Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinDanışıq dilinin təhlilində ifadə və ya deyim (ing. utterance) — bir şəxs tərəfindən fasiləsiz şəkildə deyilən nitq parçasıdır və ondan əvvəl və sonra həmin şəxsin danışığında sükut müşahidə olunur.[1] Şifahi dillərdə deyimlər adətən, lakin hər zaman yox, sükutla sərhədlənir. Yazılı dildə isə deyimlər yalnız dolayı yolla — onların təqdimatı və ya təsviri vasitəsilə mövcuddur. Yazılı dildə deyimlər müxtəlif formalarda göstərilə və sərhədləndirilə bilər.
Danışıq dilində deyimlər bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlara paralinqvistik xüsusiyyətlər daxildir; yəni üz ifadəsi, jest, bədən duruşu kimi nitqdənkənar elementlər. Prosodik xüsusiyyətlərə isə vurğu, intonasiya və səs tonu daxildir. Bundan əlavə, ellipsis (buraxılmış sözlər) də deyimlərin bir hissəsidir; dinləyici danışıq zamanı bu boşluqları kontekstdən çıxış edərək tamamlayır. Digər xüsusiyyətlərə qeyri-axıcılıq elementləri daxildir: səslə və səssiz fasilələr (məsələn, “umm”), etiket sualları və yanlış başlanğıclar (danışanın özünü düzəltmək üçün nitqi yenidən başlaması). Digər elementlərə doldurucu sözlər (məsələn, “və sair”), vurğu/dialekt, deiktik ifadələr (məsələn, “orada!” kimi əlavə izah tələb edən deyimlər), sadə bağlayıcılar (“və”, “amma” və s.) və kolloquial leksika (gündəlik qeyri-rəsmi sözlər) daxildir.[2]
Yazıda təqdim olunan deyimlər planlaşdırılmış olur, halbuki spontan danışıq dilindəki deyimlər improvizə edilmişdir. Yazılı dildə bu tip dili əks etdirmək üçün müxtəlif çərçivələr mövcuddur. Diskurs strukturu (danışıq dilində də mövcuddur) söhbətin necə təşkil olunduğunu göstərir və burada yanaşı cütlüklər — bir deyim və ona verilən cavab — istifadə olunur. Diskurs markerləri (“birincisi”, “ikincisi” və s.) danışığı təşkil etmək üçün istifadə edilir. Leksis isə mətndə və ya nitqdə istifadə olunan sözləri ifadə edir və bu sözlər semantik sahə yarada bilər. Məsələn, “sevgi” semantik sahəsi “sevmək”, “heyran olmaq”, “qayğı göstərmək” kimi sözlərlə formalaşa bilər.
Danışıq və ya yazılı dildə (məsələn, ssenaridə) rast gəlinən deyimlər bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlara sözsüz ünsiyyət formaları olan paralinqvistik xüsusiyyətlər daxildir. Məsələn, üz ifadələri, gülüş, göz təması və jestlər. Prosodik xüsusiyyətlər danışanın səsinin keyfiyyətlərini əhatə edir: səs hündürlüyü, intonasiya və vurğu. Ellipsis həm yazılı, həm də danışıq dilində istifadə oluna bilər; məsələn, danışan kontekstdə artıq məlum olan sözləri buraxa bilər. Məsələn: A: Şirə? B: Zəhmət olmasa. A: Otaq temperaturunda? B: Soyuq.[3]
Deyimlərin yaranması zamanı qeyri-axıcılıq xüsusiyyətləri də müşahidə olunur. İnsanlar danışıq zamanı nə deyəcəklərini düşündükləri üçün səhvlər və düzəlişlər edirlər. Səslə və səssiz fasilələr (“umm”, “erm” və s.) buna nümunədir. Etiket sualı dinləyicinin anlayıb-anlamadığını yoxlamaq üçün istifadə olunur, məsələn: “Məni başa düşürsən?” Yanlış başlanğıclar isə danışanın deyimi dayandırıb özünü düzəltmək üçün yenidən başlamasıdır.
Doldurucu sözlər danışana düşünmək üçün vaxt qazandırır; bunlara “like”, “və sair” kimi sözlər daxildir.[4] Vurğu və dialekt sözlərin tələffüz forması və bölgələrə görə dəyişən leksik xüsusiyyətləri əhatə edir. Deiktik ifadələr əlavə kontekst tələb edən deyimlərdir (“Bax ora!”). Sadə bağlayıcılar (“və”, “amma” və s.) nitqdə əlaqə yaradır. Kolloquial leksika isə gündəlik, rahat və qeyri-rəsmi nitqə xasdır.[2]
Uşaqlarda deyimlərin inkişafı valideynlər, böyüklər və qəyyumlar tərəfindən dəstəklənir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu inkişaf valideynlərin sosial-iqtisadi statusundan (SİS) asılıdır. Daha yüksək təhsil səviyyəsinə və SİS-ə malik valideynlərin uşaqları daha zəngin söz ehtiyatına malik olur və yeni sözləri daha tez öyrənirlər. Bu isə valideynlərin uşaqlarla danışarkən daha geniş leksikadan istifadə etməsi ilə əlaqəlidir.[5]
Uşaqlara yönəlik nitqdə deyimlər daha yavaş tempdə, daha uzun fasilələrlə və yüksək səslə ifadə olunur. Leksika və semantika uşaqlara uyğun seçilir (“it” əvəzinə “itcik”). Qrammatika daha sadə və təkrarlıdır, birsözlü deyimlər daha çox istifadə olunur. Pragmatika isə genişləndirmə və yenidən formalaşdırma kimi dəstəkləyici üsullara əsaslanır.[6]
Pol Qrayz (1989) deyimlərin düzgün başa düşülməsi üçün dörd əsas maksim irəli sürmüşdür:
- Miqdar maksimi – lazım olan qədər informasiya ver
- Keyfiyyət maksimi – doğru informasiya ver
- Əlaqə maksimi – mövzuya uyğun danış
- Tərz maksimi – aydın və nizamlı danış[7]
Filosof Mixail Baxtinə görə deyimlərin dörd əsas xüsusiyyəti vardır:
- Sərhədlər – deyim danışan subyektin dəyişməsi ilə müəyyən olunur
- Cavablılıq və dialoji xarakter – deyim əvvəlki deyimə cavab verməli və ya dialoq yaratmalıdır
- Tamamlanma – danışan demək istədiyini bitirməlidir
- Janr forması – nitq janrı vəziyyətə uyğun seçilir
Baxtin deyir ki, cümlə ilə deyim eyni anlayış deyil. Cümlə qrammatik vahiddir, deyim isə etik və kommunikativ vahiddir.[8]
- ↑ Harris, Zellig. Structural Linguistics (6th). Chicago: The University of Chicago Press. 1963. səh. 14. ISBN 978-0226317724.
An utterance is any stretch of talk, by one person, before and after which there is silence on the part of the person.
- ↑ 1 2 "Level Up: English Language". www.allinfo.org.uk. İstifadə tarixi: 5 oktyabr 2016.
- ↑ Griol, David; Molina, José Manuel; Callejas, Zoraida. "Combining speech-based and linguistic classifiers to recognize emotion in user spoken utterances". Neurocomputing. 326-327. 31 yanvar 2019: 132–140. doi:10.1016/j.neucom.2017.01.120. hdl:10016/31613. ISSN 0925-2312.
- ↑ Candea, Maria. "Inter- and intra-language acoustic analysis of autonomous fillers". Hal. 2005: 47–52.
- ↑ Rowe, Meredith. "Child-directed speech". Journal of Child Language. 35 (1). 2008: 185–205. doi:10.1017/S0305000907008343.
- ↑ "Child Directed Speech". revisionworld.com.
- ↑ Mako, Okanda. "Understanding violations of Gricean maxims". Frontiers in Psychology. 6. 2015: 901. doi:10.3389/fpsyg.2015.00901.
- ↑ "Utterance".
- Mikhail Bakhtin The Problem of Speech Genres p. xvi
- BAKHTIN’S THEORY OF THE UTTERANCE: Arxivləşdirilib 2014-07-30 at the Wayback Machine