Çibinlər (Culicidae fəsiləsi) — İkiqanadlılar (Diptera) dəstəsinə aid olan, nazik bədənli və uzun ayaqlı həşəratlar fəsiləsi. Bu fəsilə dünya üzrə təxminən 3600 növü özündə birləşdirir. Çibinlər, xüsusilə dişi fərdlərinin qan sorma xüsusiyyəti və bunun nəticəsində bir çox təhlükəli infeksion xəstəlikləri (məsələn, malyariya, Denqe, Sarı qızdırma, Zika, Qərbi Nil virusu) insanlara və digər heyvanlara ötürməsi ilə tanınır.[1] Onlar ictimai səhiyyə üçün ən əhəmiyyətli həşərat qruplarından biridir.
| Çibinlər | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
|
XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. |
||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
|
XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin |
||||
| ||||
Azərbaycan dilindəki "çibin" sözü, ehtimal ki, kiçik, uçan həşəratları ifadə edən ümumtürk mənşəli bir sözdür. İngilis dilindəki "mosquito" sözü ispan və ya portuqal dilindəki "mosquito" (kiçik milçək, mosca - milçək + -ito - kiçildici şəkilçi) sözündən götürülmüşdür.[2]
Culicidae fəsiləsi İkiqanadlılar (Diptera) dəstəsinin Nematocera (uzunbığlılar) altdəstəsinə aiddir. Fəsilə özü iki əsas yarımfəsiləyə bölünür:
1. Anophelinae: Əsasən Anopheles cinsini əhatə edir. Bu cinsin nümayəndələri malyariya parazitlərinin əsas daşıyıcılarıdır. Dişiləri qidalanarkən bədənlərini səthə nəzərən maili vəziyyətdə saxlayırlar, sürfələri isə suyun səthinə paralel uzanır və tənəffüs borusuna (sifon) malik deyil.
2. Culicinae: Daha böyük yarımfəsilədir və əksər çibin növlərini (o cümlədən Aedes, Culex, Culiseta, Mansonia cinslərini) əhatə edir. Bu yarımfəsilənin nümayəndələri Denqe, Sarı qızdırma, Zika, Qərbi Nil virusu, filarioz kimi bir çox xəstəlikləri yayır. Culicinae dişiləri qidalanarkən bədənlərini səthə paralel saxlayır, sürfələri isə suyun səthindən aşağı asılır və tənəffüs sifonuna malikdir.
Yetkin çibinlər nazik bədən quruluşuna, bir cüt qanada və uzun, nazik ayaqlara malikdir. Bədən üç əsas hissədən ibarətdir: baş, döş və qarıncıq.
- Baş: Başda bir cüt iri fasetli göz, bir cüt uzun, çoxbuğumlu bığcıqlar (antenalar) və xortum (proboscis) adlanan uzanmış ağız aparatı yerləşir. Dişilərdə xortum dərini deşmək və qan sormaq üçün uyğunlaşmışdır. Erkəklərdə isə xortum daha zəifdir və qan sormaq üçün yararlı deyil. Erkəklərin bığcıqları dişilərə nisbətən daha çox tükcüklərlə örtülüdür (lələkvari) və dişilərin qanad çalmasından yaranan səsi eşitmək üçün istifadə olunur.[3]
- Döş: Üç seqmentdən ibarətdir və hər seqmentə bir cüt ayaq birləşir. İkinci döş seqmentinə bir cüt pərdəşəkilli qanad birləşir. Qanadların damarları və kənarları xırda pulcuqlarla örtülüdür. Üçüncü döş seqmentində qanadların yerində vızıldaqlar (halteres) adlanan kiçik, toppuzşəkilli strukturlar yerləşir ki, bunlar uçuş zamanı müvazinəti saxlamağa kömək edir.
- Qarıncıq: Uzun, nazik və seqmentlidir. Həzm və ifrazat orqanları, həmçinin cinsiyyət orqanları burada yerləşir. Qanla qidalandıqdan sonra dişilərin qarıncığı nəzərəçarpacaq dərəcədə şişir.
Çibinlərin ölçüsü növdən asılı olaraq dəyişir, lakin əksəriyyətinin uzunluğu 3 mm-dən 10 mm-ə qədər olur.
Çibinlər tam metamorfozla inkişaf edir və həyat dövrü dörd mərhələdən ibarətdir: yumurta, sürfə, pup və yetkin fərd (imaqo).
[4]1. Yumurta: Dişi çibin yumurtalarını suyun səthinə və ya suya yaxın nəmli yerlərə qoyur. Bəzi növlər (məsələn, Culex, Culiseta) yumurtalarını bir-birinə yapışdıraraq "sal" şəklində qoyur, digərləri (məsələn, Anopheles, Aedes) isə tək-tək qoyur. Aedes növlərinin yumurtaları qurumağa davamlıdır və su olmayan şəraitdə aylarla, hətta illərlə canlı qala bilir.
2. Sürfə: Yumurtadan çıxan sürfələr suda yaşayır və "qurdcuq" (ing. wriggler) adlanır. Onlar baş, döş və seqmentli qarıncıqdan ibarətdir. Başda ağız aparatı yerləşir ki, bununla sudakı mikroorqanizmlər, yosunlar və üzvi hissəciklərlə qidalanırlar. Sürfələr tənəffüs etmək üçün periyodik olaraq suyun səthinə qalxırlar. Əksər növlərdə (Culicinae) qarıncığın sonunda sifon adlanan tənəffüs borusu olur. Anopheles sürfələrində sifon yoxdur və onlar su səthinə paralel vəziyyətdə tənəffüs edirlər. Sürfələr böyüdükcə dörd dəfə qabıq dəyişir.
3. Pup: Dördüncü qabıqdəyişmədən sonra sürfə pup mərhələsinə keçir. Pup da suda yaşayır, lakin qidalanmır və vergüləbənzər formaya malikdir. Bu mərhələdə həşəratın bədəni tamamilə yenidən qurulur. Puplar aktiv hərəkət edə bilir ("tumbler") və təhlükə hiss etdikdə sürətlə aşağı üzürlər. Onlar baş-döş hissəsində yerləşən iki kiçik "buynuzcuq" (tənəffüs trompetləri) vasitəsilə tənəffüs edirlər.
4. Yetkin fərd (İmaqo): Bir neçə gündən bir neçə həftəyə qədər davam edən pup mərhələsindən sonra yetkin çibin pup qabığını yırtaraq xaricə çıxır. Əvvəlcə qanadlarının və bədəninin tam qurumasını və bərkiməsini gözləyir, sonra isə uçmağa başlayır.
Həyat dövrünün müddəti temperaturdan, qida bolluğundan və növdən asılı olaraq dəyişir, adətən bir neçə həftədən bir neçə aya qədər davam edə bilər. Yetkin dişi çibinlərin ömrü erkəklərə nisbətən daha uzundur.
Çibinlər Antarktida istisna olmaqla, dünyanın bütün qitələrində, tropiklərdən tutmuş mülayim və hətta subarktik zonalara qədər geniş yayılmışdır. Onların yayılması və bolluğu əsasən durğun su mənbələrinin mövcudluğu ilə müəyyən edilir, çünki sürfə və pup mərhələləri suda keçir. Çibinlər müxtəlif tipli su hövzələrində çoxala bilir: bataqlıqlar, gölməçələr, nohurlar, yavaş axan çaylar, ağac koğuşları, yarpaq altları, tərk edilmiş təkərlər, dibçək altlıqları, su çənləri və digər süni su tutarları.[4] Bəzi növlər şirin suda, bəziləri şor suda, bəziləri isə hətta çirkli sularda da yaşamağa uyğunlaşmışdır.
Yetkin çibinlərin qidalanması cinsdən asılı olaraq fərqlənir:
- Erkək çibinlər: Yalnız bitki şirələri, nektar və digər şirin mayelərlə qidalanırlar. Onlar qan sormur.[3]
- Dişi çibinlər: Əksər növlərin dişiləri yumurtalarını inkişaf etdirmək üçün qanla qidalanmalıdırlar. Qan, yumurta sarısının əmələ gəlməsi üçün lazım olan zülallar və dəmirlə zəngindir. Dişi çibinlər müxtəlif onurğalı heyvanların (məməlilər, quşlar, sürünənlər, amfibilər, hətta bəzi balıqlar) qanını sora bilər. Bəzi növlər yalnız müəyyən növ heyvanların qanı ilə qidalanmağa ixtisaslaşmışdır (məsələn, quşları və ya insanları hədəfləyən növlər). Qan sormayan az sayda çibin növü də mövcuddur (məsələn, Toxorhynchites cinsi). Qan sormaqla yanaşı, dişi çibinlər də enerji əldə etmək üçün nektarla qidalanırlar.[5]
Dişi çibinlər öz qurbanlarını bir neçə amilin köməyi ilə tapır: nəfəslə xaric olunan karbon qazı (CO₂), bədən istiliyi, bədən qoxuları (məsələn, süd turşusu, ammiak, oktenol) və vizual siqnallar.[6]
Çibinlər bir çox təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin törədicilərini (viruslar, parazitlər) bir orqanizmdən digərinə ötürən əsas vektorlardır. Dişi çibin yoluxmuş bir heyvandan və ya insandan qan sorduqda, qanla birlikdə xəstəlik törədicisini də qəbul edir. Bu törədici çibinin bədənində (məsələn, bağırsağında və ya tüpürcək vəzilərində) çoxalır və inkişaf edir. Daha sonra çibin sağlam bir orqanizmdən qan sorduqda, tüpürcəyi vasitəsilə (qanın laxtalanmasının qarşısını almaq üçün ifraz etdiyi maye) həmin törədicini yeni sahibə ötürür.[1]
Çibinlərin yaydığı əsas xəstəliklər bunlardır:
- Malyariya: Plasmodium cinsindən olan birhüceyrəli parazitlər tərəfindən törədilir və Anopheles cinsinə aid çibinlər tərəfindən yayılır. Dünyada hər il yüz minlərlə insanın ölümünə səbəb olan ən təhlükəli vektor xəstəliklərindən biridir.[7]
- Denqe: Denqe virusu tərəfindən törədilir və əsasən Aedes aegypti və Aedes albopictus növləri ilə yayılır. Tropik və subtropik bölgələrdə geniş yayılmışdır və bəzən ağır, həyati təhlükəli formalara (hemorragik qızdırma, şok sindromu) keçə bilir.[8]
- Sarı qızdırma: Sarı qızdırma virusu tərəfindən törədilir və Aedes növləri (xüsusilə A. aegypti) ilə yayılır. Afrika və Cənubi Amerikada rast gəlinir. Qaraciyəri zədələyir və sarılığa səbəb olur. Qarşısını almaq üçün effektiv peyvənd mövcuddur.[9]
- Zika infeksiyası: Zika virusu tərəfindən törədilir və Aedes növləri ilə yayılır. Hamilə qadınlarda dölün inkişafına təsir edərək mikrosefaliyaya səbəb olması ilə gündəmə gəlmişdir.[10]
- Qərbi Nil qızdırması: Qərbi Nil virusu tərəfindən törədilir və əsasən Culex cinsinə aid çibinlər tərəfindən yayılır. Əksər hallarda yüngül keçsə də, bəzən ağır nevroloji fəsadlara (meningit, ensefalit) səbəb ola bilər.[11]
- Çikunqunya: Çikunqunya virusu tərəfindən törədilir və Aedes növləri ilə yayılır. Əsas əlaməti şiddətli oynaq ağrılarıdır.[12]
- Limfatik filarioz (Elefantiaz): Filaria qurdları (məsələn, Wuchereria bancrofti, Brugia malayi) tərəfindən törədilir və müxtəlif cinslərə aid çibinlər (Culex, Anopheles, Aedes, Mansonia) tərəfindən yayılır. Limfa sistemini zədələyərək bədən hissələrinin (əsasən ayaqlar və cinsiyyət orqanları) anormal dərəcədə şişməsinə (elefantiaz) səbəb olur.[13]
- Digər xəstəliklər: Yaponiya ensefaliti, Sent-Luis ensefaliti, La Kross ensefaliti, Rift Vadisi qızdırması və s.
Bu xəstəliklər hər il milyonlarla insanın xəstələnməsinə və yüz minlərlə insanın ölümünə səbəb olur, xüsusilə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ciddi iqtisadi və sosial yük yaradır.[1]
Çibinlərin vurduğu zərəri (narahatçılıq, dişləmələr, xəstəlik yayılması) azaltmaq üçün müxtəlif mübarizə və profilaktika üsulları tətbiq olunur:
- Mənbənin azaldılması: Çibinlərin çoxaldığı durğun su mənbələrinin qurudulması və ya təmizlənməsi (məsələn, su qablarının boşaldılması, arxların təmizlənməsi, bataqlıqların qurudulması). Bu, sürfə mərhələsini hədəfləyən ən effektiv strategiyalardan biridir.[14]
- Kimyəvi mübarizə: İnsektisidlərin (həşərat öldürücü maddələr) istifadəsi. Bunlara sürfələri öldürmək üçün suya əlavə edilən larvisidlər və yetkin çibinləri məhv etmək üçün ətrafa (havaya, səthlərə) çilənən adultisidlər daxildir. Kimyəvi mübarizənin mənfi cəhətləri arasında ətraf mühitə təsir və çibinlərdə insektisidlərə qarşı davamlılığın (rezistentliyin) yaranmasıdır.[15]
- Bioloji mübarizə: Çibin sürfələri ilə qidalanan təbii düşmənlərin (məsələn, qambuziya balığı, iynəcə sürfələri) istifadəsi və ya çibin sürfələri üçün patogen olan mikroorqanizmlərin (məsələn, Bacillus thuringiensis israelensis (Bti) bakteriyası) tətbiqi.[16]
- Şəxsi müdafiə:
1. Repellentlərin (həşərat qovucu maddələr) istifadəsi. Ən effektiv repellentlərə DEET, Pikaridin, IR3535 və limonlu evkalipt yağı (PMD) daxildir.[17]
2. Qoruyucu geyimlər (uzun qollu köynəklər, şalvarlar).
3. Çibin torları, xüsusilə yatarkən istifadə olunan insektisid hopdurulmuş torlar (malyariya ilə mübarizədə çox effektivdir).[18]
4. Pəncərə və qapılara tor çəkilməsi.
- Genetik mübarizə üsulları: Son illərdə çibin populyasiyalarını azaltmaq və ya xəstəlik yayma qabiliyyətlərini məhdudlaşdırmaq üçün genetik modifikasiya üsulları (məsələn, steril erkəklərin buraxılması, gen sürücüsü texnologiyaları) üzərində tədqiqatlar aparılır.[19]
Çibinlər yalnız xəstəlik yayıcısı kimi mənfi təsirə malik deyillər, həm də ekosistemlərdə müəyyən rol oynayırlar:
- Qida mənbəyi: Yetkin çibinlər və xüsusilə onların sürfələri bir çox heyvanın (balıqlar, amfibilər, sürünənlər, quşlar, hörümçəklər, digər həşəratlar, yarasalar) qida rasionunda mühüm yer tutur.[20]
- Tozlandırıcı: Erkək çibinlər və bəzi hallarda dişi çibinlər nektarla qidalanarkən bəzi bitkilərin (xüsusilə səhləbkimilər fəsiləsinin bəzi növləri) tozlanmasında iştirak edə bilər.[21]
- Filtrator: Çibin sürfələri yaşadıqları su hövzələrində üzvi maddələri və mikroorqanizmləri filtrləyərək suyun təmizlənməsində rol oynaya bilər.[20]
Bununla belə, çibinlərin ekoloji rolunun əhəmiyyəti və onların kütləvi məhv edilməsinin ekosistemə potensial təsirləri hələ də elmi müzakirə mövzusudur.[22]
Çibinlərin əcdadlarının Yura və ya Təbaşir dövründə yaşadığı güman edilir. Ən qədim çibin fosilləri Təbaşir dövrünə aid kəhrəbalarda tapılmışdır. Bu qədim çibinlərin bəzilərinin artıq qan sorma qabiliyyətinə malik olduğu ehtimal olunur. Onların təkamülü çiçəkli bitkilərin və onurğalı heyvanların (xüsusilə məməlilər və quşlar) təkamülü ilə sıx bağlı olmuşdur.
- ↑ 1 2 3 "Vector-borne diseases". World Health Organization (WHO). 2 March 2020. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Mosquito". www.etymonline.com. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ 1 2 Clements, A. N. The Biology of Mosquitoes, Volume 1: Development, Nutrition and Reproduction. CABI Publishing. 1992. ISBN 978-0851993744.
- ↑ 1 2 "Mosquito Life Cycle". Centers for Disease Control and Prevention. 2023-08-18. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Foster, W. A. "Mosquito Sugar Feeding and Reproductive Energetics". Annual Review of Entomology. 40 (1). 1995: 443–474. doi:10.1146/annurev.en.40.010195.002303. PMID 7810758.
- ↑ Cardé, Ring T. "Multi-Cue Integration: How Mosquitoes Perceive and Respond to Host Cues". Current Biology (English). 25 (6). 2015-03-22: R793–R805. doi:10.1016/j.cub.2015.01.061. ISSN 0960-9822. PMID 25898105.
- ↑ "Malaria". World Health Organization (WHO). 29 November 2023. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Dengue and severe dengue". World Health Organization (WHO). 17 March 2023. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Yellow fever". World Health Organization (WHO). 18 April 2023. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Zika virus". World Health Organization (WHO). 8 December 2022. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "West Nile virus". World Health Organization (WHO). 11 May 2023. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Chikungunya". World Health Organization (WHO). 8 December 2022. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Lymphatic filariasis". World Health Organization (WHO). 1 June 2023. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Mosquito Control". Centers for Disease Control and Prevention. 2023-09-28. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "World malaria report 2023". World Health Organization (WHO). 2023. İstifadə tarixi: 2024-12-11. (İnsektisid davamlılığı ilə bağlı bölməyə baxın)
- ↑ Lacey, Lawrence A.; Frutos, Roger; Kaya, Harry K.; Vail, Patrick. "Insect pathogens as biological control agents: Do they have a future?". Biological Control. 21 (3). 2001: 230–248. doi:10.1006/bcon.2001.0934.
- ↑ "Prevent Mosquito Bites". Centers for Disease Control and Prevention. 2023-08-18. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ "Insecticide-treated nets". World Health Organization (WHO). 14 July 2022. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Alphey, Luke. "Genetic control of mosquitoes". Annual Review of Entomology. 59. 2014-05-13: 205–224. doi:10.1146/annurev-ento-011613-162002. PMID 24160431.
- ↑ 1 2 Silver, John B. Mosquito Ecology: Field Sampling Methods (3rd). Springer. 2008. ISBN 978-1-4020-6666-5.
- ↑ Kevan, Peter G.; Tikhmenev, E. A.; Usui, M. "Insects and Flowers: Pollination Ecology of the Far East". The Canadian Field-Naturalist. 103 (3). 1989: 466–467.
- ↑ Fang, Janet. "Ecology: A world without mosquitoes". Nature. 466 (7305). 2010-07-21. 432–434. doi:10.1038/466432a. PMID 20651669.