Çərkəz Həsən bəy

Çərkəz Həsənin həyatı ilə bağlı məlumatların çoxu, onun bacısı Nəsrin Qadınəfəndinin tərcümeyi-halını özündə əks etdirən mənbələrdən alınmışdır. Memuarçı Harun Açbanın "Sultanların arvadları: 1839–1924" kitabında Həsənin doğum tarixinin 1850-ci il,^[1][2] doğulduğu yerin — müasir Soçi ərazisi olduğu göstərilir.^[1]

Türk tarixçisi Necdət Sakaoğlu İsmayıl Haqqı Danişmendin "Osmanlı tarixinin xronologiyası" adlı əsərinə əsaslanaraq "Bu mülkün sultanları" kitabında Nəsrinin çərkəz knyazlığı Ceyş ailəsinə mənsub olduğunu yazır. Atası Qazi İsmayıl bəy idi və ondan başqa ailəsində Həsən bəy adlı oğlu da vardı. Bundan əlavə, Sakaoğlu Nəsrinin Əbdüləzizin ikinci həyat yoldaşı Heyranıdil Qadınəfəndinin qardaşı qızı olduğunu da yazıb.^[3] Sakaoğlu Nəsrinin, Hayranidil və Çərkəz Həsənin uzaq qohumu olduğu versiyanı da qeyd edib.^[4] Açba, ubix aristokratiyasını Ceyş şahzadələrinə daxil edir və Şahzadə İsmayıl bəyi, Ceyş-Bərəkəyə aid edərək (1812–1876), Çərkəz Həsən və Nəsrinin atası adlandırır.^[5] Ailənin bu iki uşaqdan başqa Sultan II Əbdülhəmidin adyutantı olan Osman Paşa (1851–1892) adlı daha bir oğlu da olub.^[6] Bundan əlavə, Harun Açbaya görə, Həsən və Nəsrinin adı açıqlanmayan xalası, Kaptan-ı dərya Atəş Mehmed Paşanın (ö. 1866) həyat yoldaşı olub.^[7] Həsən İstanbulda xidmət illərində Cibalidə bu xalasının evində yaşayıb.^[8]

Harun Açban yazır ki, 1859-cu ildə Xuşt Həsən bəyin şapsuqları, Qustanokyu İsmayıl bəyin natahuyları, Barasbi Hacı Hacıbəyin abazinləri və İsmayıl bəy Ceyş-Bərəkənin ubıxlarından ibarət Çərkəz icması İstanbula getdilər. Həmin vaxt taxtda olan I Əbdülməcid onlara geniş torpaq sahələri ayıraraq onlara Osmanlı ərazisində qalmağı təklif etdi. Həsənin atası İsmayıl bəy Silivridə torpaq aldı və tezliklə ailəsini də buraya gətirdi. İsmayıl bəy uzun müddət Böyükçəkməcə valisi vəzifəsini tutub.^[9]

1864-cü ildə Həsən qardaşı Osmanla birlikdə dənizçilik məktəbinə daxil olur, sonra məktəbin piyada şöbəsinə keçirərək, buradan leytenant rütbəsini alır.^[1] Məktəbi bitirdikdən sonra yüzbaşı (kapitan) rütbəsinə qədər yüksələrək, sultanın mühafizəsinə keçərək, polkovnik rütbəsini alır.^[10] Həsənin böyük bacısı 1868-ci ildə Sultan Əbdüləzizin həyat yoldaşı olduqdan sonra özü padişahın böyük oğlu,^[1] gənc şəhzadə Yusif İzzəddin Əfəndinin adyudantı olur.^[1][11][10]

1876-cı ilə qədər Əbdüləzizin hakimiyyətinə qarşı narazılıqlar pik həddə çatdı və ona qarşı sui-qəsd təşkil olundu. 10 may 1876-cı ildə sui-qəsdçilər: Baş vəzir Mütərcim Mehmed Rüşdü Paşa, Hərb nazir Hüseyn Avni Paşa, Şeyxülislam Həsən Xeyrullah Əfəndi və Portfelsiz nazir Midhat Paşahərəkətə keçdilər.^[12] Mayın 12-də onlar məclis çağıraraq, Əbdüləzizin daha Sultan taxtını daşımaq iqtidarında olmadığı qərarını qəbul etdilər. Mayın 29-dan 30-na keçən gecə^[13] Əbdüləziz ailəsi ilə Dolmabağça sarayında saxlanıldı və ertəsi gün ailəsi ilə birlikdə əvvəlcə qədim Topqapı sarayına, sonra isə Feriyə sarayına aparıldı.^[12] Yeni sultan olan V Murad və anası validə Şövqəfza Sultanın əmri ilə Əbdüləziz ailəsinin digər üzvləri kimi Həsənin bacısı Nəsrinin də bütün qiymətli əşyaları müsadirə edildi. Bu zaman xəstə olan Nəsrin^[5][14] və Əbdüləzizin ailəsinin üzvləri Dolmabağça sarayından qayıqlarla daşınırdılar. Xanımlar çiyinlərinə şal atmışdılar.^[5][14][15] Devrilmiş sultanın ailəsini qoruyan zabitlərdən biri Nəsrinin ləl-cəvahiratlarını şalın altında gizlətdiyindən şübhələnərək, onun üzərini yoxlamağa başlayır. Həmin gün yağış yağdığından Nəsrinin xəstəliyi daha da ağırlaşdı.^[15]

İyunun 4-də müəmmalı şəraitdə ölmüş Əbdüləzizin cəsədi tapıldı.^[13] Devrilmiş sultanın bilək damarlarını kəsərək intihar etdiyi rəsmən elan edildi.^[16] Cəsədi 16 türk və 1 xarici həkim tərəfindən müayinə edildikdən sonra,^[13] həkimlərdən 15-i sultanın intiharı versiyasını təsdiqləsə də, yalnız Britaniya səfirliyinin həkimi bunun qətl olduğu qənaətinə gəldi.^[17] Hadisə ilə əlaqədar Əbdüləzizin əsas həyat yoldaşı Dürrünəv Qadınəfəndi dindirildikdən sonra, Əbdüləzizin anası və digər xanımları otaqlarında dustaq saxlanılıb.^[18] Bu zaman xəstə olan Həsənin bacısının sağalacağına heç kimin ümidi yox idi. Nəsrin Qadınəfəndi 1876-cı il iyunun 11^[15][12] və ya 12-i tarixində Feriyə sarayında vəfat etdi.^[5][14][19] Bu hadisələrdən sonra Həsən bəyin yaxın dostu olan polkovnik-leytenant Osman bəy çevrilişi təşkil edən nazirləri öldürməyi planlaşdırdığını Həsən bəyə bildirir. Çərkəz Həsən bəy ona cavabında:

Sultan Əbdüləzizin intiqamını almağınız düzgün deyil. Uşaqlarınız var. Onun qisasını almaq mənə düşər. Çünki onun həm köməkçisi, həm də qaynıyam. Üstəlik, mən subayam və geridə məni gözləyən kimsəm yoxdur.^[20]

Həkimlərin rəsmi qənaətinə baxmayaraq, Əbdüləzizin V Murad və onu hakimiyyətə gətirən şəxslərin göstərişi ilə öldürüldüyü barədə davamlı şayiələr gəzirdi. Bundan çox təsirlənən Çərkəz Həsən Hüseyn Avni Paşa, Midhat Paşa və digər sui-qəsdçiləri öldürmək qərarını verdi.^[1] Çərkəz Həsənin müasiri Mahmud Cəlaləddin Paşa (1839-1899) sonralar yazırdı ki, hücumun motivi məhz qan davası idi, onun vəzirlərlə heç bir şəxsi ədavəti yox idi, yalnız bacısı və devrilmiş sultanın intiqamını almaq idi. O, sultanı devirməkdə və onu intihara sürükləməkdə, onun xanımının ölümündə günahkar olanların hamısını cəzalandırmaq istəyirdi. Üstəlik, şayiələrə görə, Neşərək Qadınəfəndi keçici xəstəlikdən deyil, Əbdüləzizin ölümündən qısa müddət sonra, edilən abortun nəticəsində vəfat etmişdi.^[10].

Hüseyn Avni Paşa Çərkəz Həsənin problem yarada biləcəyindən narahat olduğu üçün, onun Bağdadda yerləşən Altıncı Orduya göndərilməsi əmrini verdi.^[21][10] Bağdada getməkdən imtina edən Həsən həbs olundu və sonra Hərbi nazirin əmrini yerinə yetirəcəyi vədi müqabilində sərbəst buraxıldı. Çərkəz Həsən səfərə hazırlaşmaq əvəzinə, Fatehin Çibali qəsəbəsindəki xalasının malikanəsinə gələrək, burada hərtərəfli silahlandı.^[21] Çərkəz Həsənin əsas hədəfi Hüseyn Avni Paşanı öldürmək idi.^[10][11]

1876-cı il iyunun 15-də axşam saatlarında Hərbi nazir Hüseyn Avni Paşanın başçılığı ilə Əbdüləzizə qarşı təşkil edilmiş sui-qəsdin iştirakçıları siyasi qələbələrini qeyd etmək üçün Midhat Paşanın Bəyazid məhəlləsində yerləşən malikanəsində toplandılar.^[21] Köşkdə Midhat və Hüseyn Avni Paşadan başqa yüksəkrütbəli məmurlar arasında Sədrəzəm Mütərcim Mehmed Rüşdü Paşa, Kayserili Donanma naziri Əhməd Paşa və Xarici İşlər naziri Mehmed Rəşid Paşa da var idi. Çərkəz Həsən gecə yarısından bir müddət keçmiş,^[11] altı revolver və qısa Çərkəz xəncəri ilə silahlanmış şəkildə malikanəyə gəldi.^[22] Midhat Paşanın nökəri Çərkəz Həsəni Sultan sarayından xəbər gətirən gözətçi hesab etdiyindən, onu evə buraxmışdı.^[21]

İri addımlarla evə daxil olan Çərkəz Həsən, nazirlərin^[22] nahar etdiyi və iş müzakirə etdiyi böyük salona daxil olaraq, qışqırdı: "Tərpənməyin!" və eyni zamanda atəş açdı.^[21] Hüseyn Avnini mədə və döş qəfəsindən yaraladı.^[22] Salonda olanlardan bəziləri qonşu otağa qaçaraq, özlərini qorumağa çalışdılar. Ağır yaralanmasına baxmayaraq, Hüseyn Avni Paşa hələ də sağ idi.^[21][22] Çərkəz Həsən ona yenidən hücum etsə də, onun qarşısını Kayserili Dəniz Qüvvələri naziri Əhməd Paşa aldı. Kayserili ilə mübarizə nəticəsində onu qolundan və qulağından yaralayıb, xəncərlə qarnına bir neçə bıçaq zərbəsi vurduqdan sonra, hərbi nazir öldü.^[21] Malikanənin bütün işıqları söndü.^[11] Sonrakı mübarizədə xarici işlər naziri Mehmed Rəşid Paşa ilə Midhat Paşanın köməkçisi Əhməd Ağa,^[11][10] Çərkəz Həsənin tapançasından açılan güllə ilə öldü.^[11] Əhməd ağa ölümündən əvvəl Çərkəz Həsəni çörək bıçağı ilə yaralamağı başarmışdı. Həsən hər tərəfə təsadüfi atəş açsa da, nazirlər və qulluqçular salonda və böyük salonun o digər tərəfində gizlənməyə çalışırdılar.^[10]

Təsadüfi atışma hətta malikanədən də kənarda eşidilən yüksək səs-küyə səbəb olmuşdu. Jandarmlar və nizami ordunun bir neçə rotası malikanənin həyətinə daxil oldular. Çərkəz Həsən pilləkənlərdə polis və əsgərlərlə də mübarizəyə girib, iki zabiti öldürdükdən sonra tutula bildi.^[10] Harun Açba yazır ki, malikanədən çıxarkən öldürülən zabitlərdən biri Çərkəz Həsənin dəniz məktəbindəki sinif yoldaşı Şükrü bəy olub.^[21]

Çərkəz Həsənin məhkəməsi qısa müddətə yekunlaşdı:^[10] iyunun 16-da o, Bəyazid meydanında asılaraq edam cəzasına məhkum edildi.^[14][11][21] Çərkəz Həsənin özü də ağır yaralansa da, ona təklif olunan müalicədən imtina etmişdi.^[21] Hökm 1876-cı il iyunun 17-də^[14][11] və ya 18-də icra olundu:^[21][10] Çərkəz Həsən Midhat Paşanın malikanəsinin yaxınlığında, Bəyazid meydanında tut ağacından asıldı. Həmin il II Əbdülhəmid taxta çıxanda Çərkəz Həsənin edam edildiyi ağacın kəsilməsini əmr etdi. Hakimiyyətin əksinə olsa da, xalq Həsəni milli qəhrəman hesab edirdi və uzun müddət onun yasını saxladı. O, Ədirnəqapı şəhidliyində torpağa tapşırılıb.^[21]

Əvvəllər də əqlən zəifliyi bilinən Sultan Muradın baş verən hadisələrdən sonra əsəbləri daha da korlanmışdı. Əbdüləzizin ölümü və Çərkəz Həsənin onu hakimiyyətə gətirən insanlara hücumu V Muradı dərin depressiyaya sürüklədi^[23] və nəhayət, onun psixi sağlamlığı tamamilə pozuldu.^[13] Sultanın səhhəti ilə bağlı şayiələr hökumətin bu şayiələri gizlətmək üçün bütün səylərinə baxmayaraq, tədricən ictimaiyyətə məlum oldu.^[12] Nəhayət, bir neçə həkimlə məsləhətləşdikdən sonra^[12][24] padşahlığı cəmi 93 gün davam edən^[25] V Muradın^[26] taxtdan salınması barədə qərar qəbul edildi.^[26]

1881-ci ildə Sultan II Əbdülhəmidin təşəbbüsü ilə Əbdüləzizin öldürülməsi ilə bağlı araşdırma aparıldı. Devrilmiş sultanın öldürülməsinə göstəriş verən şəxsin onun varisi V Muradın olduğu elan edildi. 1881-ci il iyunun 14-dən iyulun 8-dək məhkəmə iclasları keçirildi, ittiham edilənlər Əbdüləzizə qarşı sui-qəsddə iştirak edənlər idi; onların arasında Çərkəz Həsənin hücumundan sağ qalmış Midhat Paşa da var idi. Sui-qəsdin demək olar ki, bütün əsas iştirakçıları ölüm cəzasına məhkum edildi, lakin Sultan II Əbdülhəmid ölüm cəzasını ömürlük həbslə əvəz edərək onların cəzalarını yüngülləşdirdi.^[27] 1881-ci il istintaqı zamanı 1876-cı il iyunun 16-da baş vermiş hadisənin şahidləri də, Çərkəz Həsənin əlbir olduqları insanları müəyyən etmək üçün dindirildi. Həsənin yaxın dostu Osman bəy və Əbdüləzizin köməkçisi Yusif İzzəddin Əfəndi şübhə altına alınsa da, araşdırma Həsənin təkbaşına hərəkət etdiyini göstərdi.^[28]

• Killing Ministers of State in Constantinople // The New York Times. — 1888. — 26 February.