|
|Digər Adları =
|Doğum Tarixi = [[1880]]
|Doğum Yeri = [[Təbriz]], [[Güney Azərbaycanİran]].
|Ölüm Tarixi = [[1920]]
|Ölüm Yeri =
|Ölüm Səbəbi =
|Rəsmi vebsaytı =
}}
|}
'''Şeyx Məhəmməd Xiyabani''' - Güneyİranın Azərbaycanıninqilab tarixində görkəmli yer tutan böyük alim, mütəfəkkir və siyasətçi.
==Həyatı==
Şeyx Məhəmməd Xiyabani [[1879]]-cu miladi tarixdə [[Təbriz]] şəhəri yaxınlığında yerləşən [[Xamnə]] qəsəbəsində anadan olmuşdur.
O, Xamnədəki məktəbi bitirdikdən sonra [[Mahaçqala]]da ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına getmiş, az müddətdən sonra Təbrizə qayıdaraq din elmlərini öyrənməyə başlamışdır. Xiyabani Təbrizin tanınmış ruhanisi Əngəcinin yanında oxumuş, onun ən görkəmli tələbələrindən olaraq, müctəhidlik dərəcəsinə yüksəlmişdir. Bundan əlavə, Xiyabani nücum, heyət və hesab elmlərini məşhur münəccim Mirzə Əbdüləlinin yanında mənimsəmiş, kəlam - islam fəlsəfəsi və ədəbiyyat üzrə məşhur alim olmuşdur. Şeyx Məhəmməd Xiyabani fəsahətli və gözəl danışığı ilə Təbriz əhalisinin hüsn - rəğbətini qazanmış, Təbrizdə məşhur ruhani və inqilabçı Siqətülislamın tövsiyəsi ilə Xiyaban məhəlləsində Hacı Kərim xan məscidində imam və vaiz olmuşdur.
== Siyasi fəaliyyəti ==
'''Şeyx Məhəmməd Xiyabani''' - Güney Azərbaycanın tarixində görkəmli yer tutan böyük alim, mütəfəkkir və siyasətçi.
Xiyabani öz çıxışlarında insan hüququndan və azadlıqdan danışaraq, [[Təbriz]] əhalisinin dünyagörüşünü inkişaf etdirir və həmişə deyirdi: "Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır". Həqiqətdə Xiyabani minbəri azadlıq və demokratiyanı yaymaq üçün təbliğat kürsüsünə çevirmişdir. [[1907]]-[[1911]]-ci illərdə Xiyabani İran totalitar və şahlıq rejimi əleyhinə hərəkatda fəal iştirak etmiş və mücahidlər sırasında mübarizə aparmışdır. İctmaiyyun-amiyyun Sosial-demokrat partiyası onun elmi və ictimai cəhətdən yüksək dərəcəyə malik olmasını dərk edərək, [[Azərbaycan]] əyalət əncüməninə üzv seçmişdir. Xiyabani Azərbaycan tarixində ən ağır və böhranlı zamanda inqilabi hərəkata qoşulmuş, həm daxili irticaçı qüvvələr, həm də xarici dövlətlər: [[Rusiya]], [[İngiltərə]], [[Almaniya]] və Osmanlı dövlətləri əleyhinə fəal mübarizə aparmışdır. O, Güney [[Azərbaycan]] və [[İran]] tarixində ilk dəfə Demokrat Firqəsini və demokratik recimi yaratmışdır. Hətta, xarici tarixçilərin fikrincə, onun başçılıq etdiyi demokrat recimi dövründə, qısa olsa da, Təbriz əhalisi bu kimi rifah və əmin-amanlıq görməmişdir.
==Həyatı==
İrandakı məşrutə rejiminə bir neçə zərbələr endirilmişdir.
Güney Azərbaycanın azadlığı uğrunda imperializmə və despotizmə qarşı mübarizədə Xiyabani (1879-1922)
xalqımızın yetirdiyi böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Xiyabani inqilabi fəaliyyətə 1905-1911-ci illər Səttarxan hərəkatı zamanı başlayıb. Azərbaycanın görkəmli alim, siyasətçi və mütəfəkkir oğlu Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1879-cu ildə Təbriz yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsində anadan olub. O, Xamnədə məktəbi bitirdikdən sonra Mahaçqalada ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına gedir, bir müddətdən sonra Təbrizə qayıdır, ilahiyyatla məşğul olur, dini elmləri öyrənməyə başlayır: Təbrizin tanınmış islamşünas alimi, ruhani Əngəcinin yanında oxuyur, onun ən sevimli tələbələrindən olur, müctəhidlik dərəcəsinə yüksəlir, habelə Mirzə Əbdüləlinin yanında astronomiya və riyaziyyata dair bilgiləri mənimsəyir. Xiyabani bəlağətli nitqi, natiqlik məharətilə təbrizlilərin hörmət və məhəbbətini qazanır, "Xiyaban" məhəlləsində, "Hacı Kərimxan" məscidində axund, imamcümə və vaiz olur.
*Birincisi, [[1907]]-ci ildə məşrutə qanunu imzalandıqdan sonra Müzəffərəddin şahın yerində oturan Məhəmmədəli Mirzə rus çar hökumətinin köməyi ilə məşrutəni aradan aparmağa çalışdı.
== Siyasi fəaliyyəti ==
*İkincisi, çar hökuməti ilə İngiltərə arasında [[1907]]-ci il müqaviləsi bağlandı. Bu müqavilə üzrə İran iki nüfuz məntəqəsinə bölündü: şimalda Rusiya və cənubda İngiltərə hökm sürdülər.
*Üçüncüsü, rus kazakı Lyaxov İran Məclisini top atəşinə tutdu.
*Dördüncüsü, Məhəmmədəli Mirzə və daxili irticanın təhriki ilə rus kazakları Təbrizdə ümumi qırğın və faciə törətdilər.
*Beşincisi, çar hökuməti [[1907]]-ci ildə bağladığı müqaviləni [[İran]] hökumətinə qəbul etdirmək üçün ona ultimatum verdi.
Xiyabani [[Tehran]]ın Səbzə meyddanında böyük mitinq təşkil edərək, müqavilə bağlayan dövlətlər və onu qəbul edən İran hökumət başçıları haqqında kəskin çıxışlar etdi. Tehranın polis başçısı Yeprem onu tutmaq istədisə də tapa bilmədi. Xiyabani Tehrandan Məşhədə, oradan Aşqabad və Bakı yolu ilə Mahaçqalaya getmiş, az müddətdən sonra Təbrizə qayıtmışdı.
O, çıxışlarında insan haqlarından, azadlıqdan söhbət açaraq təbrizliləri məlumatlandırır, milli oyanışa səsləyir, dünyagörüşlərini zənginləşdirirdi. Onun aforizmləşən bir sözü var idi və həmişə çıxışlarında deyirmiş: "Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır".
Xiyabani minbərdən dini moizələrlə bərabər azadlıq və demokratiyanı yaymaq üçün bir təbliğat tribunası kimi istifadə edirdi. 1908-1909-cu illər Təbriz üsyanı zamanı Xiyabani bir tərəfdən əlinə silah alır, o biri tərəfdən Azərbaycan Vilayət Əncümənindəki çıxışları ilə fəaliyyət göstərir, çoxsaylı tədbirlərin təşəbbüskarı olur. 1909-1911-ci illərdə fəaliyyət göstərən II İran Məclisinə Azərbaycandan seçilən inqilabçılar və ziyalılar arasında yer alır. 1909-cu ildə Tehranda yaradılmış Demokrat Partiyasının üzvü kimi bu partiyanı məclisdə də təmsil edirdi. 1911-ci ildə parlament buraxıldıqdan sonra Tehranda keçirilən mitinqdə hökumət əleyhinə çıxış edir.
İran hökumətinin demokratik qüvvələrə qarşı əsaslı tədbirlər görməyə başladığı zaman İranı tərk edir, müəyyən müddət Vladiqafqaz və Peterburqda mühacirətdə yaşayır. Rusiyada olarkən rus siyasi düşüncəsilə tanış olur, Quzey Azərbaycanda məskunlaşan güneylilərin vəziyyətini yaxından öyrənir, Bakıda rus sosial-demokratları ilə əlaqələr yaradır. 1914-cü ildə doğma şəhəri Təbrizə qayıdır. Bu dövrdə Təbriz Səməd xanın əlində idi. Səməd xan Tehranı saya saymayaraq müstəqil bir üsuli-idarə qurmuşdu. Qacar şahlarından fərqli olaraq Əhməd şahın Məşrutəyə münasibəti pis deyildi. Əhməd şah Güneydə seçkilərə zəmin yaratdı. Demokratlarla liberallar arasında rəqabət yarandı. Demokrat partiyasının qələbə qazanacağı labüd olduğu üçün Sücaüddövlə - Səməd xan Güney Azərbaycanda seçkilərin keçirilməsinə razılıq vermədi, rusların ona dəstək olacağına ümid edərək Təbrizdə seçkilərə mane oldu. III çağırış məclisdə Güneyin millət vəkili olmadı.
Xiyabaninin fəaliyyətinin əsas hissəsi 1917-ci ildən başlayır. Rusiyadakı inqilablar Güney Azərbaycana da sirayət etdi, burada gizli təşkilatların sayı çoxaldı. Xiyabani Demokrat partiyasının Azərbaycan Vilayət Komitəsinə rəhbərlik edərkən İsmayıl Nübari, Məhəmməd Əli Badamçı, İsmayıl Əmirxan, Əli Əskər Sərtibzadə, Əhməd Kəsrəvi və başqaları ilə əməkdaşlıq edir. 1917-ci il aprelin 9-da o, sonralar öz siyasi fəaliyyətinin məramnaməsinə çevrilən "Təcəddüd" ("Yeniləşmə") qəzeti nəşr etdirir. "Təcəddüd"də o, jurnalist həmkarları, silahdaşları ilə birlikdə xalqda milli şüurun oyanması, maariflənməsi, dirçəlməsinə yönəlmiş, bu ideyalara, məqsədlərə xidmət edən xüsusi dəyərə malik yazılarla yaradıcılıq və fəaliyyət dairəsini genişləndirir.
Demokrat Partiyasının Azərbaycan şurasının 1917-ci ilin avqustundakı iclasında sərbəst fəaliyyət göstərəcək Azərbaycan Demokrat Partiyasının (Firqəsinin) yaradılması və onun Mərkəzi Komitəsinin Xiyabaninin başçılığı ilə toplanması qərara alındı. Partiyanın konfransında Mərkəzi Komitəyə, yerli və əyalət əncümənlərilə keçiriləcək seçkilərə hazırlaşmaq tapşırıldı. Partiyanın məqsədləri də dəqiq müəyyənləşmişdi: "Konstitusiyada müəyyən edilmiş hüquqların və azadlıqların həyata keçirilməsi uğrunda mübarizə aparmaq; vilayət və qəza əncümənlərilə keçiriləcək seçkilərdə əhalinin demokratik təbəqələrindən olan nümayəndələrin seçilməsinə çalışmaq; İranın tərkibində Cənubi Azərbaycanın muxtariyyət alması, ölkənin iqtisadi və mədəni həyatının demokratik əsasda yenidən qurulması uğrunda mübarizə aparmaq".
Xiyabani rəsmən iqtidarda deyildi, ancaq Azərbaycanda hər şeyi nəzarətində saxlayırdı. Bir ilə yaxın davam edən bu dövr ərzində Azərbaycan faktiki olaraq ADP tərəfindən idarə olunmuşdu. Osmanlı ordusunun gəlişindən sonra vəziyyət dəyişir. Osmanlı ordusu Məcdüssəlmənəni Azərbaycana vali təyin edir. Güney Azərbaycanının Osmanlı ordusu tərəfindən tutulmasına etiraz edən Şeyx Məhəmməd və silahdaşları həbs olunurlar. Onlar müəyyən müddət Qarsda saxlanıldıqdan sonra fars əyalətlərindən birinə sürgün edilir və Osmanlı ordusu tərəfindən ADP dağıdılır.
1918-ci ildə Osmanlı ordusu Güney Azərbaycanı tərk edir. Xiyabani vətənə dönərək ADR-i və "Təcəddüd" qəzetini bərpa edir. Bu dövrdə ADP-də fikir ayrılığı yaranır. Partiya Xiyabaninin və doktor Zeynalabdin xanın rəhbərlik etdiyi iki bölümə ayrılır. Bu bölümlər "Təcəddüdiyun" və "Tənqidiyun" adlanırdı. Xiyabaninin əleyhdarları onun partiyanı demokratik metodlarla idarə etmədiyini söyləyirdilər. Onlar Mirzə Tağı xan Rəfətin yenidən partiyaya qəbul olunmasına etiraz edirdilər. Mirzə Rəfət Osmanlı ordusu Azərbaycanda olduğu dönəmdə "Azərbaycan" qəzetini çıxarmışdı. "Tənqidçilər" (Tənqidiyun) belə hesab edirdilər ki, o, osmanlılarla əməkdaşlıq etdiyinə görə partiya sıralarında ola bilməz. Xiyabani bu etirazları qəbul etmədi və Mirzə Rəfəti yenidən "Təcəddüd"ün baş redaktoru təyin etdi. Xiyabani əleyhdarları partiyanın yalnız Azərbaycan partiyası olmasına qarşı da çıxırdılar. Əhməd Kəsrəvi də "Tənqidçilər" qrupuna daxil idi.
1919-cu ildə İngiltərə ilə Vüsuqüddövlə arasında 1907-ci il müqaviləsini əvəz edən bir müqavilə bağlandı. Bəyannamədə deyilirdi: "İran dövlət başçıları məşrutə qanunlarını ləğv etdilər, xalqın tələbatını qəbul etmirlər". Bəyannamədə xəbərdarlıq edilirdi ki, biz qiyam odunu bütün İranda yandıracağıq, ADP daha kəskin mövqe tutaraq Tehran hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə başlayır. Tehrandan Təbrizə göndərilmiş Bifinin yoldaşları geri qaytarılır. Təbriz hakiminin müavini Əminilmülk və maliyyə rəisi Tərcümanüldövlə Azərbaycandan gedib, Demokrat Partiyası tərəfindən nümayəndələr təyin edilirlər.
1920-ci ilin mayında Təbrizdə ADP-nin rəhbərliyi ilə böyük mitinq təşkil edilir. Mitinqdə imperialistlərin və İran irtica qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha da gücləndirməyə çağırışlar səslənir. Mitinqin iştirakçıları təklif edirlər: "Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda öncül olub. Bu münasibətə görə də "Azərbaycan" əyaləti yerinə "Azadıstan" adlanması daha düzgündür". Bu təklif mitinq iştirakçıları tərəfindən qəbul edilir. Mitinqdən sonra qiyamın əks-sədası, istiqlaliyyət dalğası bütün güney şəhərlərinə yayılır, hərəkatın milli coğrafiyası genişlənir: Zəncan, Marağa, Miyana, Əhər, Xoy və daha sonra Ərdəbil də azadlığa səs verir.
1920-ci ilin 22 iyununda ADP ümumi səslə Milli hökumətin strukturu haqqında qərar qəbul edir və Şeyx Məhəmməd Xiyabani Milli Hökumətin sədri seçilir. Həmin gün Xiyabani hökumət başçısı kimi Alaqapıya köçür. Bu, Güney Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi.
"Azərbaycan" toponimi, sözü bütün lövhələrdə, dövlət sənədlərində "Azadıstan əyaləti" kəlməsi ilə əvəzləndi.
Xiyabani "Alaqapı"da Milli Hökumət başçısı olduğu az müddətdə Təbrizdə bir çox islahatlar aparır. Eləcə də jandarm təşkilatını genişləndirərək öz rəhbərliyi ilə Milli Qvardiya yaradır. Tanınmış maarifpərvər Əbülqasim Fyuzatı maarif müdiri təyin edir. Məktəblərdə təhsilin Azərbaycan dilində keçirilməsinə göstəriş verir. Bakıdan "İddihadiyeyi-İraniyan" məktəbindən müəllimlər dəvət edir. Bütün idarə işləri, sənədləşmələr, mətbu nümunələr, mitinq və çıxışlar doğma dilimizdə aparılır.
Xiyabani 2-ci Məclis dövründə vəkil olduğu zaman Tehranda təşkil edilmiş iran Demokrat Partiyasının üzvü olmuşdur. Xiyabani Təbrizə qayıtdıqdan sonra Təbrizdə Güney Azərbaycan Demokrat Partiyasını təşkil etmiş və gizli fəaliyyətə başlamışdır. 1917-ci ildə Rusiyada inqilab olan zaman Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi açıq fəaliyyətə başlamış, 1917-ci il aprelin 9-da "Təcəddüd" qəzetinin ilk sayı nəşr edilmiş və aprelin 30-da Xiyabaninin "Həqiqət nur saçacaqdır" başlığı ilə ilk məqaləsi çıxmışdır. Orada o deyirdi: "Artıq məşrutə qanunlarını icra etmək vaxtı gəlib çatmışdır. Həqiqəti açıq demək lazımdı". Xiyabaninin 2-ci məqaləsində deyilirdi: "Dünyada ən mürtəce və totalitar dövlət olan çar rusiyası artıq dağılmışdır. İndi İran xalqları qanı hesabına alınmış məşrutə qanununu qoruyub icra etməlidir". Xiyabani məşrutə qaqnununa uyğun seçkilərin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Uzunmüddətli böhrandan sonra üçüncü məclisə İranın digər nöqtələrindən vəkillər seçilmiş, lakin Azərbaycanda hakim olan Eynüd Dövlə və mürtəce dairələr seçkilərdə təxribat törədərək, seçki vərəqələrini cırmışdır. Buna görə də Məclisin bu dövründə Azərbaycan vəkilləri iştirak etməmiş, Məclisin 3-cü dövrü ancaq 39 gün davam edib, uzun sürən böhran dövrü başlanmışdır. Xarici dövlətlərin əlaltısı olan Rzazadə kimi provokatorlar məşrutə və Azərbaycan Demokrat Firqəsi ədeyhinə təşəbbüs yeritməyə başladılar. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi olduqca mürəkkəb vəziyyətdə fəaliyyətini davam etdirdi. O zaman rus qoşunları inqilab nəticəsində İrandan çıxarıldılar. Ruslar boşaldan yerləri ingils qoşunları tutdular. Rzazadə kimi ingilis casusları Təbrizə göndərildi. Digər tərəfdən, Almaniya ilə müttəfiq olan Osmanlı dövlətinin qoşunları şimal-qərb tərəfdən Azərbaycana soxuldular. Bundan əlavə, Ürmiyədə aşur və erməni silahlı dəstələri bütün şəhəri və bazarı yandırdılar.
== Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölümü ==
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölümü haqqındda onun ən yaxın dostu Hacı Şeyx Həsənəli Miyanəcinin nəvəsi belə nağıl edirdi: "Müxbirüssəltənə qiyam və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Bağır xan Salarimillinin oğlu Mirzə Hüseyn xan Haşimini (sərtib Haşimi) və Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr etmiş və Xiyabaninin ölüsünü, ya dirisini onun yanına gətirməyi istəmişdir. Onlar belə bir vaxtdan istifadə etmişlər ki, candarm və hərbi qüvvələrin çoxu Qaradağda Əmir Ərşədlə müharibəyə göndərilmişdir və Təbrizdə hərbi qüvvələr yoxdur. Kazaklar Alaqapıya hücum etdikdə Xiyabani gizlənməyə məcbur olmuş və evinə gəlmişdir. Xiyabaninin yaxın dostlarından biri Sərtibzadə "mən gəlməyincə evdən çıxma" demişdir. Lakin o gəlməmişdir. Xiyabani dörd saat evdə gözlədikdən sonra evdən getməyi qərara almışdır". Şeyx Miyanəcinin nəvəsi deyir: Xiyabani bizim evə gəldikdə nağıl etdi ki, Sərtibzadə məni dörd saat müntəzir qoydu, yoxsa mən dörd saatda şəhərdən çıxardım. Xiyabani dedi ki, mən çarəni bunda gördüm ki, evin damına çıxıb, dal küçəyə düşəm. Həyat yoldaşım tüfəngimi və bir qatar patronu damdan mənə atdı və sizə gəldim. Azadıstan dövlətinin ömrü çox uzun sürmədi. Müstəqillik elan ediləndən 6 ay sonra 1920-ci il sentyabrın əvvəllərində təzəliklə vali təyin edilmiş Hidayət Müxbirisəltənə Təbrizə tərəf hərəkət edir. Təbrizə girməzdən əvvəl o, mülkədarları öz tərəfinə çəkir. Hücumdan əvvəl Amerika və İngiltərə konsulluqlarını xəbərdar edir. Sonra müqavimətsiz Təbrizə soxulub kazak dəstələri ilə birləşir. Kazakların bir dəstəsi Xiyabaninin iqamətgahına hücum çəkir. Döyüşlər dörd gün davam edir. Sentyabrın 14-də Xiyabani öldürülür.
1919-cu ilin avqust ayında Xiyabani və sirdaşları: İsmayıl Növbəri, Hacı Məhəmmədəli Badamçı Osmanlı qoşunları tərəfindən həbsə alındılar. Bu qoşunlar Təbrizi tərk etdikdə onları da özləri ilə apardılar. [[1919]]-cu ildə ingilislərlə Vüsuqüd dövlə arasında [[1907]]-ci il müqaviləsini əvəz edən bir müqavilə bağlandı. Azərbaycan Demokrat Firqəsi bu müqavilə əleyhinə kəskin mübarizəyə başlayıb, bəyaniyyə nəşr etdi. Bəyaniyyədə deyilirdi: "İran dövlət başçıları məşrutə qanunlarını ləğv edirlər, xalqın tələbatını qəbul etmirlər". Bəyaniyyədə xəbərdarlıq edilir ki, biz qiyam odunu bütün İranda alovlandıracağıq. Azərbaycan Demokrat Firqəsi daha kəskin taktika qəbul edərək Tehran hökumətinə qarşı daha ciddi mübarizəyə başladı. Nəticədə Tehrandan Təbrizə göndərilmiş Biorink və yoldaşları geri qaytarıldı. Təbriz hakiminin müavini Əminülmülk və maliyyə rəisi Tərcümanüddövlə Azərbaycandan gedib, Demokrat Firqəsi tərəfindən inanılmış, pak şəxsiyyət təyin edildi. [[1920]]-ci ilin may ayında Təbrizdə Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi ilə böyük mitinq təşkil edildi. Mitinqdə imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha gücləndirməyə çağırdılar. Bu mitinqdə iştirak edənlər təklif etdilər: "Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda qabaqcıl olmuşdur. Bu münasibətə görə də onun Azərbaycan əyaləti yerinə "Azadisitan" (azadlıq sevən) adlanması daha düzgündür". Bu təklif mitinq iştrakçıları tərəfindən qəbul edilmişdir.
==Yaradıcılığı==
Bu mitinqdən sonra qiyam hərəkatı Azərbaycanın digər şəhərlərinə: [[Zəncan]], [[Marağa]], [[Miyana]], [[Əhər]], [[Xoy]] və daha sonra [[Ərdəbil]]ə də yayıldı. [[1920]]-ci il 22 iyunda Azərbaycan Demokrat Firqəsi ümumi səslə milli hökumətin quruluşu haqqında qərar qəbul etdi və Şeyx Məhəmməd Xiyabani milli hökumətin sədri seçildi. [[1920]]-ci il iyunun 22-də hökumət başçısı kimi Xiyabani Alaqapıya köçdü. Bu, Güney Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi. " Azərbaycan" sözü yerinə bütün lövhələrdə, dövlət vərəqələrində "Azadisitan əyaləti" yazıldı. Xiyabaninin əleyhinə olan bir sıra şəxslər, o cümlədən doktor Zenəlabidin xan, Mirzə Bağır Təliə, Hüseynağa Fişəngçi ("Təbriz" qəzetinin redaktoru) , Sultanzadə və başqaları qiyam əleyhinə fəaliyyətə başlayıb, gizlincə Eynüddövlənin yanına gedirdilər. Digər bir dəstə isə alman "Kart Vispço" təşkilatının əlaltısı, "Klidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q.Rzazadənin rəhbərliyi ilə Sosial-demokrat Partiyası ünvanı altında Azərbaycan Demokrat Partiyası əleyhinə fəaliyyət göstərməyə başladı. Təbrizin vəziyyətini öyrənmək üçün buraya gəlmiş İngiltərə siyasi idarə rəisi Xiyabani ilə görüşərək onunla söhbətləşmiş və Azərbaycanın tələblərinin nə olduğunu soruşmuşdur. Xiyabani demişdir: "Azərbaycan İranın ayrılmaz əyalətidir. Azərbaycan əhalisi öz qanları bahasına aldıqları konstitusiyanın icrasını və əməldə məşturə recimini qoruyub, bütün ölkədə islahat aparılmasını istəyir".
Ədəbiyyatımızda publisistikanın ilk nümunələrinə hələ M.F.Axundzadə, H.B.Zərdabi və N.B.Vəzirovda rast gəlirik. 1905-ci il inqilabı dövründə və sonra C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, F.B.Köçərli, Oktyabr çevrilişi ərəfəsində M.S.Ordubadi, M.S.Pişəvəri, T.Şahbazi və başqaları siyasi publisistikanın dəyərli nümunələrini yaratmışdılar. Tarixi təcrübə göstərir ki, publisistika yazıçıların yaradıcılığında mübariz ədəbi forma kimi geniş yer tutub. Publisistikaya vətənpərvərlik, xalqlar dostluğu, qəhrəmanlıq, sədaqət, düşmənə qarşı amansız olmaq motivləri həmişə qüvvətli olub.
Xalqın özünüdərkində, dünya miqyasında tanınmasında, milli-bəşəri dəyərlərin sonrakı nəsillərə çatdırılmasında, xalqın bədii, tarixi dəyərlərə yiyələnməsində onun ədəbiyyatı, incəsənəti və bunların təbliğində, təhlil və təqdirində mühüm rol oynayan mətbuat amili faktor kimi vacib yer tutur.
Azərbaycan sənətkarlarının böyük bir nəsli məhz buna görə məktəbi, maarif sistemini xalqın ictimai şüurunun zənginləşməsində başlıca faktorlardan sayıblar. Bu baxımdan M.F.Axundzadə, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, S.Axundov, A.Şaiq, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, M.S.Pişəvəri, N.Nərimanov kimi ədib, şair və demokrat-publisistlərin obrazlı-ədəbi qənaətləri, nəticə və mülahizələri arasında ideya yaxınlığı və tipoloji nöqtələr çoxdur. Tarixilik və varislik prinsipindən yanaşmaya Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin dövrünün ictimai-siyasi hadisələrinin təhlili, tarixi problemlərə münasibəti ilə yaxından səsləşir, bir növ onun başqa mühitdə və tarixi-coğrafi məkanda yenidən ifadəsidir.
Öz odlu qələmi ilə mübariz publisistikanın gözəl nümunələrini yaratmış Xiyabaninin də bu sahədəki fəaliyyətinin tədqiqi, şübhəsiz ki, çox faydalıdır.
Ş.M.Xiyabaninin publisistik yazıları mövzu genişliyilə, obrazlılığı, çoxmotivliliyi, zəngin epizodluluğu ilə seçilir. Xiyabaninin publisistikası Azərbaycan ədəbiyyatının mütərəqqi ənənələrinin bünövrəsi üzərində yüksəlirdi. İctimai həyat həqiqətlərini əks etdirən, çağdaş həyatın tələbləri səviyyəsində durmaq onun fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Xiyabani publisist əsərlərində humanizm, azadlığın, demokratiyanın böyük müdafiəçisi kimi çıxış edirdi. İstedadlı publisist xalq azadlığını, özü də ictimai-siyasi-mənəvi azadlığı yüksək qiymətləndirir, zülm və istibdad altında yaşayan xalqın məşəqqətli həyatını, onun mənəvi-əxlaqi paklığını, əqidə saflığını orijinal formalarda ifadə edirdi.
"Təcəddüd" qəzeti 1917-ci il aprelin 9-da nəşrə başladı. Tədqiqatçı Q.Məmmədlinin göstərdiyi kimi, "Onun imtiyaz sahibləri və baş mühərrirləri ilk zamanlarda dəyişdirilsə də, siyasi rəhbərliyi əsas etibarilə Xiyabaninin üzərində qalırdı". Qəzetin 65 nömrəsi, yəni 137-ci nömrəsindən sonra çıxan 202-ci nömrəyədək rəsmən Xiyabaninin müdirlik və baş mühərrirliyi ilə çap olunmuşdu. Məzmun və mündəricəsi ilə İran qəzetlərindən fərqlənirdi. Xiyabani siyasi mübarizəsinin məqsəd və amalı haqqında "Təcəddüd"ün səhifələrində dərin və əhəmiyyətli məqallər yazırdı. "Azərbaycan" adlı məqalədə Azərbaycan azadlığının, istiqlaliyyət və milli varlığı problemini qəlbindən gələn atəşli sözlərlə ifadə etmişdi: "Azərbaycan bəhanə axtaran özgələr və kin-küdurətli özününküləri qarşısında vurdu, vuruldu, öldürdü, öldürüldü, həyatın çətinliklər və çək-çevirləri içərisində inqilab və təkamül yolunu keçib yaşadı. Ucdantutma qırğınlar, soyğunlar, zülm və işgəncələr Azərbaycandakı istiqlaliyyət hərəkatını və azadlıq tələblərini məhv edə bilməyəcəkdir. Özgələr və "özümüzünkülər" ürəklərində saxladıqları yaramaz fikirlərini həyata keçirmək məqsədilə bu torpağın yaralı sinəsi üzərində dar ağacları qurdular. Zülm və vicdansızlığın qara kölgəsini bu qana boyanmış torpağın üzərinə saldılar. Lakin bu ölkənin qeyrətli cavanları, qəhrəman qocaları başlarını rəşadət səmalarında uca tutub, zülm və ədalətsizliyin dünyasını öz ayaqları altında gördülər. Öz gənc həyatını həqiqət və azadlıq uğrunda fəda edən Azərbaycan övladları içərisində elə məsum balalara təsadüf etmək olurdu ki, dar ağacları belə onların zəif vücudları qarşısında titrəyirdi. Bunların hədəqədən çıxmış gözləri, göyərmiş dodaqları və sıxılmış boğazları cəlladları qorxudur və rənglərini qaçırırdı".
Xiyabani daha sonra yazırdı: "Hələ də azərbaycanlıların qanı axıdılmaqdadır. Bu gün Tehranın gözü Azərbaycanın parçalanmış vücuduna dikilib. Dodaqlardan eşidilən kəlmələrdə, qələmlərin sözlərə təqdir səsləri və təhsin nəvaları eşidilməkdədir. Lakin ey qeyrətli Azərbaycan, ey vətən məftunlarının istiqamətli övladları, ey təriflərə ehtiyacı olmayan Azərbaycan!.. Ey Azərbaycan! Bütün bu təqdir və təqdislər sənin verdiyin şəhidlərin qanı bahasıdır: Ey Azərbaycan, ey demokratik Azərbaycan! Başını qaldır! Ey əziz Azərbaycan, sən bir iti görən gözsən ki, İran səninlə mədəniyyətə baxır. Sən bir həssas və mütəəssir olan ürəksən ki, bu vətən dünya işığını səninlə hiss edir. Ey ölməz Azərbaycan, bu ümidləri doğrult, başını yuxarı tut, yaşa, həmişəlik yaşa!"
"Təcəddüd"ün səhifələrində sadalanan bu vətən yanğılı, alovlu sözlər xalqın ürəyindən xəbər verir, yüzilliklər boyu arzu və amal olaraq qalan düşüncələr dilə gəlirdi.
Xiyabaninin məqalələri soydaşlarımızı partiya ətrafına, azadlıqsevər qələm adamlarını isə "Təcəddüd"ün səhifələrinə toplayırdı. Xiyabani yaradıcılığında onun ən böyük əsəri "Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik qüvvələri"dir. Fars dilində yazılan bu əsər 1961-ci ildə İsmayıl Şəms tərəfindən dilimizə çevrilərək Balaş Azəroğlunun redaktorluğu ilə Bakıda "Azərbaycan" ruznaməsinin nəşriyyəsi kimi kitabça şəklində çap olunub. Kitaba Qafar Kəndli geniş "Müqəddimə" yazıb. Naşirlər Xiyabaninin əsərinə öz sözlərini epiqraf seçiblər: "And olsun şərəfimizə, nə qədər ki, biz diriyik, heç bir xəbər, təhlükə, qorxutma, hədələmə bu qiyamın əsasını sarsıda bilməyəcəkdir. Rəhmsizcəsinə oda yandırılıb, nəzəriyyəsindən dönməyən, zəhər bardağını başına çəkərək haqqın isbat edən haqq tərəfdarlarının səbat və mərdliyini biz qarşımızda qoyduğumuz məqsədi icra etməklə başqalarına isbat edəcəyik. Biz bir çox səmimiyyətli, sədaqətli yoldaşlarımızla birlikdə bu cür ölməyə, şəhid olmağa özümüzü hazırlamışıq".
Ədəbiyyatşünas alim Rəhim Əliyevin Xiyabaninin publisistikası haqda fikirlərini onun bütün məqalələri, eləcə də "Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik qüvvələri" əsərinə də şamil etmək olar: "Xiyabaninin siyasi publisistikası Azərbaycan xalqının milli suverenlik uğrunda mübarizələri tarixində mühüm yer tutdu. O, vahid İran azadlıq hərəkatının deyil, məhz Azərbaycan istiqlalı hərəkatının böyük hissəsi oldu, özündən sonra məhz bu yöndə ciddi əhəmiyyət kəsb etdi. Təsadüfi deyil ki, sonrakı demokratik hərəkatlarda onun adı məhz azərbaycanlı bir lider kimi, Azərbaycan xalqının milli şüurunun güclü ideoloqlarından və ifadəçilərindən biri kimi qaldı. Çünki onun siyasi-publisist irsinin mərkəzi məsələsi məhz Azərbaycan xalqının taleyidir".
Qeyd etmək lazımdır ki, 1941-ci ildə "Azərbaycan Jəmiyyəti"nin və 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin də istədiyi bundan ibarət idi. Azərbaycan Demokrat Firqəsi məşrutə qanununda qeyd edilmiş əyalət, vilayət, şəhər və kənd əncümənlərini həyata keçirmək və İran çərçivəsində muxtariyyət əldə etməyi qarşısına məqsəd qoymuş, qiyam qələbə çaldıqdan sonra gələcəkdə İranın respublika və Azərbaycanın İran daxilində müxtar ərazi olması fikrini irəli sürmüşdür. Xiyabani 1919-cu ilin sentyabrında demişdir: "Biz istəyirik ki, ölkədə həqiqi millət hökm sürsün, müəssisələr və idarələr milli olsun". O demişdir: "Hələlik bizdə məşrutə recimi vardır. Bu məşrutə recimini həyata keçirmək ilk addımdır ki, biz atmalıyıq. Biz sözü işə çevirməliyik, məşrutəni dilimizdə yox, bütün idarələrimizdə yerləşdirməliyik. Biz Təbriz şəhərindən başlayaraq tədricən bütün İranda arzularımızı yerinə yetirəcəyik".
==Xiyabani barəsində əlavə mənbələr==
Xiyabani Alaqapıda milli hökumət başçısı olduqda az müddətdə Təbrizdə bir çox islahatlar aparmağa başladı. O cümlədən: candarm təşkilatını genişləndirərək, öz başçılığı ilə Milli Qvardiya yaratdı. Məşhur azərbaycanlı maarifpərvər Əbülqasım Füyuzatı maarif rəisi təyin etdi. "Məhəmmədiyyə" və "Hikmət" adlı iki qadın məktəbi açdı. Məktəblərdə təhsilin Azərbaycan dilində keçilməsinə göstəriş verdi. Bakıdan "İttihadiyyeyi-iraniyan" məktəbindən bir neçə müəllim çağırdı. Məktəblərdə fars dilni Azərbaycan dilində öyrənməyə göstəriş verdi. Tehrandan göndərilmiş maliyyə rəiisi və hakim müavini Tehrana qaytarılıb, yeni şəxslər təyin edildi. Xiyabani əyalətdə əmin-amanlığın bərpa edilməsinə çox əhəmiyyət verirdi. Təbrizə gələn xaricilər Xiyabani milli hökumətin başçısı olduğu zaman əyalətdəki yüksək dərəcədə olan əmin- amanlıq haqqında danışırdılar. Bütün idarə işləri, nəşriyyat, mitinqlər və çıxışlar türk dilində aparılırdı. Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz xalqına və vətəninə vurğun idi. O, xalqının azadlığı və rifahla yaşaması uğrunda canını qurban verdi.
Ş.M.Xiyabani öz xalqının və Vətəninin vurğunu idi. O, xalqının müstəqil yaşaması, azadlığı uğrunda canını qurban verdi. Xiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyəti, fəlsəfi görüşləri, publisistikası, ümumiyyətlə, yaradıcılığı layiqincə öyrənilməyib, ətraflı tədqiq və təhlil edilməyib. Doğrudur, onun həyatı, siyasi fəaliyyəti haqqında müəyyən araşdırmalar aparılıb. Bu sahədə ilk əsər Qulam Məmmədlinin 1949-cu ildə çap olunmuş "Xiyabani" kitabıdır. Kitabda 1917-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatından geniş söhbət açılır. Tədqiqatçı mövzu ilə bağlı zəngin materiallara istinad edir. Kitab boyu Xiyabani şəxsiyyətinə dərin məhəbbət görürük. Q.Məmmədlidən əvvəl rus sovet mətbuatında Xiyabaninin siyasi fəaliyyətini əks etdirən A.A.Vinoqradovun "Fars Azərbaycanında inqilabi hərəkat", Q.Q.İlyinskinin "Şeyx Məhəmməd Xiyabani" adlı məqalələri mövcuddur. Ancaq ilk dəfə Xiyabaninin keçdiyi mübarizə yolu, siyasi fəaliyyəti, nitqlərini əks etdirən tədqiqat müəllifliyi Q.Məmmədliyə nəsib olub. Bu əsər Xiyabaninin həyatı və şəxsiyyəti, siyasi fəaliyyəti haqqında yazılmış ilk tədqiqat işi kimi dəyərlidir. Xiyabaninin tədqiqatçıları sırasında filologiya elmləri doktoru Qafar Kəndlinin adını çəkməmək günah olar. 1961-ci ildə "Azərbaycan" ruznaməsinin nəşriyyəsi kimi çap olunan Xiyabaninin "Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik qüvvələri" adlı kitabına mərhum alim Qafar Kəndli Herisçi Şeyx Məhəmmədin həyatı və ictimai fəaliyyətini əks etdirən "Ön söz" yazıb. Bu yazı Xiyabani haqqında qələmə alınan ən tutarlı, ən səviyyəli, əhatəli məqalələrdən biridir. Xiyabaninin həyatı onun ictimai fəaliyyəti ilə daha çox əlaqəlidir. Həmin fəaliyyət isə Azərbaycan xalqının müstəqillik qazanmaq uğrunda mübarizə salnaməsi ilə sıx bağlıdır. Tarix elmləri doktoru Şövkət Tağıyeva 1956-cı ildə rus dilində çap olunan "1917-1920-ci illərdə İran Azərbaycanında milli azadlıq hərəkatı" monoqrafiyasında Güney Azərbaycanında ingilis imperialistlərinə və İran irticaçılarına qarşı aparılan mübarizənin sosial-iqtisadi köklərini araşdırır, milli azadlıq hərəkatı və onun məğlubiyyətinin səbəblərini göstərməyə çalışır. Tədqiqatçı sovet dövrünün ideoloji çərçivəsindən çıxa bilməsə də, əsər gərgin axtarışların bəhrəsidir. İdeoloji qüsurlarına baxmayaraq Ş.Tağıyeva keçmiş SSRİ arxivlərindən materiallar toplayaraq bu məxəzlərə istinadən fundamental bir monoqrafiya ərsəyə gətirib. Burada Xiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyəti geniş şəkildə əks olunub. Professor Ş.Tağıyeva 1990-cı ildə "Təbriz üsyanı" adlı kitab nəşr etdirib. Məlum olduğu kimi, bu əsərdə də Xiyabaninin inqilabi, ictimai-siyasi fəaliyyəti işıqlandırılıb. Fars dilində yazılmış İran tarixçilərinin əsərlərində 1917-1920-ci illər hərəkatı, o cümlədən Xiyabaninin fəaliyyəti yer tutur, çox az və qısa məlumat verilir. Məsələn: Həbibulla Möhtəri "İranın oyanışı haqqında" əsərində İran Azərbaycanında 1917-1920-ci illərdə baş verən milli azadlıq hərəkatı barədə heç bir məlumat vermir. Ancaq farsdilli ədəbiyyatlarda obyektiv mövqe tutan müəlliflər də var. Xiyabaninin silahdaşı olmuş Badamçı "Xiyabaninin həyatı və yaradıcılığı", Əli Azərin Ş.M.Xiyabaninin "Təbriz üsyanı" kitablarını göstərə bilərik. Badamçı hərəkat zamanı maliyyə işlərinə baxsa da, o, bu hərəkatın istiqamətini, xarakterini və Xiyabaninin ictimai fəaliyyətini düzgün qiymətləndirib, Əli Azəri isə faktların zənginliyini dolğun əks etdirib. Əli Azəri Xiyabanini bir şəxsiyyət kimi ideallaşdırır, onun inqilabi, ictimai-siyasi fəaliyyəti barədə orijinal fikirlər söyləyir. Son illərdə fars dilində çap olunan iki kitabı qeyd etmək gərəkdir. Birinci, 1998-ci ildə Təbrizdə nəşr olunmuş "Namavaran Azərbaycan" (Azərbaycanın məşhurları - V.Ə.) adlı ensiklopedik xarakterli məlumat kitabında Xiyabaninin bir səhifəlik tərcümeyi-halı verilib. İkincisi isə Xiyabaninin keçmiş silahdaşı, sonra ona naxələf çıxmış, əslən azərbaycanlı, ancaq farslara xidmət etmiş tarixçi Əhməd Kəsrəvinin "Fiyali Şeyx Məhəmməd Xiyabani" kitabıdır. Tehran "Nəşri-Mərkəz" nəşriyyatında 1998-ci ildə çap olunan kitabın müqəddiməsi və naşiri Məhəmmədəli Humayun Katuzyandır. Xatirələrlə tanış olduqda görürük ki, Ə.Kəsrəvi Xiyabani haqda, onun dərin zəkası, böyük nüfuzu, nurlu siması, savadı barədə ürəkaçan, xoş sözlər də söyləyir, inqilabi fəaliyyətinə düzgün qiymət verir. Bəlkə də bu əsərdə Ə.Kəsrəvi bağışlanmaz günahlarını, tarixi suçlarını yumaq istəyirmiş. Ə.Kəsrəvi yazır: "Xiyabaninin iti yaddaşı, bacarığı var idi. Buna görə də gündən-günə onun nüfuzu artır və çoxlarını öz təsiri altına alırdı. Onlar da onu özlərinə rəhbər seçir və onun sözündən və göstərişlərindən boyun qaçırmazdılar". Bu araşdırmaların əksəriyyəti Ş.M.Xiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyətinin şərhi və təhlilinə həsr olunub. Ancaq bu görkəmli tarixi şəxsiyyətin həyatı, mühiti və yaradıcılığı bütövlükdə geniş miqyasda tədqiq olunmayıb. Həmin tədqiqatlarda Xiyabaninin həyatı və mühitilə bağlı problemlər sistemli şəkildə qələmə alınmayıb, yaradıcılığı, xüsusilə, publisistikası, məqalələri, çıxışları, dil və üslubu haqqında elmi-nəzəri fikir söylənilməyib.
== Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölümü ==
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölümü haqqındda onun ən yaxın dostu Hacı Şeyx Həsənəli Miyanəcinin nəvəsi belə nağıl edirdi: "Müxbirüssəltənə qiyam və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Bağır xan Salarimillinin oğlu Mirzə Hüseyn xan Haşimini (sərtib Haşimi) və Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr etmiş və Xiyabaninin ölüsünü, ya dirisini onun yanına gətirməyi istəmişdir. Onlar belə bir vaxtdan istifadə etmişlər ki, candarm və hərbi qüvvələrin çoxu Qaradağda Əmir Ərşədlə müharibəyə göndərilmişdir və Təbrizdə hərbi qüvvələr yoxdur. Kazaklar Alaqapıya hücum etdikdə Xiyabani gizlənməyə məcbur olmuş və evinə gəlmişdir. Xiyabaninin yaxın dostlarından biri Sərtibzadə "mən gəlməyincə evdən çıxma" demişdir. Lakin o gəlməmişdir. Xiyabani dörd saat evdə gözlədikdən sonra evdən getməyi qərara almışdır". Şeyx Miyanəcinin nəvəsi deyir: Xiyabani bizim evə gəldikdə nağıl etdi ki, Sərtibzadə məni dörd saat müntəzir qoydu, yoxsa mən dörd saatda şəhərdən çıxardım. Xiyabani dedi ki, mən çarəni bunda gördüm ki, evin damına çıxıb, dal küçəyə düşəm. Həyat yoldaşım tüfəngimi və bir qatar patronu damdan mənə atdı və sizə gəldim. Azadıstan dövlətinin ömrü çox uzun sürmədi. Müstəqillik elan ediləndən 6 ay sonra 1920-ci il sentyabrın əvvəllərində təzəliklə vali təyin edilmiş Hidayət Müxbirisəltənə Təbrizə tərəf hərəkət edir. Təbrizə girməzdən əvvəl o, mülkədarları öz tərəfinə çəkir. Hücumdan əvvəl Amerika və İngiltərə konsulluqlarını xəbərdar edir. Sonra müqavimətsiz Təbrizə soxulub kazak dəstələri ilə birləşir. Kazakların bir dəstəsi Xiyabaninin iqamətgahına hücum çəkir. Döyüşlər dörd gün davam edir. Sentyabrın 14-də Xiyabani öldürülür.
==Yaradıcılığı==
Xiyabani deyirdi: "Yad qüvvələrə arxayın olun, ancaq öz qüvvənizə güvənin. Xarici dövlətin əlaltısı olmayın, çünki onlar ancaq öz mənafeyi üçün çalışırlar". O dönə-dönə deyirdi: "Şərafətlə, namusla ölmək şərafətsiz diri qalmaqdan yaxşıdır". Xiyabani şərafətli ölümü ilə dediyinə sadiq olduğunu göstərdi. Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz mübarizə dövründə bir çox böhranlarla üz-üzə gəlmiş, töhmətlərə məruz olmuşdur. Tehranda nəşr edilən "İran" qəzeti Xiyabaninin 2-ci qiyamı haqqında yazırdı: "Ey azərbaycanlı, qorxuram öz Kəbənə çatmayasan, bu yol ki gedirsən, səni Türküstana çıxarar". Qəzet bununla demək istəyir ki, Xiyabani Rusiya inqilabı təsiri altına düşərək, Azərbaycanda sovet respublikasına oxşar bir respublika yaratmaq istəyir. Xiyabani "İran" qəzetinə kəskin cavab verərək demişqdir: "Bizim Kəbəmiz Türküstan yox, öz vətənimizdir". Digər tərəfdən, Xiyabani xarici agentlərin də cürbəcür töhmətlərinə məruz qalmışdır. O cümlədən məşrutə inqilabı, eləcə də 1941-46-cı il inqilabi hərəkatı dövrlərində xarici dövlətlərin agenti olan "Klidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q.Rzazadə yazırdı: "Xiyabani ingilislərdən altmış min tümən pul almışdır ki, İran Məclisində 1919-cı il İran-İngiltərə müqaviləsinə səs versin". Muxbirüssəltənə Təbrizə gəldikdə Xiyabanini biabır etmək məqsədilə o da qəzet müxbirləri qarşısında həmin töhməti təkrar etmişdir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, Xiyabaninin ictimai, siyasi, fəlsəfi görüşləri layiqincə öyrənilməmiş və təhlil edilməmişdir.
== Xarici keçidlər ==
*[http://arshiv.gamoh.info/xiyabani.html Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı : Şeyx Məhəmməd Xiyabani]
== Həmçinin bax ==
* [[Cənubi Azərbaycan]]
[[Kateqoriya:1880-ci ildə doğulanlar]]
[[Kateqoriya:1920-ci ildə vəfat edənlər]]
[[en:Mohammad Khiabani]]
[[fa:محمد خیابانی]]
|