Özbəkistan Milli Universiteti

20-ci əsrin əvvəllərində Daşkəndin və Türküstan bölgəsinin sürətli inkişafı, Daşkənd və Səmərqənd şəhərlərində gimnaziyalar, Daşkənd real məktəbini və ya Daşkənd Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş savadlı insanların sayının artması ilə əlaqədar olaraq burada universitetin açılması və digər orta təhsil müəssisələrinin yaradılması məsələsi kəskin şəkildə əsas fəaliyyət kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Həm ictimaiyyət, həm də rayon rəhbərliyi tərəfindən hazırlıq işləri aparılırdı. Daşkənddə universitetin açılması üçün büdcə və digər zəruri sənədlər 1914-cü ildə hazırlanmışdı. Lakin Birinci Dünya Müharibəsi bu planların qarşısını aldı.

Buna baxmayaraq, rayonda ali təhsil müəssisəsinin açılması zərurəti qalmaqda idi. Beləliklə, 1917-ci il noyabrın 15-22-də Daşkənddə keçirilən Türküstan Sovetlərinin III Vilayət qurultayı burada ali təhsil ocağının açılması haqqında qərar qəbul etdi. 1918-ci il fevralın 17-də Daşkənd Ali Təhsil Həvəskarları Cəmiyyətinin təsis yığıncağı keçirildi. Universitet ölkədə Orta Asiya və Qazaxıstan üçün əsas kadr hazırlığı mərkəzinə çevrildi. Özbək ziyalılarının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. 1920-ci illərin ikinci yarısından universitetdə elmi tədqiqat işlərinə xüsusi önəm verilir.

Onun tərkibinə rus coğrafi-texniki cəmiyyətlərinin Türküstan şöbələrinin, Daşkənd Təbiətşünaslar və Həkimlər Cəmiyyətinin, Daşkənd Pedaqoji və Hüquq Cəmiyyətlərinin, Türküstan Kənd Təsərrüfatı Cəmiyyətinin, Müsəlman Müəllimlər Cəmiyyətinin, Politexnik Kurslarının və Tarixşünaslıq Dərnəyinin nümayəndələri daxil idi.Ümumilikdə 78 nəfərdən ibarət Ali Təhsil Həvəskarları Cəmiyyətinin üzvlərindən ibarət professor-müəllim kollektivinə riyaziyyatçı V.İ.Romanovski, həkimlər A.P.Şilov və M.İ.Slonim, aqronom R.R.Şröder, memar G.M.Variçevski və başqaları görkəmli alimlər daxil idi. Cəmiyyətə M.İ.Sosnovski sədr seçildi. 1918-1919-cu tədris ilində gənc universitetin əsas uğuru təhsilə dəstək müəssisələrinin yaradılması oldu. Bunlardan birincisi qeyri-üzvi və üzvi kimya laboratoriyaları, həmçinin zoologiya şöbəsi idi.

Türküstan Universitetinin tibb, fizika-riyaziyyat, sosial-iqtisadi (ictimai elmlər), tarix-filologiya, texnologiya, kənd təsərrüfatı və hərbi fakültələri var idi və 2969 tələbə təhsil alırdı. Onun nəzdində fəaliyyət göstərən fəhlə fakültəsi-fəhlə və kəndlilərin, xüsusilə yerli etnik qrupların nümayəndələrinin universitetə qəbul olunmasında mühüm rol oynayırdı. Universitet ildən-ilə genişlənirdi. 1924-cü ildə “İctimai elmlər” fakültəsinin bazasında “Yerli iqtisadiyyat və hüquq” fakültəsi yaradılmışdır. Bəzi fakültələr birləşdirildi, bəzi fakültələrdə bir neçə kafedra və kafedralar açıldı.

1918-ci il martın 9-da Türküstan Dövlət Komitəsi Xalq Maarif Komissarlığının tabeliyində milli universitetin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Universitetə hərbi məktəb binası və Böyük Hersoq N.K.Romanovun sarayı verildi. Təşkilat xərcləri üçün 2 milyon rubl ayrıldı. Bu qərar Türküstan Dövlət Komitəsinin 16 mart 1918-ci il tarixli əmri ilə elan edilmişdir.

1918-ci il martın 11-də Türküstan Universitetinin şurası yaradıldı, 1918-ci il aprelin 5-də isə Şuranın iclasında onun rəhbərləri seçildi. Universitetin direktoru tanınmış xalq maarif işçisi, əvvəllər Petroqrad gimnaziyalarından birində müəllim, Ali Qadın Kurslarında özəl dosent işləmiş A.V.Popov idi. Aqranom Riçard Riçardoviç Şröder isə direktor müavini seçildi.

Bundan sonra universitetdə təhsil almaq arzusunu bildirənlərin qəbulu başlayıb. 1918-ci il aprelin 21-də Türküstan Xalq Universitetinin təntənəli açılış mərasimi keçirilir. İlkin olaraq burada təhsil alan tələbələrin sayı 1200 nəfər olub.

1918-ci il oktyabrın sonunda bütün fakültələrdə dərslər bərpa olundu.Universitetin ilk nizamnaməsi təsdiq edildi. Həmin ilin dekabrında idarəetmə orqanları formalaşdırıldı: G. N. Çerdantsev rektor, Q. M. Svariçevski prorektor seçildi. Elmi Şura da fəaliyyətə başlayıb, fakültə dekanları təyin edilib.

Qeyd etmək lazımdır ki, yarandığı ilk dövrdə Türküstan Xalq Universiteti ali təhsil müəssisəsi deyildi. Bu, müxtəlif təhsil və təhsil müəssisələrini birləşdirən bir növ təhsil kompleksi idi. Buraya universitet tipli fakültələr daxil idi: təbiət-riyaziyyat, kənd təsərrüfatı, texniki, sosial-iqtisadi və ədəbi-fəlsəfi (1918-ci ilin payızından tarixi-filoloji, pedaqoji, o cümlədən pedologiya, psixologiya) və müxtəlif kurslar: elektriklər, meşə texnikləri, torpaq və su komitələrinin müəllimləri, avtomobil işi, dəmir yolu, rəsm, kooperativ, pedaqoji, xarici dillər, məktəbəqədər tərbiyə, biçmə və tikiş, ayaqqabıçılıq və s. Arzu edənlərin hamısı təhsil səviyyəsindən asılı olmayaraq universitetdə kurslara buraxılırdı. Yəni bəzi hallarda universitet kursları mahiyyətcə orta ixtisas təhsili müəssisələrinə yaxın idi.

1929-cu ildə universitetdə aspirantura açıldı. Universitet alimləri xalq təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən kəşflər etmişlər. Xüsusilə, 1928-ci ildə universitet alimi P.B.Qrabovski İ.F.Belyanski ilə birlikdə elektron işıqdan istifadə etməklə hərəkətli təsvirləri bir yerdən digər yerə ötürən və qəbul edən “radiotelefon” qurğusu yaratmışdır. 1928-ci ildən universitet fakültələrinin bazasında müstəqil filial institutları, o cümlədən Orta Asiya Pambıqçılıq İnstitutu, Orta Asiya Pambıqçılıq və Suvarma Politexnik İnstitutu (indiki Daşkənd Meliorasiya və Meliorasiya İnstitutu), Orta Asiya Tibb İnstitutu, Tacikistan Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Tacikistan Aqronomiya və Pedaqomen İnstitutu, Türkmənistan Tibb İnstitutu, Pedaqomen adına Tibb İnstitutu, Orta Asiya Suvarma Mühəndisləri və Texnikləri İnstitutu, Orta Asiya Geoloji Kəşfiyyat İnstitutu, Orta Asiya Sənaye İnstitutu (indiki Daşkənd Texniki Universiteti), Orta Asiya İpəkçilik İnstitutu, Orta Asiya Maliyyə İqtisadiyyat İnstitutu (indiki Daşkənd İqtisadiyyat Universiteti) və digər institutlar və elmi tədqiqat institutları yaradılmışdır.

1931-ci ildə universitetdə biologiya, texnologiya, fizika-riyaziyyat, əmək fakültələri açıldı. 1935-ci ildə tarix, torpaqşünaslıq, geologiya, coğrafiya fakültələri yaradıldı. 1938-ci ildə qiyabi şöbə açıldı. II Dünya Müharibəsindən əvvəlki dövrdə (1939-45) universitetin professor-müəllim heyəti universiteti bitirmiş milli kadrlar hesabına genişlənmişdir (T.N.Qori Niyoziy, T.Z.Zohidov, T.A.Sorimsakov, O.S.Sodıqov və b.). 1941-ci ilin noyabrında Özbəkistan Dövlət Universiteti (indiki Səmərqənd Universiteti) SAGU-ya daxil oldu (1945-ci ildə yenidən ayrıldı).

1961-1969-cu illərdə Özbəkistan Milli Universiteti Mərkəzi Asiya təhsil müəssisələri arasında müasir təhsil sistemində birinci yeri tutmuş və Sovet İttifaqının ən nüfuzlu ali təhsil müəssisələrindən birinə çevrilmişdir.Özbəkistan Milli Universitetinin bazasında bir çox Orta Asiya milli universitetləri, o cümlədən Abay adına Qazax Milli Pedaqoji Universiteti (1925), Tacikistan Ali Pedaqoji İnstitutu (1932), Tacikistan Kənd Təsərrüfatı İnstitutu (1931) yaradılmış və bəzi mənbələrə görə, bu, həm də Qırğızıstan Milli Universitetinin yaradılması üçün əsas olmuşdur. Filologiya (1942), Şərqşünaslıq (1944), Coğrafiya (1945), Geologiya və Torpaqşünaslıq (1945) fakültələri yaradılmışdır. 1943-cü ilin aprelində aspirantura genişləndirildi və doktorantura açıldı. 1943-cü ildə Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının yaradılmasında və inkişafında universitet alimlərinin əsas rolu olmuşdur. Son illər universitetin fəaliyyəti daha da genişlənmiş, tədris prosesləri təkmilləşmiş, elmi tədqiqatlar artmışdır. 1991-ci ildə şərqşünaslıq və hüquq fakültələrinin bazasında Daşkənd Şərqşünaslıq İnstitutu və Daşkənd Hüquq İnstitutu yaradılmışdır. Universitetdə 14 fakültə:^[3]

• fizika,
• mexanika-riyaziyyat,
• kimya,
• biologiya-torpaqşünaslıq,
• coğrafiya,
• geologiya,
• özbək filologiyası,
• xarici filologiya,
• jurnalistika,
• tarix,
• fəlsəfə,
• ictimai-siyasi elmlər,
• iqtisadiyyat,
• hüquq

Fakültə statuslu dil mərkəzi, hazırlıq şöbəsi, 12-ci Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Elmi-Tədqiqat İnstitutu var^[4]. Pedaqoji İnstitutun, Tətbiqi ekologiya və təbiətdən səmərəli istifadə kafedrası, botanika bağı, 16 elmi laboratoriya, milli dəyərlər mərkəzi. Həmçinin tədris, tədris-metodiki, aspirantura, marketinq, daxili nəzarət və monitorinq, planlaşdırma-maliyyə, mühasibat uçotu, kadrlar şöbələri, magistratura mərkəzi, baş mühəndis xidməti və s. Universitetin 3 milyon cilddən çox cildli 14 kitabxanası (onlardan 13-ü fakültələrə bağlıdır) var. Kitabxanada litoqrafiya və nadir əlyazmalar kolleksiyası var.

• Bakalavr pilləsi (təhsil müddəti - 4 il), təhsil 46 istiqamət üzrə aparılır;
• Magistratura pilləsi (təhsil müddəti - bakalavr pilləsini bitirdikdən sonra 2 il), təhsil 76 istiqamət üzrə aparılır;
• Aspirantura (magistraturadan sonra 3 il təhsil müddəti), 68 istiqamət üzrə tədris aparılır;
• Doktorantura (elmlər namizədi elmi dərəcəsini aldıqdan sonra 2-3 il) ^[5]

Universitet 34 təhsil sahəsi üzrə bakalavr, 108 ixtisas üzrə magistr hazırlayır. 68 ixtisas üzrə aspirantura, 20 ixtisas üzrə doktorantura var. 2005-ci ildə 164 aspirant, 16 doktorant, 127 elmi işçi elmi tədqiqat aparmış, 30 ixtisas üzrə 14 ixtisaslaşmış şura (9 doktorluq və 5 namizəd) fəaliyyət göstərir ^[6]. Universitetin professor və müəllimləri arasında Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının akademikləri (A.A.Abduvahabov, J.A.Əzimov, T.A.Azlarov, Ş.A.Alimov, Ş.A.Ayupov, T.N.Dolimov, T.J.Jorayev, T.S.Yuldaşbayev, A.T.Məmədəlimov, C.A.Musayev, M.M.Musaxonov, A.R.Məhəmmədjonov, T.M.Mominov, N.A.Parpiyev, S.Ş.Rəşidova, M.Salohiddinov, Ş.İ.Solihov, N.Y.Sotimov, B.O.Toşmuhamedov, S.Ş.Şermuxəmmədov və başqaları) də var.

Universitetdə mühüm elmi sahələr üzrə elmi məktəblər və kafedralar yaradılmışdır. Xüsusilə, universitet alimləri riyaziyyat və mexanika sahələrində (V.İ.Romanovski, T.A.Sarimsakov, S.H.Sirojiddinov, Ş.Q.Farmonov, T.A.Azlarov, M.S.Salohiddinov, A.S.Sadullayev, Ş.A.Ayupov, Ş.T.A.Alimov, Berozyev, Ş.T.A.Alimov, Ş.O.Alimov), fizika (S.V.Starodubsev, O.Xolmuxamedov, Ş.Otajonov, S.U.Umarov, R.X.Mallin), kimya (O.S.Sodikov, R.Tillayev, K.S.Ahmedov, O.N.Musayev, S.Ş.Rəşidova, Ş.T.Zohidov, T.B.A. T.Tolaqanov, A.Vahobov), torpaqşünaslıq və aqrokimya (S. N. Rijov, X. A. Abdullayev), biokimya və biofizika (Y. X. Toraqulov), yüksək dağların inkişafı (İ. A. Raykova), genetika (C. A. Musayev), geologiya (A. S. Uklonski, T. İ. İslamov, N. İslamov), N.L.Korjenevski, A.Soliyev, Z.M.Əkrəmov, H.H.Həsənov), fəlsəfə (A.T.Ayupov, K.S.Sodikov, E.Yusupov, S.Şermuxamedov, J.M.Boboyev, İ.Rəhimov), tarix (V.V.Bartold, A.A.Semyonov), hüquq (H.S.Sulaymonova, O.E.Eşonov, Ş.Z.Urazayev), şərqşünaslıq (Ş.Şoməhəmmədov), filologiya (Q.K.Kərimov, O.Şərəfiddinov, S.D.Dolimov, A.Q.Qulomov, L.P.Qəyumov, B.Qasımov, A.P.Qəyumov, B.Qasımov, A.Normayev) psixologiya (E.Qazıyev), sosiologiya (N.Əliqoriyev) sahələrində tədqiqatları məşhurdur ^[7].

Universitetdə "Özbəkistan Milli Universitetinin xəbərləri" jurnalı (1997) və "Milli Universitet" qəzeti (1918) nəşr olunur. Universitetin özünün mətbəəsi var, burada hər il professor-müəllim heyəti tərəfindən 100-dən çox elmi əsər və tədris-metodiki ədəbiyyat nəşr olunur.

26 iyun 2025-ci il tarixinə universitetdə 34 mindən çox tələbə, magistr, aspirant və doktorant təhsil alır^[8].

Mayın 12-də Daşkəndin “köhnə şəhər” hissəsində Xalq Universitetinin tərkibində müsəlman bölməsi açıldı ^[9]. Məhz bu gün hazırda Özbəkistan Respublikası Prezidentinin 28 yanvar 2000-ci il tarixli fərmanına əsasən Türküstan Xalq Universitetinin birbaşa varisi olan Özbəkistan Milli Universitetinin yaranma tarixi elan edilir.Açılışından indiyədək universitetin müsəlman bölməsinə 945 nəfər daxil olub. Yerli ictimaiyyətin müraciəti əsasında bölmə böyüklərlə yanaşı, məktəb və məktəbəqədər yaşlı uşaqların da qəbuluna başlayıb. Onlar üçün oyun meydançaları, məktəblər yaradılıb, oyuncaqlar, uşaq kitabları toplanıb ^[10]. Xalq Universitetinin müsəlman bölməsi qadın təhsili sistemi yaratmağa cəhd etdi və bununla da onun tərkibində dörd qız məktəbi yaradıldı^[11].

Universitetdə "Özbəkistan Milli Universitetinin xəbərləri" jurnalı (1997) və "Milli Universitet" qəzeti (1918) nəşr olunur (özbək və rus dillərində). Universitetin özünün mətbəəsi var, burada hər il professor-müəllim heyəti tərəfindən 100-dən çox elmi əsər və tədris-metodiki ədəbiyyat nəşr olunur.

26 iyun 2025-ci il tarixinə universitetdə 34 mindən çox tələbə, magistr, aspirant və doktorant təhsil alır^[12].

ÖMU-nin strukturuna hazırlıq fakültəsi, 18 elmi laboratoriya, bədən tərbiyəsi kafedrası və tibbi hazırlıq kafedrası olan hərbi kafedra daxildir. Universitet həmçinin fəaliyyət göstərir:

• Elmi və Pedaqoji Kadrların Yenidən Hazırlanması və Təkmilləşdirilməsi Regional Mərkəzi (1993-2012-ci illərdə Ali Pedaqoji İnstitutu);
• Elmi-Tədqiqat Tətbiqi Fizika İnstitutu (1981-ci ildən). Bu institutun əməkdaşları tərəfindən Özbəkistanda yeganə kiçik elektron sürətləndiricilər kompleksi (betatron SB-50, mikrotron MT-22S, EQ-2 ion sürətləndirici), lazer plazmasının öyrənilməsində istifadə olunan güclü lazer qurğusu, yarımkeçirici materialların xassələrinin tədqiqində istifadə olunan texnoloji sistem, holoqrafik tikinti hazırlanmışdır;
• Riyaziyyat İnstitutu (2012-ci ilin fevral ayında Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasından köçürülüb);

2012-ci ildə ləğv edilmiş Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu əsasında yaradılmış Fəlsəfi Tədqiqatlar Tədris-Elmi Kompleksi;

• Botanika bağı ilə «Botanika» tədris-elmi bazası;
• Almazar Akademik Liseyi (1999-cu ildə yaradılmışdır);
• S.H.Sirəcdinov adına Akademik Lisey (1970-ci ildə yaradılmışdır);
• Zangiota Akademik Liseyi (Daşkənd vilayəti);
• Ali jurnalistika kursları;
• Elmi kitabxana;
• İnformasiya Texnologiyaları Mərkəzi;
• Universitetin Tarix Muzeyi;
• Unikal əlyazmalar muzeyi;
• Geologiya muzeyi;
• Arxeologiya və Etnologiya Muzeyi;
• Zoologiya muzeyi
• Mədəniyyət sarayı. Burada 23 dərnək (teatr-studiya və akademik xor daxil olmaqla) 500-dən çox insan məşğul olur;
• İdman kompleksi. O cümlədən 23 idman qurğusu, beş min yerlik stadion. 20-dən çox bölmədə 4 mindən çox insan məşğul olur.
• "Vestnik NUz" elmi jurnalının çap olunduğu mətbəəsi, «Özbəkistan Milli Universiteti - Özbəkistan Milli Universiteti» və «Jurnalist» qəzetləri, həmçinin tədris, tədris-metodik və elmi ədəbiyyatı olan nəşriyyat^[13].

^[14]

Mirzo Uluqbəy adına Özbəkistan Milli Universitetində beş muzey fəaliyyət göstərir:

• Universitetin Tarix Muzeyi. Bu muzey Mərkəzi Asiyada elmi biliklərin yayılmasında Milli Universitetin töhfəsini nümayiş etdirmək məqsədi daşıyır.
• Nadir əlyazmalar muzeyi. 31 mart 2006-cı ildə yaradılmışdır. Muzeydə XVI-XX əsrlərə aid özbək, tacik, fars, türk və ərəb dillərində əlyazmalar var. Bu əlyazmalar universitetin İnformasiya Arxiv Mərkəzində 80 il saxlanılır, kolleksiya 1920-ci ildə tərtib olunmağa başlamışdır. Ən dəyərli ədəbi əsərlərindən biri 1454-cü ildə yaradılmış və xəttat Kəmaliddin Behzad tərəfindən yaradıldıqdan 12 il sonra nəşr edilmiş "Zəfərnamə" Şərəfəddin Əli Yəzdidindir. "Zəfərnamə"nin digər nüsxəsi Paris Universitetinin kitabxanasındadır. Burada XVI əsrdə Böyük Moğol imperiyasının hakimiyyəti dövründə hazırlanmış Quranın bir nüsxəsi də var. Bundan başqa arxivdə A.N.Avoyun Xəmsəsi, Baburun (Baburnamə, Əmir Teymur fəaliyyəti, İsgəndərnamə) əsərləri və bu kimi digər qiymətli əlyazmalar saxlanılır.
• Arxeologiya və etnologiya muzeyi. Muzeydə Özbəkistan və Türkmənistanda toplanmış arxeoloji tapıntılar saxlanılır. "Mərkəzi Asiya arxeologiyası" kafedrasının əməkdaşlarının tədris arxeoloji ekspedisiyaları muzey ekspozisiyalarını artırır.
• Zoologiya muzeyi. Zooloji kolleksiya ölkənin ən böyük elmi kolleksiyasıdır, 100 ildən artıq müddətdə toplanıb saxlanılır və 23,500 nüsxədən ibarətdir.
• Geologiya muzeyi. Muzeydə paleolit dövrünə aid 1400 daşlaşmış bitki və heyvan eksponatı saxlanılır^[15].

• Abdulla Oripov - Özbəkistan Qəhrəmanı, Özbəkistan Respublikasının Dövlət himninin müəllifi;
• Tleubergen Kupbatulla oğlu Ciyemuratov - Qaraqalpaq Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının xalq şairi, Özbəkistan SSR xalq şairi;
• Nəsir Məhəmməd - özbək şairi, tərcüməçi, beynəlxalq jurnalist. Özbəkistan Respublikasının əməkdar mədəniyyət işçisi;
• Tabaldıyev Rayımbek - Qırğızıstan dövlət və partiya xadimi.

2014-ci ildə 2Ekspert RA" agentliyi ali məktəbi Müstəqil Dövlətlər Birliyinin ən yaxşı ali təhsil müəssisələri siyahısına daxil edib və ona "D" reytinq sinfi verilib ^[16].

• https://www.youtube.com/watch?v=UEIz9cXmfBQ}}
• https://www.youtube.com/watch?v=dJHCNWx4p6M%7CO'ZMU
• https://www.youtube.com/watch?v=vvAE1nXz4%20k
• Daşkənd Dövlət Universiteti
• https://web.archive.org/web/20220815045231/https://bigenc.ru/education/text/4184263