Ötükən, Ötügən və ya Ötükən meşəsi[1] (qədim türkcə: 𐰇𐱅𐰜𐰤:𐰖𐰃𐱁, Ötükən yış)— Türklərin Orta Asiyada müqəddəs paytaxtıdır və monqollar tərəfindən də müqəddəs sayılır. Meşələrlə örtülmüş "Ötükən dağı" qədim türklər tərəfindən müqəddəs sayılır. Ötügən (Ötükən) türklərin ilk dəfə yer üzündə göründüyü və oradan dünyaya yayıldığı yerin adı kimi də qəbul edilir.[2] Teoman tərəfindən qurulan Böyük Hun İmperiyasının paytaxtı da Orxon çayı hövzəsində yerləşən Ötükən idi.[1] Həmçinin Göytürk xaqanlığının paytaxtı da Ötükən idi.[3][4]
Ötükən indiki Monqolustanın Arxanqay vilayəti ilə Övörxanqay vilayətinin sərhədləri daxilində yerləşir.[1]
"Divan"dakı ən maraqlı toponimlərdən biri Ötükən'dir. Şamanizmin izləri bu toponimin də daxilinə hopa bilmişdir. Monqol mənşəli Ötükən şaman tanrıların yaşadığı yerlər olmuşdur. Şaman və yarı şaman mətnlərində bu tanrıya böyük inanc təsvir olunur. Mahmud Kaşğarlı o zaman tatarların məskunlaşdığı ərazilərin bir hissəsinin Ötükən olduğunu da göstərir.
Tədqiqatçıların fikrincə, monqolların etnogenezində mühüm rol oynamış Ötükən tayfa adı "hökmdar qadın ölkəsi, ərazisi", "sitayiş edilən yer, səcdəgah", "türklərin müqəddəs dağı" mənalarındadır.
Ötükən adı yış, yer sözləri ilə yanaşı işlənmişdir. Ötükənin mif anlamı yaradan ata, yaradan xan (L. Potapov, M. Seyidov) kimi şərh olunur. Bu mif keyfiyyətlərinə görə o, qoruyucu, bolluq, xoşbəxtlik bəxş edən olmuşdur.
Müasir tuvin dilində bəzi fonetik dəyişikliklə müşahidə olunan Ütüqen coğrafi termini örtülü dağ silsiləsi, sıra dağlar mənasındadır. Bu silsilə dağlar Yuxarı Yenisey ərazisində yerləşir, qədim türklərin müqəddəs saydığı, sitayiş etdiyi inanc nöqtələrindən biri olmuşdur. Maraqlıdır ki, bu ad təkcə monqolların deyil, eləcə də qədir türklərin etnogenezi, dini adət və ənənələrinin monqollarla əlaqəsi barədə əsaslı bilgilər verə bilir.
Bilgə xaqan, Orxon abidələrində Ötükən dağının Türk məmləkətinin ürəyi olaraq əhəmiyyətini dilə gətirmişdir. Hətta yazılarda, Çinlilərin oyunlarına qarşı qoyub müqavimət göstərə bilmək üçün "Ötükən meşəsindən ayrılmayın." öyüdü verilmişdir.
Ötükən köhnə Türklərin (Göytürk vs.) ənənəvi inamı Tenqriçilikdə Torpaq Anaya verilən adlardan biridir. Monqol dilində Etugen, Itügen ya da Odigan kimi şəkillərinə də rast gəlinir. Ötüken-Kültü, Tengri-Kültü ile birlikte özellikle Göytürk İmperiyası əsnasında böyük əhəmiyyət qazanmışdır.
Köhnə inanca görə, Torpaq Ananın kefi ağacların vəziyyətindən müəyyən olar. Əgər ağaclar sağlam və güclü yetişir və bol meyvə verirlərsə, Torpaq Ananın insanlardan məmnun olduğuna inanırlar. Torpaq Anaya edilən bir dua, güclü və böyük bir ağaca doğru yönəldilir
- ↑ 1 2 3 Türklərin tarixi paytaxtı Ötükən – TRT Avaz, 28 oktyabr 2021.
- ↑ Adəm Aydəmir – Ötükən Adı Üzərinə (arxivləşdirilmiş). Ankara Universiteti Dil və Tarix-Coğrafiya Fakültəsi Jurnalı, cild 29, 1981, s. 267–275.
- ↑ Tekin, Talat. The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering (ingilis). Indiana University Publications. 1968. səh. 45.
“I sat on the throne at Ötüken, I took control over the tribes.” (Bilge Kagan inscription)
- ↑ Fikrət, Fikrət. "Göytürk İmperiyası". Xalq Qəzeti. 5 noyabr 2024. İstifadə tarixi: 2025-08-03.