İdarəetmə nəzarət sistemi (ing. Management control system — MCS) — təşkilatın məqsədlərinə çatmaq üçün fəaliyyətlərin planlaşdırılması, izlənməsi və qiymətləndirilməsi proseslərini əhatə edən strukturdur.[1] Bu sistem rəhbərlərə təşkilatın fəaliyyətini izləmək, resursları səmərəli şəkildə idarə etmək və lazımi qərarlar qəbul etmək imkanı verir.
İdarəetmə nəzarət sistemi təşkilatın strateji məqsədlərinə nail olmaq üçün resursların idarə edilməsi və fəaliyyətlərin izlənməsi məqsədilə istifadə olunan strukturlar, proseslər və alətlər toplusudur. Bu sistem, təşkilatın bütün bölmələrində koordinasiyanı təmin edir, performansı qiymətləndirir və ehtiyac olduqda düzəlişlərin edilməsinə şərait yaradır.[2] İdarəetmə nəzarət sistemi maliyyə və qeyri-maliyyə göstəricilərinə əsaslanaraq məlumatların toplanmasını və analizini təmin edir. Beləliklə, rəhbərlik qərar qəbuletmədə daha effektiv olur və təşkilatın uzunmüddətli uğurlarına zəmin yaradır.[3]
İdarəetmə nəzarəti sistemlərini təyin edən ilk müəlliflərdən biri Şeffild Universitetinin mühasibat uçotu və maliyyə menecmenti professoru Ernest Entoni Loun 1971-ci ildə yazdığı “İdarəetmə Nəzarəti Sistemi ideyası haqqında” məqaləsində olmuşdur. O, planlaşdırma və nəzarət sisteminə ehtiyacın aşağıdakı dörd səbəbini sadaladı:[4]
- Kommersiya təşkilatı daxilində planlaşdırma və nəzarət sisteminə ehtiyac, biznes müəssisələrinin xarakterinin müəyyən ümumi xüsusiyyətlərindən irəli gəlir, bunlardan başlıcaları aşağıdakılardır:
- Birincisi, müəssisənin (tərifinə görə) "idarəetmə koalisiyasını" təşkil edən üzvlərin ayrı və fərdi məqsədlərindən fərqli təşkilati məqsədləri var;
- İkincisi, biznes bölmələrinin menecerləri şəxsi məqsədlərində mütləq qeyri-müəyyən olmalı, eləcə də necə davranmalı olduqlarına qərar verməkdə və təşkilati məqsədlərə nail olmaq üçün ümumi planın öz hissəsini formalaşdırmaqda kifayət qədər genişliyə malik olmalıdırlar;
- Üçüncü, biznes situasiyaları (və insan davranışı) biznes müəssisəsinin həm daxili, həm də xarici qeyri-müəyyənliklə doludur.
- Dördüncüsü, iqtisadiyyata ehtiyac var, insan səylərində biz həmişə müəyyən məqsədlərə nail olmaq üçün səy və resursların ayrılması ilə maraqlanırıq...[5]
MCS təşkilatın məqsədlərinə uyğun olaraq bütün resursların (insan, maliyyə, maddi) koordinasiyasını və istifadəsini təmin edir. O, strateji, taktiki və əməliyyat səviyyələrində nəzarəti əhatə edir.[6]
- Əsas məqsədləri[7]
- Müəssisə daxilində iş proseslərini izləmək və dəyərləndirmək.
- Müəyyən edilmiş məqsədlər və standartlarla faktiki nəticələri müqayisə etmək.
- Əgər sapmalar (uyğunsuzluqlar) varsa, onların səbəblərini müəyyən etmək və tədbirlər görmək.
- Strateji planların icrasını dəstəkləmək.[8]
Texnologiya və qlobal iqtisadiyyatın inkişafı ilə idarəetmə nəzarət sistemləri daha çox avtomatlaşdırma,[9] məlumat analitikası və süni intellekt vasitələri ilə inteqrasiya olunur. Bu, müəssisələrə daha çevik və dəqiq qərarlar qəbul etmək imkanı verir.
- ↑ Anthony, R. and Govindarajan, V., 2007. Management Control Systems, Chicago, Mc-Graw-Hill IRWIN.
- ↑ Simons, 1995, Levers of Control, Boston: Harvard Business School Press, p. 5
- ↑ Otley, D., 1994. Management control in contemporary organizations: towards a wider framework, Management Accounting Research, 5, 289-299.
- ↑ Maciariello, J. and Kirby, C., 1994. Management Control Systems - Using Adaptive Systems to Attain Control, New Jersey, Prentice Hall.
- ↑ Lowe, Ernest A. "On the idea of a management control system: integrating accounting and management control." Journal of management Studies 8.1 (1971): 1-12.
- ↑ Anthony, R. and Young, D., 1999. Management control in nonprofit organizations, Boston, Irwin McGraw-Hill.
- ↑ A., Merchant, Kenneth. Management control systems : performance measurement, evaluation and incentives. Van der Stede, Wim A. (Fourth). Harlow, England. 2017. ISBN 9781292110554. OCLC 965154191.
- ↑ Horngren, C. , Sundem, G. and Stratton, W., 2005. Introduction to Management Accounting, New Jersey, Pearson.
- ↑ Chenhall, R., 2003. Management control system design within its organizational context: Findings from contingency-based research and directions for the future, Accounting, Organizations and Society, 28(2-3), 127-168.