Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinÇul — Üstündə oturmaq və ya soyuqdan qorunmaq üçün atın və bəzi başqa heyvanların üstünə salınan tükdən və yaxud yundan toxunma örtük.[1]
Azərbaycanda naxışlı zərif toxuma xalça məmulatı olan çul əsasən atın və yaxud da dəvənin üstünə örtürlər. Adətən Zili (qayıq) şəklində toxuyurlar. Ancaq hərdən xovlu xalça toxunuşu üsulu ilə toxunmuş çullarada rast gəlinir.[2]
Adlı-sanlı adamların atları üçün nəzərdə tutulmuş xalça məmulatı olan çulun ön hissəsi qoşa qanadlarla yekunlaşır. Çulu soyuq havada və ya uzun yoldan sonra tərləmiş atın üstünə atırdılar. Bir çox yerlərdə dəvələr üçün də çul toxunurdu.[3]
Çullar əsasən düzbucaqlı formada olur, kənarları saçaqlı olur və müxtəlif naxışlarla bəzədilirdi. Çulun dizaynı və ornamentikası yerləşdiyi bölgəyə və sahibinin sosial statusuna görə dəyişirdi. Məsələn, hökmdarlar və məmurlar öz çullarının bədii tərtibatında qiymətli daşlardan istifadə edirdilər.
Çul nümunələrindən biri Şirvan qrupuna aid Çuləyandır. Bu nümunə Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılır və XIX əsrin sonlarına aiddir. Zəngin naxışları və rəng harmoniyası ilə seçilən bu çul özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Onun kompozisiyası orta sahədən və üç haşiyədən ibarətdir, üzərində isə həndəsi elementlər, stilizə olunmuş kəpənək və quş təsvirləri yer alır. Haşiyələrdə "su axını" işarəsi sonsuzluğu və S formalı bənd motivlərinin qoruyuculuğunu ifadə edir. Mərkəzi hissədə "daraq" elementi – yəni fırıldaqçılardan qorunma anlamı daşıyan motiv ardıcıl şəkildə işlənmişdir. "Pıtraq" elementi isə bolluq və bərəkəti simvolizə edən əsas ornamentlərdən biri kimi çul üzərində təsvir olunmuşdur. Haşiyələrdə işlənən gül elementləri isə ilahi məhəbbət və həsrəti simvolizə edir.[4]
Çullar xüsusi məclislərdə və ziyafətlərdə, həmçinin heyvanları (at, dəvə, öküz və s.) soyuq havadan qorumaq üçün geniş istifadə edilirdi. Onların toxunmasında yun, pambıq və bəzən də ipək saplardan istifadə olunurdu. Toxuculuq bıçaqları vasitəsilə çullar müxtəlif naxışlarla bəzədilirdi. Düzbucaqlı formalı bu örtüklərin kənarları isə saçaqlı olurdu.
Azərbaycan ərazisində xovlu xalça toxuculuğu qədim dövrlərə gedib çıxır və məişət əşyalarının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Arxeoloji materiallar və yazılı mənbələr göstərir ki, Azərbaycanda xalçaçılıq ənənələri hələ Tunc dövrünə (e.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəlləri) təsadüf edir. Məsələn, Güney Azərbaycanın Makı bölgəsində tapılmış, üzəri gül naxışları ilə bəzədilmiş gil nal, Urmiya gölü yaxınlığında yerləşən Həsənli təpəsində aşkar edilmiş qızılı cam və digər tapıntılar Azərbaycanda xalça sənətinin qədim tarixə malik olduğunu sübut edir.[5]
Çullar Qarabağda, Muğanda, Şirvanda, Bakıda, həmçinin Güney Azərbaycanda toxunurdu və həm faktura, həm material, həm də bədii tərtibat baxımından fərqlənirdi.[3] Yazılı mənbələrdə Azərbaycan xalça məmulatları, o cümlədən çullar haqqında ətraflı məlumat verilir. XI əsrə aid anonim müəllifin “Hudud al-‘Alam” əsərində Muğanda toxunan çullardan bəhs edilir.[6][7]
- ↑ Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə. Şərq-Qərb Nəşriyyatı, Bakı 2006. I cild, səh.501.
- ↑ Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.72. (rus.) (ing.)
- ↑ "Çul". 15 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 yanvar 2012.
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə, I cild. Bakı (az.). "CBS-PP" MMC. 2014.
- ↑ Azərbaycan xalçaları. II cild, 81 s., No5. Bakı (az.). "Azər-İlmə" MMC. 2012.
- ↑ Azərbaycan xalçası məişətdə. 83 s., Bakı (az.). 2006.
- ↑ "Azerbaijani folk art". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 18 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 mart 2023.