Quruçay və Köndələnçay vadisində Tunc dövrünün sonu və Dəmir dövrünün əvvəllərinə aid böyük yaşayış yerlərindən biri Zərgərtəpədir. Yastı təpədən ibarət olan bu yaşayış yeri Füzuli şəhərindən 2 km-ə qədər şimal-qərbdə, Köndələnçayın sağ sahilində yerləşir. Hazırda onun tutduğu sahə bir hektardan artıqdır. Ümumilikdə Zərgərtəpə Köndələnçayın sağ sahilini əmələ gətirən təpələr silsiləsinə daxildir. Bu təpələrin çoxundan dəmyə şəraitində əkin yeri kimi istifadə olunduğundan hər il şum vaxtı onların üstündə maraqlı arxeoloji materiallara təsadüf edilir. Zərgərtəpə qədim yaşayış yeri quruluşuna və coğrafi yerləşməsinə görə Azərbaycanın son tunc və ilk dəmir dövrünə aid olan yaşayış yerlərindən fərqlənmir. Su mənbəyinin yaxınlığı, əlverişli torpaq-iqlim şəraiti tunc dövrünün bütün mərhələlərində əkinçi-maldar icmaların oturaq məskənləri üçün əsas və zəruri şərtlərdən olmuşdur. Zərgərtəpə qədim yaşayış yerinin özü şimal tərəfdən Köndələnçayın, cənubdan isə Quruçayın uçurumlu sahilləri ilə mühafizə olunmuşdu. Bu hissədə çaylar bir-birindən 1 −1,5 km aralıda axır. Onların arasındakı sahə əkinçilik üçün yararlı şabalıdı münbit torpaq örtüyünə malikdir. Zərgərtəpə abidəsi də 1965-ci ildə qeydə alınmışdır. Həmin il təpənin üstündən qədim əkinçilik mədəniyyətinə məxsus çoxlu maddi-mədəniyyət nümunəsi toplanmışdı. Əldə olan bu tapıntıların bir qismini gil məmulatı təşkil edir. Onlar dulus çarxında və əldə hazırlanmış müxtəlif formalı qabların qırıqlarından ibarət olmaqla Zaqafqaziya ərazisində tunc dövrünün sonu və dəmir dövrünün əvvəlləri üçün xas olan dulus məmulatının xüsusiyyətlərini özlərində cəmləşdirmişdir. Əsasən boz və qara rəngli bu qırıqların üzərində üfüqi batıq zolaqlarla, kəsmə xətt və çərtmələrlə, həmçinin şüyrələnmə üsulu ilə çəkilmiş müxtəlif naxışlar vardır. Təsvir etdiyimiz bütün bu qırıqlar məişət və təsərrüfat qablarına aiddir. Eyni formalı və naxışlı qab nümunələri Azərbaycanın son tunc dövrünə məxsus digər qədim yaşayış yerlərində və qəbir abidələrində də geniş yayılmışdır. Oxşar qablar Mərkəzi və Şərqi Zaqafqaziyanın başqa həmdövr abidələrindən də çox tapılmışdır.

1972–1977-ci illərdə arxeoloji qazıntılar zamanı Zərgərtəpədən qədim əkinçi tayfalarına məxsus çoxlu maddi mədəniyyət nümunəsi (saxsı qablar, əmək alətləri və s.) aşkar edilib. Əmək alətlərinə yastı çay daşından hazırlanmış toxalar (600-ə qədər), oraq dişləri, dən daşları və s. daxildir.

Dən daşlarının hazırlanması üçün iri məsaməli dağ süxurlarından istifadə olunmuşdur. Sürtkəclər isə qranit cinsli möhkəm daşlardan düzəldilmişdir. Yuxarıda adını çəkdiyimiz oraq dişi qəhvəyi rəngli çaxmaq daşındandır. Bu alətin yanları hər iki üzdən qabarıq, ağız hissədə nazikdir. Onun parıltılı kiçik dişcikləri vardır. Quraşdırma orağa aid olan bu alətin uzunluğu 4,2 sm, eni 1, sm-dir. Zərgərtəpədən tapılan maddi mədəniyyət nümunələrinin əsasını daş toxalar təşkil edir. Arxeoloji və etnoqrafik dəlillərdən məlumdur ki, toxalar əsasən şum əməliyyatı ilə əlaqədar olan əmək alətləridir. Məhz buna görə belə alətlərin elmi şərhi və təhlili əkinçilik mədəniyyətinin tarixi ilə sıx bağlı olmaqla xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu cəhətdən Zərgərtəpədən yığılan daş toxaların da rolu böyükdür. Hazırda onların sayı 50-dən artıqdır. Bu toxaların bir qismi yaşayış yerinin özündən, bir qismi isə onun ətrafındakı əkin sahələrindən tapılmışdır. Onların əksəriyyəti bütöv nümunələrdən ibarətdir. Bütün bu alətlərin hazırlanması üçün bir qayda olaraq bazalt cinsli bərk çay daşlarından istifadə olunmuşdur. Hazırlıq üçün əsasən oval formalı yastı daşlar seçilmiş və onların bəzən təkcə bir, bəzən də hər iki üzü qəlpələr qopardılmaqla işlənmiş, bir ucu isə eyni üsulla itiləşdirilmişdir. Belə iş üsulu bütün alətlərdə eyni səviyyədə olmamışdır. Bəzi nümunələr böyük səylə, bəziləri isə tələsik və çox kobud şəkildə düzəldilmişdir. Səliqə və səylə düzəldilmiş toxalar nisbətən kiçik olmaqla təxminən eyni formaya, ölçüyə malikdir. Onların yanlarında sap üçün dərin gözlər açılmışdır. Bu cür toxaların ağız hissəsi yarımdairəvi və ya düzdür. Onların bir üzü əksər hallarda təbii şəkildə saxlanılmışdır. Belə toxaların uzunluğu 20 sm-ə qədərdir. Zərgərtəpə abidəsindən hər iki üzü və ucu qəlpələnib itiləşdirilmiş toxalar da tapılmışdır. Belə toxalarda sap üçün açılan gəzlər adətən tən ortada yerləşir. Bu qəbilədən olan toxaların ölçüləri müxtəlifdir. Nisbətən kiçik olanın uzunluğu 13 sm, ən böyüyünün uzunluğu isə 16–18 sm-dir.

Zərgərtəpə tapıntılarının xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Zərgərtəpə tapıntıları bunu deməyə əsas verir ki, bu ərazilər orta əsrlərdə və ondan da qabaqlar insanların yaşayış məskənləri olmuşdur. Təpə öz adını Zərgər yaşayış məskənindən alıb.

• İsmayılov Q. S. Zərgərtəpə abidəsi və Azərbaycanda qədim toxa əkinçiliyinin bəzi məsələlərinə dair. "Azərb. SSR EA Xəbərləri", 1968, № 1.
• ^{[ölü keçid]}