İbn ən-Nəfis

Dəməşq yaxınlığındakı Qaraşiyyədə dünyaya gəlib. Dəməşqdəki Bimaristan ən-Nuridə tibb təhsili almış və Mühəz-Zəbəddin əd-Dəhvarın (Dəhvəriyyə Tibb mədrəsəsinin banisi) tələbəsi olmuşdur. Dəməşqdə təhsilini tamamlayıb təbiblikdə təcrübə və ad-san qazandıqdan sonra Misirə köçmüşdür. Misirdə Məmlük sultanı I Baybarsın xüsusi təbibi və dövlətin Suriya-Misir təbiblərinin rəhbəri vəzifəsində işləmişdir. Həmçinin Bimaristan ən-Nasiridə müəllimlik edərək aralarında tanınmış cərrah İbnül-İbrinin də olduğu çox sayda tələbə yetişdirmişdir.^[3]

Mənbələr İbn ən-Nəfisin evlənmədiyi barədə yekdil fikirdə olsalar da, o, "Şərhül-Qanun"da öz oğlu Məhəmmədin soğan yediyi üçün anasının döşünü əmmədiyini və bunun soğan qoxusundan irəli gəldiyini müşahidə etdiyini bildirir. Onun Qahirədəki evində firavan bir həyat sürdüyü, evini və kitabxanasını 1284-cü ildə Sultan Kalavun tərəfindən inşa edilmiş Bimaristanül-Mansuriyə ianə etdiyi məlumdur. O, hicri 687-ci ilin Zilqadə ayının 21-ində (17 dekabr 1288) vəfat etmişdir.^[3]

Tibb sahəsində Hipokratın əsərlərini Qalenin əsərlərindən üstün tutmuş, ancaq əsl diqqətini heyranı olduğu və eyni zaman tibdəki nüfuzunu aşmağa çalışdığı İbn Sinaya cəlb etmişdir. Belə ki, dövrünün "ikinci İbn Sina" adlandırılması onun bu səyinin nəticəsidir.^[2] O, İbn Sinanın "əl-Qanun fit-tibb" adlı əsəri üzərində tədqiqatlar aparmış, "əl-İşarət vət-tənbihət" və "əl-Hidayə" adlı əsərlərinə isə şərhlər yazmışdır.

İbn ən-Nəfisin tibb tarixindəki ən mühüm nailiyyəti sözsüz ki, kiçik qan dövranını kəşf etməsidir.^[2] O, Qalenin və bu mövzuda onu təqib edən İbn Sinanın irəli sürdüyü (qandakı axının ürəyin sağ mədəciyindən sol mədəciyinə bir dəlik vasitəsilə keçdiyi) fərziyyəsini, iki mədəciyi ayıran septumda belə bir dəliyin müşahidə olunmaması səbəbilə rədd etmiş, qanın sağ mədəcikdən ağciyərə ağciyər arteriyası (pulmonar arteriya) vasitəsilə getdiyini, oradan isə ağciyər venası (pulmonar vena) ilə ürəyin sol tərəfinə gəldiyini sübut etmiş və bununla da kiçik qan dövranını açıq şəkildə izah etmişdir.^[4] İbn ən-Nəfisin bu kəşfi, Muhyiddin ət-Tətavi adlı tədqiqatçının "Der Lungenkreislauf nach el-Koraschi" adlı doktorluq dissertasiyası ilə elm alimə bəyan edilmişdir (Frayburq 1924), fəqət bu kəşf, qərbli tədqiqatçılar tərəfindən bir müddət şübhə ilə qarşılanmışdır.^[5]

İbn ən-Nəfisin Qalen və İbn Sina kimi iki tibb nəhənginin səviyyəsini aşan bu kəşfi, onun anatomiyada müşahidəyə verdiyi önəmin nəticəsidir. Hərçənd o, şəriətə qarşı gəlməkdən və heyvanlara rəhm etməsi səbəbilə canlı heyvan və ölü insan üzərində disseksiya aparmadığını, bu mövzularda daha çox kitablara müraciət etdiyini desə də^[6] əsərində yer alan çok saylı müşahidə təsvirləri bunun əksini sübut edir. Çünki insan ürəyinin mədəciklərini ayıran septumda bir dəliyin olmadığını və yenə ənənəvi nəzəriyyənin əksinə insan ürəyinin altında onu dəstəkləyən hər hansı bir sümüyün olmadığını irəli sürməsi başqa cür açıqlana bilməz.

"Kitabüş-Şamil fis-sinaətit-tibbiyyə" adlı əsərində əməliyyat texnikası haqqında verdiyi təfərüatlı məlumatlar İbn ən-Nəfisin eyni zamanda uğurlu bir cərrah olduğunu sübut edir. Ona görə hər əməliyyat üç mərhələdən ibarətdir:

1. Müayinə və diaqnoz,
2. Əməliyyat,
3. Əməliyyatdan sonra qulluq.

Bunların hər üçündə də xəstə, cərrah və tibb bacısının diqqətli olması lazım olan məsələlər ətraflı şəkildə təsvir edilmişdir.^[7]

İbn ən-Nəfisin müəllifi olduğu əsərlərdən bəziləri aşağıdakılardır:^[3]

• Şərhu Təşrihiil-Qanun. İbn Sinanın "əl-Qanun" adlı əsərinin anatomiya bölməsinə yazılmış şərh.
• əl-Mucəz fit-tib (Mucəzül-Qanun). "əl-Qanun" adlı əsərin digər bölmələrinin müxtəsəri (Qahirə 1986).
• əl-Mühəzzəb fil-quhlil-mücərrəb. Oftolmologiya ilə bağlı özündə original fikirlərlər ehtiva edən və dövrünün kuliminasiya nöqtəsi hesab olunan əsər.
• Şərhu Füsuli Buqrət. Hipokratın "Aforizmlər" (Füsul) adlı əsərinin şərhi (Beyrut 1988; Qahirə 1991).
• Risalətül-əza. İnsan orqanizminin quruluşu və funksiyaları, orqanların fayda və "hikmətləri" haqqında qələmə alınan əsər (Qahirə 1991).
• ər-Risalətül-Kamiliyyə fis-sirətin-nəbəviyyə (Fazil ibn Natiq). Fəlsəfi roman. İbn Sinanın "Həyy ibn Yəqzan" adlı əsərinə qarşı yazılan və filosofların peyğəmbərlik, şəriət və axirət mövzularındaki görüşlərinə istiqamətlənmiş rədiyyə.^[8]
• əl-Muxtəsər fi ilmi üsulil-hədisin-nəbəvi. Yusif Zeydan tərəfindən nəşr edilmiş əsər (Qahirə 1991).
• əl-Muxtar minəl-əğziyə. Dieta haqqında qələmə alınmış əsər. Yeganə nüsxəsi Berlində saxlanılır (№ 6400). Əsər Yusif Zeydan tərəfindən nəşr edilmişdir (Qahirə 1992).
• əş-Şamil fis-sinəətit-tibbiyyə. Müəllifin ən böyük həcmli əsəri. 300 cilddir.
• Şərhul-Qanun. Sadə və mürəkkəp dərmanlar, başdan ayağa qədər xəstəliklər və müəyyən orqanlara xasolmayan xəstəliklər haqqında qələmə alınmış, İbn Sinanın "əl-Qanun" adlı əsərinin şərhi.
• Buğyətüt-təlibin və nüzhətül-mütətəbbibin. Əsərdə tibbin nəzəri və təcrübi tərəflərindən bəhs olunur.
• Şərhu Əbizimyə li-Buqrət.
• Şərhu Təbiətil-insan li-Buqrət.
• Şərhu Təqdimətil-mərifə. Bu və yuxardakı iki əsər, Hipokratın "Edipemics", "De Natura hominis" və "Prognostics" adlı əsərlərinə yazılmış şərhlərdir.
• Şərhu Məsaili Hüneyn. Süryani təbib Huneyn ibn İshaqın "əl-Məsail fit-tib" adlı əsərinin şərhi.
• əl-Vürəyqat. Məntiqlə bağlı qələmə alınmış müxtəsər əsər.

• İbn Tüfeyl
• Qalen