Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi (ÜNN; alm. allgemeine Relativitätstheorie) – Albert Eynşteyn tərəfindən 1915–1916-cı illərdə irəli sürülmüş, xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi üzərində təkmilləşdirilmiş, cazibə qüvvəsinin həndəsi nəzəriyyəsi.[1][2] Digər metrik nəzəriyyələr kimi ümumi nisbilik nəzəriyyəsində də qravitasiya effektlərinin fəza-zaman müstəvisində yerləşən fiziki cisim və sahələrin qüvvə qarşılıqlı təsirləri ilə deyil, kütlə-enerji qarşılıqlı təsiri ilə əlaqədar fəza-zaman müstəvisinin özünün deformasiyası ilə şərtləndiyi fikri irəli sürülür. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi cazibə qüvvəsinin digər metrik nəzəriyyələrindən fəza-zamanın əyilməsi (deformasiyası) və materiya arasında əlaqəni təmin edən Eynşteyn tənliklərindən istifadə ilə fərqlənir.
Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi müşahidələrlə sübuta yetirilə bilən ve mütəmadi olaraq beynəlxalq astronomik birliklər tərəfindən, eləcə də yerin süni peyklərinin naviqasiyası kimi mühəndisi-tətbiqi sahələrdə də geniş istifadə olunan, hal-hazırda cazibə qüvvəsi haqqında ən uğurlu nəzəriyyə hesab olunur.[3] Ümumi nisbilik nəzəriyəsinin ilk uğuru Merkuri planetinin perihelisinin anomal presessiyasını izah etməsidir. Sonradan 1919-cu ildə ingilis astronomu Artur Eddinqton ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin verdiyi proqnozu həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından tamamilə sübut edən tam Günəş tutulması anında işığın Günəş yaxınlığında sapmasını (əyilməsi) müşahidə etdiyini bildirmişdir.[4] Bundan sonra nəzəriyyənin zamanın qravitasiya ləngiməsi, qravitasional qırmızıya sürüşmə, qravitasiya sahəsində siqnalın yubanması və dollayı yolla, qravitasiya şüalanması kimi bir sıra proqnozları çoxsaylı müşahidələr və təcrübələrlə sübuta yetirilimişdir.[5]
Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin heyrətamiz uğuruna baxmayaraq, onu kvant nəzəriyyəsinin klassik hüdudu kimi istifadə etmək mümkün olmadığından elmi dairələrdə nəzəriyyə barədə diskomfort hələ də hökm sürməkdədir. İkincisi, nəzəriyyə qara dəliklərə və ümumilikdə, fəza-zaman strukturunda sinqulyarlıqlara baxıldıqda aradan qaldırıla bilinməyən fiziki ziddiyətlərin ortaya çıxmasını proqnozlaşdıraraq özü öz tətbiq sərhədlərini göstərir. Bu problemlərin həlli məqsədilə müəyyən qismi kvant səviyyəsində olan bir neçə alternativ nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Bununla belə, müasir təcrübi məlumatlar müşahidə olunan təbiət hadisələrinin ümumi nisbilik nəzəriyyəsindən sapmasının ən pis halda cox cüzi olduğunu göstərir.
Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin əhəmiyyəti cazibə qüvvəsi nəzəriyyəsi hüdudlarından çox uzağa gedir. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi riyaziyyatda Hilbert müstəvisində Lorents qruplarının təsviri nəzəriyyəsi sahəsində, ümumi nisbilik nəzəriyyəsi isə Riman həndəsəsinin ümumiləşdirilməsində və afin əlaqəlik fəzalarının diferensial həndəsəsinin irəli sürülməsi yönündə aparılan tətqiqatlara böyük təkan vermişdir.[6]
- ↑ Albert Einstein. Die Feldgleichungen der Gravitation // Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. — 1915. — 25 noyabr. — 844—847. 2016-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-09-12.
- ↑ Albert Einstein. Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie // Annalen der Physik . 354. № 7. 1916. 769—822. Bibcode:1916AnP...354..769E. doi:10.1002/andp.19163540702. ISSN 0003-3804. 2012-02-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-09-03.; Русский перевод в сборнике: Альберт Эйнштейн и теория гравитации: Сборник статей Arxiv surəti 12 sentyabr 2011 tarixindən Wayback Machine saytında / Под ред. Е. Куранского. — М.: Мир, 1979. — 592 с. — С. 146–196.
- ↑ Ashby N.. Relativity in the Global Positioning System // Living Reviews in Relativity . 6 (ingilis). № 1. 2003. 1—42. Bibcode:2003LRR.....6....1A. doi:10.12942/lrr-2003-1. 2015-05-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF) (#archive_missing_url).
- ↑ Dyson, F. W.; Eddington, A. S.; Davidson, C. A Determination of the Deflection of Light by the Sun's Gravitational Field, from Observations Made at the Total Eclipse of May 29, 1919 // Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical or Physical Character . 220 (ingilis). 291—333. 2019-06-07 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Will C. M.. The Confrontation between General Relativity and Experiment // Living Reviews in Relativity . 17 (ingilis). № 4. 2014. arXiv:1403.7377. Bibcode:2014LRR....17....4W. doi:10.12942/lrr-2014-4. 2015-03-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF) (#archive_missing_url).
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2005-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-25.