İhyəu Ülumid-din

Əsərin müəllifi Əşari kəlamçısı, Şafii fəqihi, sufi və filosoflara yönəltdiyi tənqidlərlə tanınan müsəlman mütəfəkkiri Əbu Həmid əl-Qəzzalidir.^[4]

Əsər klassik mənbələrə görə, Qəzzalinin özünütəcrid dövründə (1095–1105) qələmə alınmışdır. Qəzzali özü də, "İhyə"ni bu dövrdə qələmə aldığı əsərlər arasında qeyd etmişdir.^[5] Moris Buyjun qənaətinə görə, əsər hicri 488–495-ci (1095–1101) illər arasında qələmə alınmışdır.^[6]

Əsər dörd cilddən ibarətdir. Hər cilddə özündə 10 mövzu ehtiva edən və "kitab" adlanan başlıqlar vardır. "Rübül-ibadət" başlıqlı ilk cilddə elm, əqaid, təmizlik, namaz, zəkat, oruc, hac, Quran oxunuşu, zikr, dua, virdlər və gecələrin əhyası mövzularına toxunulmuşdur.^[7]

"Rübül-adət" başlıqlı ikinci cilddə yemək-içmək ədəbi, evlilik, iqtisadi həyat, halal-haram, ülfət, qardaşlıq, söhbət və münasibət ədəbi, üzlət, səma, vəcd, əmir bil-məruf nəhiy ənil-münkər, məişət ədəbi və Məhəmməd peyğəmbərin əxlaqından bəhs olunur. Qəzzali bu cilddə İslam ailəsi, dövlət, cəmiyyət və iqtisadi quruluşun nəzəri təməllərini nümayiş etdirməyə çalışmış və buna böyük ölçüdə nail olmuşdur.^[8]

"Rübül-mühliqət" başlıqlı üçüncü cild, özündə insanın mənəvi, əxlaqi yönü, nəfsin tərbiyəsi, yemək-içmək, cinsi istəklərin ram edilməsi, dilin bəlaları, qəzəb, kin, paxıllıq, dünyanın mənası və önəmi, xəsislik, mal-mülk hərisliyi, vəzifə ehtirası, riyakarlıq, təkəbbür, özündənrazılıq və qürur mövzularını ehtiva edir. Həmçinin bu cildin sonunda ("Zəmmül-qürur" başlığı altında) dövrün İslam cəmiyyəti ilə bağlı realist və faydalı dindarlıq tənqidi verilmişdir.^[9]

"Rübül-münciyət" başlıqlı cilddə tövbə, səbir, şükür, həvf, rəca, fəqr, zöhd, tövhid, təvəkkül, məhəbbət, şövq, üns, rıza, niyyət, ixlas, sidq, mürəqabə, nəfsi-hesablaşma, təfəkkür, ölüm və axirət həyatı mövzularına toxunulmuşdur.^[10]

Əsərdə mövzularla əlaqəli olaraq, şərhsiz şəkildə ayə və hədis düzülmüşdür. Ardınca Raşidun, Abdullah ibn Məsud, Salman Farsi, Əbu Süleyman əd-Dərani, Əbüd-Dərda, Əbu Zər əl-Qifari, Həsən əl-Bəsri, Süfyan əs-Səvri kimi zöhd və təqvaları ilə tanınan səhabə və tabiin alimlərinin, Cüneyd əl-Bağdadi, Zün-Nun əl-Misri, Bəyazid əl-Bistami, Fudeyl ibn İyad, Yəhya ibn Müəz kimi ilkin dövr sufilərinin sözləri nəql edilmişdir.

Əsər bir çox qəbr və şərq dillərinə tərcümə edilmişdir:

Qəzzalinin əsərlərini qərbdə tanındıran Raymundo Martini olmuşdur. O, 1256–1257-ci illərdə yazdığı "Explanatio symboli apostolorum" adlı əsərində "İhyə"dən bəhs etmişdir. Əsəri Hans Baver alman dilinə (Halle 1916) və Edvin E. Kalverli isə ingilis dilinə tərcümə etmişdir (Mədrəs 1925). Əsərin başqa hissəvi tərcümələri də vardır.

Müəyyədədin Məhəmməd əl-Xarəzmi hicri 620-ci (1223) ildə Hindistan hökmdarı İltutmışın istəyi ilə əsəri fars dilinə tərcümə etmişdir (Tehran 1980). Əsəri ilk Bostanzadə Mehmed Əfəndi tərəfindən türk dilinə tərcümə edilmişdir. Əsər bütövlükdə Əhməd Sərdaroğlu (İstanbul 1974) və Əli Arslan (1977) tərəfindən türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Əsəri ordu dilinə M. Əhsən Siddiqi tərəfindən "Məzaqqul-arifin" adı ilə tərcümə edilmişdir (Ləknəv h.q. 1331).

Əsər böyük rəğbət görsə də, hənbəli fəqihləri tərəfindən tənqid edilmişdir. Qəzzali sağ ikən Əndəlüsdə əsərin yandırılması haqqında fətvalar verilmiş, Mürabitlər hökmdarı Əli ibn Yusif ibn Təşfin əsərin ölkəsində oxunmasını qadağan etmişdir. Əsəri ilk tənqid edən şəxslər Qazı İyaz, İbn Əbu Rəndəqa ət-Türtuşi və Əbu Bəkr İbnül-Ərəbidir. Əbu Bəkr İbnül-Ərəbi, iki il Qəzzaliyə tələbəlik etməsinə baxmayaraq "İhyə"də irəli sürülən "mövcud vəziyyətin varlığın mümkün olan ən gözəl forması olduğu" fikrini tənqid etmiş, bu fikrin filosoflar tərəfindən həqiqətləri təhrif etmək məqsədilə ortaya atıldığını və İslam ümmətinin bu görüşün yanlışlığı barədə həmfikir olduqlarını bildirmişdir. Əsərə ən ağır tənqidlərdən birini İbn əl-Cövzi yönləndirmişdir. O, "əl-Müntəzəm" və "Təlbisü İblis" adlı əsərinlərində "İhyə"ni tənqid etmiş və bu mövzuda "İlamül-əhya bi-əğlatil-İhyə" adlı müstəqil bir əsər də yazmışdır. Əsərə həmçinin, Əbu Abdullah Əli ibn Ömər əl-Məzəri, Əbül-Həsən İbn Səkr və Əhməd ibn Məhəmməd ibn Münir əl-İskəndəri də rəddiyyələr yazmışlar. İbn Teymiyyə kitabı bütünlükdə bəyənsə də,^[11] əsərin təvəkkül haqqındakı hissəsinə rəddiyə mahiyyətində bir risalə yazmışdır.^[12] Son dövr Osmanlı alimlərindən olan Mustafa Səbri Əfəndi də əsəri tənqid edən şəxslərdən biri olmuşdur.^[13]

Əsərə yönləndirilən tənqidlərin bir hissəsi də, əsərdəki hədislərin səhhəti ilə bağlıdır. Belə ki, kitabda çox sayda uydurma və zəif hədisin olduğu iddia edilmişdir. İlk dəfə Zeynəddin əl-İraqi, əsərdə hədislərin təxrici üçün böyük, orta və kiçik həcimdə üç əsər qələmə almışdır. İraqiyə görə isnadı olmayan 271 hədis Məhəmməd Ə. Süveydi tərəfindən "əl-Mövzuat fil-İhyə əv əl-Etibar fi həmlil-əsfər" adlı əsərdə toplanmışdır. Əli Rza. ibn Əbdülvəhhab bu kitabı nəşr etmiş və gözdən qaçan 36 rəvayəti də kitaba əlavə etmişdir (Misir 1993).

• Sünni kitablarının siyahısı

1. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #4665697-2 // Gemeinsame Normdatei (alm.). 2012—2016.
2. ↑ Çağrıcı, Mustafa. "İḥyâʾü ʿulûmi'd-dîn". TDV İslâm Ansiklopedisi. 2000. 22 dekabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2025.
3. ↑ Brokkelman. Geschichte der arabischen Litteratur (alman). I. Leyden. 1943–1949. 422.
4. ↑ Çağrıcı, Mustafa. "Gazzâlî". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1996. 22 dekabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2025.
5. ↑ Qəzzali. el-Müstəsfa (ərəb). I. Bulaq. hicri 1324. 3–4.
6. ↑ Bouyges. Essai de chronologie des œuvres de al-Ghazali (Algazel). Beyrut. 1959. 42.
7. ↑ Qəzzali. İhyəu Ülumid-din (ərəb). I. Qahirə. 1914.
8. ↑ Qəzzali. İhyəu Ülumid-din (ərəb). II. Qahirə. 1914.
9. ↑ Qəzzali. İhyəu Ülumid-din (ərəb). III. Qahirə. 1914.
10. ↑ Qəzzali. İhyəu Ülumid-din (ərəb). IV. Qahirə. 1914.
11. ↑ İbn Teymiyyə. Məcmuu fətəva (ərəb). VI. Riyad. 1961–1966. 54.
12. ↑ Bədəvi. Müəlləfətül-Qəzzali (ərəb). Küveyt. 1977. 114.
13. ↑ Səbri, Mustafa. Mövqifül-əql (ərəb). I. Beyrut. 1981. 266–270.