Üstünlük təşkil edən azlıq

Bu tədqiqatlarda azlıq çoxluqdan fərqli norma və dəyərləri paylaşan, səlahiyyət, güc və ya nüfuza malik olmayan qrup və ya fərdlərin nisbətən kiçik (yarımdan az) hissəsi kimi müəyyən edilmişdir.^[2] Azlığın təsirini öyrənmək üçün əsas metod olan laboratoriya təcrübəsi zamanı eksperimentatorun ilkin mövqe ilə ziddiyyət təşkil edən spesifik davranış tərzini spontan şəkildə nümayiş etdirən bir və ya iki tərəfdaşdan istifadə olunur.^[3]

Birinci mərhələdə eksperimentdə iştirak etmək üçün altı nəfərdən ibarət iki qrup yaradılırdı. Birinci qrup nəzarət qrupu, ikinci qrup isə azlığı təsirə məruz qoymalı olan dörd nəfərdən və eksperimentatorun iki köməkçisindən ibarət idi.^[4] Başlanğıcda bütün subyektlər rəng seçiciliyi testindən keçirdilər. Bu test zamanı bütün iştirakçılar qrup üzvlərinin rəngləri yaxşı ayırd edə bilib bilmədiyini yoxlayırdılar. Təcrübəçi elan edirdi ki, o, bir sıra slaydlar təqdim edəcək və hər bir subyektin vəzifəsi gördükləri rəngi (yalnız 1 rəngi, qarışıq rəngləri yox) yüksək səslə bildirmək və altı ballıq şkala ilə onun intensivliyini müəyyən etməkdir.^[5] Daha sonra, 36 ədəd mavi slayd seriyası göstərilirdi. Eksperimental qrupda iki köməkçi gördükləri rəngi yaşıl rəng olaraq adlandırmalı və digərlərini öz nöqteyi-nəzərində israr edərək haqlı olduqlarına inandırmalı idilər. Digər dörd nəfər isə mavi rəngi görürdülər.^[6]

İkinci mərhələdə slayd şou bitdikdən sonra iştirakçılardan birinciyə aidiyyatı olmayan başqa bir təcrübədə iştirak etmələri istəndi. Onlara Farnsworth rəng qavrayış testinin “yaşıl-mavi” zonasından 16 disk göstərildi. Bu disklərdən 3-ü açıq-mavi, 3-ü isə açıq yaşıl idi. Digərlərinin rəngi o qədər də aydın deyildi. Bu disklərin isə yaşılımtıl-mavi rəngli disklər olduğu deyilirdi. On altı ədəd disk növbə ilə 10 dəfə təqdim edildi, bundan sonra isə iştirakçılar öz cavablarını məxfi şəkildə bildirirdilər.^[7]

Azlıq qrupun fikirlərinə təsir göstərməyi bacardı. İştirakçılar bu “qəribə” cavablara məhəl qoymamaqda sərbəst idilər. Onların əksəriyyəti gördükləri rəngi “mavi” adlandırırdılar və qrupla razılaşmağa məcbur deyildilər. Bununla belə, digərlərinin fikirlərindən belə köklü şəkildə fərqlənən bu anlaşılmaz azlığın mövqeyi təsirsiz deyildi. Köməkçilərin ziddiyyətli cavabları subyektləri öz ifadələrinə şübhə ilə yanaşmağa məcbur etdi. Bu zaman keçirilən ilkin sınaqlar "respondentin" rəng görmə qüsurlarının olmadığını müəyyən edirdi. Bu cür dezinformasiyanın məqsədi respondentləri narahat hiss etmək və həm öz, həm də kollektiv iddialarından əmin olmamaq idi. Nəticələrə görə, "normal" subyektlərin üçdə birindən çoxu proqnozlaşdırılan rəngi ən azı dörd dəfə yaşıl adlandırdı (bütün cavabların 8,42% -i "yaşıl", nəzarət vəziyyətində isə yalnız 0,25% səhv idi).^[8]

İkinci testin nəticəsi isə belə idi: Azlığın “təxribatına” heç vaxt açıq-aşkar uymayan respondentlər, həddindən artıq tələsik (azlığın təsirini hiss etməyən insanların yerinə yetirdiyi eyni tapşırığın nəticələri ilə müqayisədə) ), proqnozlaşdırılan rəngi yaşıl olaraq adlandırırdılar.^[9]

S.Moskoviçi bir sıra təcrübələrdən sonra belə qənaətə gəldi ki, azlıq qrup çoxluğunun üzvlərinin mövqeyinə təsir göstərmək qabiliyyətinə malikdir və bu təsir həm aşkar, həm də gizli formada göstərilə bilər.^[10] Lakin, testlərin göstərdiyi kimi, azlığın təsirinin artırılması prosesi uzanmüddətli proses olduğundan, dissidentlərin qısa müddətdə açıq-aşkar qələbə qazana bilməsi ehtimalı azdır. Dissidentlərin cəmiyyətdəki uğurunu şərtləndirən amillər aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:^[11]

• Deyilənlərin etibarlılığı və ardıcıllığı. Öz nöqteyi-nəzərini israrla müdafiə etmək. Belə ki, fəal azlığın göstərdiyi inam çoxluğu onun düzgünlüyü haqqında düşünməyə sövq edə bilər. Bəzi hallarda isə azlıq öz gücünü və möhkəmliyini nümayiş etdirməklə çoxluğu öz mövqeyinə yenidən baxmağa məcbur edə bilər. Vurğulamaq lazımdır ki, bu, bir fikir deyildir, bir faktdır. Bu onu göstərir ki, azlığın bütün məsələlərdə rəyi çoxluğun rəyi ilə üst-üstə düşürsə, ancaq bir məqamda fərqlənirsə (məsələn, “müxaliflər” rəng məsələlərində qrupla tam razılaşdıqda) onun qalib gəlmək şansı daha yüksəkdir.
• Dəstək . Məqsədli azlıq çoxluq qrupunun birliyinə təsir etmək iqtidarındadır. Azlıq sistematik olaraq dominant qrupun nöqteyi-nəzəri ilə razılaşmadığını bildirdikdə, çoxluğu təşkil edənlər arasından dissidentlər öz şübhələrini daha sərbəst ifadə etməyə və inkişaf etdirməyə başlayırlar ki, bu da onların azlığa qoşulma ehtimalını artırır. Əksəriyyətin ən azı bir nümayəndəsini öz tərəfinə çəkmək son dərəcə vacibdir. Bir sıra təcrübələr göstərdi ki, “defektorlar” peyda olan kimi, hamı dərhal onları izləyir və uçqun effekti yaradır.^[12]
• Vaxt . S.Moskoviçin təcrübələr silsiləsi 1969-cu ildə həyata keçirilmişdir. Bu zaman Fransa, Almaniya və bəzi başqa ölkələrdə tələbə iğtişaşları başa çatmışdı. Əvvəlcə ümidsiz görünən qadın hüquqları, ekologiya və digər bu kimi hərəkatlar uğrunda mübarizənin növbəti dalğası başladı. Cəmiyyətdə siyasi və sosial narazılıq olduğu üçün fəal azlığın təsirini təhlil etmək üçün əlverişli zaman idi. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, azlığın təsirli təsir göstərməsi üçün uyğun sosial şərait lazımdır.^[13]

Sosial psixologiya sahəsində tanınmış mütəxəssislər M. Deutsch və G. Gerard azlıq və çoxluğun psixoloji təsir mexanizmlərini müqayisə edərək, onları iki fərqli təsir növü kimi təyin etdilər. Bunlar normativ (çoxluğun rəyi qəbul edilir) və informasiya xarakterli (azlığın rəyi yalnız fərdi qərar qəbul edən şəxs üçün məlumat rolunu oynayır) olaraq 2 yerə bölünür.^[14] Bu iki halda təsir mexanizmi fərqlidir. Belə ki, əksəriyyət tam mənada normanı “basdırır”, fərdin fikrini tabe edir. Razılıq nümayiş etdirərək davranışını dəyişir, öz fikri ilə qrupun üzvü olaraq qalır (xarici konformizm). Azlıq yalnız fərdi yeni məlumat təklif edir və yalnız fərd bu məlumatlara etibar edərsə, onun fikrini dəyişməsi və yeni baxışları (daxili konformizm) qəbul etməsi ehtimalı yaranır.^[15]

Normativ təsir, insanın rədd edilməməsi üçün "izdihamla getməyə" üstünlük verməsində özünü göstərir.^[16] Laboratoriya şəraitində və real həyatda qrupların əksəriyyətin rəyinə zidd olanları rədd etmək ehtimalı daha yüksəkdir. Çox vaxt buna görə də “mürtəd” adlananlar inanmadıqları şeyi dəstəkləməyə və ya ixtilaflarını gizlətməyə məcbur olurlar. Normativ təsirin mənbəyi sosial imic üçün qayğıdır, informasiya təsiri isə yalnız fərdin reallığı əks etdirən biliyə sahib olmaq istəyində ifadə olunur.^[17]

Azlıqların təsirinin xarakteri hələ də müzakirə mövzusu olaraq qalır. Fəal azlığın sosial təsiri anlayışı qeyri-müəyyənliyi və konformizm ideyaları ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün bir çox suallar doğurur.^[18] Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, ardıcıl azlığın (qeyri-müəyyən motivlərlə stimullaşdırılması) mövcudluğunda qavrayış kateqoriyalarında bəzi dəyişikliklər haqqında nəticəyə gəlinən məlumatlar diqqətə layiq deyil.^[19] Ayrı-seçkilik testi zamanı əldə edilən nəticələrin heç bir təsdiqi yoxdur ki, bunun əsasında subyektlərin şifahi və ya yazılı cavablarını verərkən əslində nəyi “gördüyünü” əminliklə söyləmək olar. Azlıqların ümumi rəyə zidd cavablar verərkən subyektlərə özəl təsir göstərib-göstərmədiyi məlum deyil. Azlığın bilavasitə qavrayış təsirinin mövcudluğunu sübut etmək üçün “tamamlayıcı serial təsvirləri” kimi tanınan fenomen üzərində tədqiqatlar aparılıb, lakin onlar da birmənalı nəticələrə əsas vermir.^[20]

• Токарева М. Ю. Меньшинство как источник социального влияния. // Научный журнал: Вопросы психологии. Психологический словарь. 01.1996. 51–54.

• Тернер Дж. Социальное влияние. Brooks/cole Publishing Company. 1991 [Social Influence]. 106.

• Deutsch, M., & Gerard, H. B. A study of normative and informational social influences upon individual judgment. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 51(3). 1955 [Social Influence].

• Anne Maass, Russell D. Clark III. Hidden Impact of Minorities: Fifteen Years of Minority Influence Research (PDF). 1984 [Social Influence].