovu stansiyasında Birlik bayrağını qaldıraraq düşərgə qurdular və elmi stansiya olaraq B bazasını qurdular.^[55]

1944-cü ilin 7 fevralında ekspedisiyanın geridə qalan qismi A bazasını qurmaq üçün Ümid sahilinə yola düşdü. Çox pis hava şəraitinə görə Fitzroy və William Scoresby gəmiləri yalnız 10 fevral 1944-cü ildə yola çıxa bildilər və Lockroy limanında düşərgə saldılar.^[56] İki gəmi 17 fevral 1944-cü ildə Port Lokroyda əsas düşərgəni tamamladıqdan sonra Folklend adalarına yola düşdü. Poçt ofisi William Scoresby gəmisi ilə daha çox heyətin gətirilməsindən sonra 23 mart 1944-cü ildə tamamlansa da, 23 aprel 1944-cü ildə yandı. Tədqiqat işləri may ayında ekspedisiyanın mövcudluğu barədə dünya xəbərdar edildikdən çox keçməmiş başladı. Ekipajın aparıcı alimi Elke Mackenzie Lamb liken, qurdlar, dəniz kirpiləri və süngərlərdən nümunələr topladı.^[57]

1945-ci ilin fevralında Fitzroy, William Scorresby və the Eagle gəmiləri^[58] A və B stansiyalarına əlavə alimlər də gətirdilər. Burada heyətin bir qismi və alətlər iki gəmiyə yüklənərək Ümid sahilində D stansiyasını tikməyə göndərildi.^[59] Yerdə qalanları isə Stoninqton adasına E stansiyasını inşa etməyə göndərildilər. E stansiyasının tikintisi 7 fevral tarixində Ceyms Marrın səhhətinə görə istefa verməsindən sonra yarıda saxlanıldı. Onun yerinə vəzifəyə təyin edilən Endryu Teylor diqqətləri Seal Pointə yönəltdi və 20 mart 1945-ci ildə buradakı bazanın tikintisi sona çatdırıldı.^[60] Koroneyşen adasında kiçik düşərgə inşa etdikdən sonra britaniyalılar Laurie adasında yerləşən və argentinalılara məxsus olan meteorologiya məntəqəsini ziyarət etdilər.^[61] İngilislər 1945-ci ilin avqustunda başlayan və komanda son dəfə D stansiyasına qayıtdıqdan sonra 1945-ci ilin dekabrında başa çatan Duse Point və Vortex adası kimi bölgədəki kiçik adalara üç xizək ekspedisiyasını da həyata keçirməyi bacardılar. Bu araşdırmalara göndərilən komanda daş nümunələri, liçenlər, fosillər və digər elmi araşdırmalara səbəb ola biləcək nümunələrlə geri gəldilər. Ekspedisiyanın sonlandırılması 1946-cı ilin əvvəlində, yəni 14 yanvar 1946-cı ildə ekipajın yola salınması prosesinin başlaması ilə başladı və 11 fevral 1946-cı ildə bütün hərbi ekipaj üzvlərinin evə yola düşməsi ilə başa çatdı. Missiya qitədə Britaniyanın torpaq iddialarının genişlənməsi və əlavə elmi tədqiqatların aparılması ilə nəticələndi.^[62][63] Port Lockroydakı A stansiyası^[64] indi muzey kimi qorunur.^[65][66] Tabarin əməliyyatından sonra Folklend adalarında Asılılıq Araşdırması aparılıb.^[67][68]

Uzun illər Antarktidada gizli nasist bazasının olduğu barədə şayiələr gəzmişdir. Bu şayiələr nasist liderlərin bəzilərinin qaçmağı bacarmasından və 1945-ci ilin iyulunda alman U-Boatının görünməsindən də güclənmişdir.^[69] Bu iddia 1947-ci ildə macar Ladislas Szabo tərəfindən irəli sürülmüşdür.^[70] Colin Summerhayes kimi bir çox tanınmış elm adamları bu nəzəriyyələri nəzərdən keçirmiş və yazdıqları akademik məqalələrdə bunu təkzib etmişdirlər.^[71][72][73] Bu alimlər artıq gizliliyi qaldırılmış arxiv sənədləri hesabına sübuta yetirmişdirlər ki, nasistlər 1939-cu ildə Antarktikada yalnız bir aylıq araşdırmalar aparmışdırlar və bu, buzlar içində şəhər tikmək üçün çox az bir müddətdir.^[74]

• D. T. Murphy. German exploration of the polar world. A history, 1870–1940. Nebraska. 2002.
• Kenneth J. Bertrand. Americans in Antarctica 1775–1948. New York: American Geographical Society. 1971.
• Gordon Williamson. Kriegsmarine Auxiliary Cruisers. Bloomsbury Publishing. 2012. ISBN 978-1-78200-001-3.
• James P. Duffy və Gordon G. Vessels. Hitler's Secret Pirate Fleet, The Deadliest Ships of World War II. Praeger. 2001. ISBN 9780275966850.
• The International Hydrographic Review. XX. International Hydrographic Bureau. 1943.
• Andrew Taylor. Two Years Below the Horn. Operation Tabarin, Field Science and Antarctic Sovereignty, 1944-1946. Canada: University of Manitoba Press. D. Heidt; P. W. Lackenbauer. 2017. ISBN 978-0-88755-791-0.
• S. Haddelsey. Operation Tabarin: Britain's Secret Wartime Expedition to Antarctica, 1944–46. Stroud: History Press. 2014. ISBN 9780752493565.
• Sir Vivian E. Fuchs. Of Ice and Men. The Story of the British Antarctic Survey 1943-1973. Anthony Nelson. 1982.