İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə (İƏS, ing. Import substitution industrialization) — bir iqtisadi strategiyadır və əsas məqsədi xaricdən idxal olunan məhsulların yerli istehsalla əvəzlənməsidir.[1]Bu yanaşma ölkələrin iqtisadiyyatını xarici asılılıqdan qorumaq və daxili bazarı inkişaf etdirmək məqsədini güdür. İƏS çərçivəsində dövlətlər, adətən, idxal olunan məhsullara yüksək tariflər tətbiq edir, yerli istehsalçılara subsidiyalar[2] verir və texnologiya transferini dəstəkləyir.[3]Bu strategiya inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sənaye sektorunun güclənməsinə və milli iqtisadiyyatın diversifikasiyasına xidmət edir.[4]
İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə strategiyası XX əsrin ortalarında, xüsusilə İkinci Dünya müharibəsindən sonra inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında populyarlaşdı.[5]Bu yanaşmanın əsas ideyası, kolonial sistemdən azad olmuş ölkələrin iqtisadiyyatlarını xarici təsirlərdən qorumaq və müstəqil inkişafı təmin etmək idi.[6]Latın Amerikası ölkələri, xüsusilə Argentina, Braziliya və Meksika, İƏS strategiyasını ilk tətbiq edənlərdən oldular. Onlar idxal məhsullarını yüksək tariflərlə məhdudlaşdıraraq, daxili sənayeləşməni gücləndirməyə və öz bazarlarını qorumağa çalışırdılar.[7]Bu yanaşma, həmin ölkələrdə sənaye sektorunun inkişafına şərait yaratdı.
1950-1970-ci illərdə İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə bir çox Asiya və Afrika ölkələrində də tətbiq edildi.[8]Hindistan və Misir kimi ölkələr bu strategiyanı öz iqtisadi inkişaf planlarına daxil etdilər. Bununla belə, 1970-ci illərin sonlarında bu modelin zəif tərəfləri üzə çıxmağa başladı. Yerli sənaye rəqabətə dayanıqlı olmadığı üçün məhsulların keyfiyyəti və effektivliyi aşağı düşürdü.[9]Bundan başqa, qlobal iqtisadiyyatın liberallaşması və Dünya Ticarət Təşkilatının prinsipləri çərçivəsində sərbəst ticarət modelləri daha çox üstünlük qazandı. Nəticədə, bir çox ölkə İƏS-dən uzaqlaşaraq ixraca yönəlmiş sənayeləşmə strategiyasına üstünlük verdi.
dxal əvəzedici sənayeləşdirmə daxili istehsalın artmasına və iş yerlərinin yaranmasına səbəb ola bilər.[10]Yerli istehsalatı təşviq etməklə, ölkə iqtisadiyyatında yeni sahələrin yaranması üçün şərait yaradılır. Eyni zamanda, daxili istehlakçılar üçün daha əlçatan və ucuz məhsullar təklif olunur. Bununla belə, İƏS strategiyası bəzi çətinliklərlə üzləşə bilər.[11]Məsələn, yerli istehsalın keyfiyyəti idxal məhsulları ilə rəqabət apara bilmədikdə, istehlakçılar məmnun qalmaya bilər.[12] Bundan başqa, sərbəst ticarətin məhdudlaşdırılması digər ölkələrlə ticarət əlaqələrinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
İƏS strategiyasının uğuru onun davamlılığı[13] və düzgün planlaşdırılmasından asılıdır. Əgər yerli sənaye müasir texnologiyalarla təchiz olunsa və istehsal keyfiyyəti artırılsa, bu yanaşma milli iqtisadiyyatı gücləndirə bilər. Bununla yanaşı, qlobal iqtisadi sistemlə uyğunlaşmaq və beynəlxalq bazarlara çıxış imkanlarını itirməmək üçün balanslı bir strategiya tətbiq olunmalıdır.[14]Beləliklə, idxal əvəzedici sənayeləşdirmə milli iqtisadiyyat üçün mühüm bir inkişaf aləti olsa da, onun effektivliyi iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərinə və dövlətin strategiyalarına bağlıdır.[15]
- ↑ Nelson, Brian, redaktorA Comprehensive Dictionary of Economics. 2009. səh. 88.
- ↑ Irwin, Douglas A. "The rise and fall of import substitution". World Development (ingilis). 139. 2021: 105306. doi:10.1016/j.worlddev.2020.105306. ISSN 0305-750X.
- ↑ Mehmet, Ozay. Westernizing the Third World: The Eurocentricity of Economic Development. London: Routledge. 1999. 33–57.
- ↑ Chang, Ha-Joon. Kicking Away the Ladder: Development Strategy in Historical Perspective. London: Anthem Press. 2002.[səhifə göstərin]
- ↑ Street, James H.; James, Dilmus D. "Structuralism, and Dependency in Latin America". Journal of Economic Issues. 16 (3). 1982: 673–689. doi:10.1080/00213624.1982.11504027.
- ↑ "History of ECLAC". Economic Commission for Latin America and the Caribbean. United Nations. 2014-10-08. 2017-08-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 October 2016.
- ↑ Renato, Aguilar. "Latin American structuralism and exogenous factors". Social Science Information. 25 (1). 1986: 227–290.
- ↑ Perreault, Thomas; Martin, Patricia. "Geographies of neoliberalism in Latin America". Environment and Planning A. 37 (2). 2005: 191–201. Bibcode:2005EnPlA..37..191P. doi:10.1068/a37394.
- ↑ Oatley, Thomas. International Political Economy: Sixth Edition (ingilis). Routledge. 2019. ISBN 978-1-351-03464-7.
- ↑ Rodrik, Dani; Grossman, Gene; Norman, Victor. "Getting Interventions Right: How South Korea and Taiwan Grew Rich". Economic Policy. 10 (20). 1995: 55–107. doi:10.2307/1344538. ISSN 0266-4658. JSTOR 1344538. 2022-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-16.
- ↑ Perkins, Dwight H.; Tang, John P. East Asian Industrial Pioneers // O'Rourke, Kevin Hjortshøj; Williamson, Jeffrey Gale (redaktorlar ). The Spread of Modern Industry to the Periphery since 1871. Oxford University Press. 2017. doi:10.1093/acprof:oso/9780198753643.001.0001. ISBN 978-0-19-875364-3. 2022-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-16.
- ↑ Frieden, Jeffry A. Chapter 10 // World Politics: Interests, Interactions, Institutions (4th). W W NORTON. 2018. ISBN 978-0-393-67510-8. OCLC 1197968459.
- ↑ Bruton, Henry J. "A Reconsideration of Import Substitution". Journal of Economic Literature. 36 (2). 1998: 905.
- ↑ Baer, Werner. "Import Substitution and Industrialization in Latin America: Experiences and Interpretations". Latin American Research Review. 7. 1972: 95–96. doi:10.1017/S0023879100041224.
- ↑ Goldar, Bishwanath. "Import substitution, industrial concentration and productivity growth in Indian manufacturing". Oxford Bulletin of Economics and Statistics. 48 (2). May 1986: 143–164. doi:10.1111/j.1468-0084.1986.mp48002003.x.