Şeyx Məhəmməd Xiyabani: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 54:
Ədəbiyyatşünas alim Rəhim Əliyevin Xiyabaninin publisistikası haqda fikirlərini onun bütün məqalələri, eləcə də "Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik qüvvələri" əsərinə də şamil etmək olar: "Xiyabaninin siyasi publisistikası Azərbaycan xalqının milli suverenlik uğrunda mübarizələri tarixində mühüm yer tutdu. O, vahid İran azadlıq hərəkatının deyil, məhz Azərbaycan istiqlalı hərəkatının böyük hissəsi oldu, özündən sonra məhz bu yöndə ciddi əhəmiyyət kəsb etdi. Təsadüfi deyil ki, sonrakı demokratik hərəkatlarda onun adı məhz azərbaycanlı bir lider kimi, Azərbaycan xalqının milli şüurunun güclü ideoloqlarından və ifadəçilərindən biri kimi qaldı. Çünki onun siyasi-publisist irsinin mərkəzi məsələsi məhz Azərbaycan xalqının taleyidir".
 
==Xiyabani barəsində əlavə mənbələr==
 
Ş.M.Xiyabani öz xalqının və Vətəninin vurğunu idi. O, xalqının müstəqil yaşaması, azadlığı uğrunda canını qurban verdi. Xiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyəti, fəlsəfi görüşləri, publisistikası, ümumiyyətlə, yaradıcılığı layiqincə öyrənilməyib, ətraflı tədqiq və təhlil edilməyib. Doğrudur, onun həyatı, siyasi fəaliyyəti haqqında müəyyən araşdırmalar aparılıb. Bu sahədə ilk əsər Qulam Məmmədlinin 1949-cu ildə çap olunmuş "Xiyabani" kitabıdır. Kitabda 1917-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatından geniş söhbət açılır. Tədqiqatçı mövzu ilə bağlı zəngin materiallara istinad edir. Kitab boyu Xiyabani şəxsiyyətinə dərin məhəbbət görürük. Q.Məmmədlidən əvvəl rus sovet mətbuatında Xiyabaninin siyasi fəaliyyətini əks etdirən A.A.Vinoqradovun "Fars Azərbaycanında inqilabi hərəkat", Q.Q.İlyinskinin "Şeyx Məhəmməd Xiyabani" adlı məqalələri mövcuddur. Ancaq ilk dəfə Xiyabaninin keçdiyi mübarizə yolu, siyasi fəaliyyəti, nitqlərini əks etdirən tədqiqat müəllifliyi Q.Məmmədliyə nəsib olub. Bu əsər Xiyabaninin həyatı və şəxsiyyəti, siyasi fəaliyyəti haqqında yazılmış ilk tədqiqat işi kimi dəyərlidir. Xiyabaninin tədqiqatçıları sırasında filologiya elmləri doktoru Qafar Kəndlinin adını çəkməmək günah olar. 1961-ci ildə "Azərbaycan" ruznaməsinin nəşriyyəsi kimi çap olunan Xiyabaninin "Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik qüvvələri" adlı kitabına mərhum alim Qafar Kəndli Herisçi Şeyx Məhəmmədin həyatı və ictimai fəaliyyətini əks etdirən "Ön söz" yazıb. Bu yazı Xiyabani haqqında qələmə alınan ən tutarlı, ən səviyyəli, əhatəli məqalələrdən biridir. Xiyabaninin həyatı onun ictimai fəaliyyəti ilə daha çox əlaqəlidir. Həmin fəaliyyət isə Azərbaycan xalqının müstəqillik qazanmaq uğrunda mübarizə salnaməsi ilə sıx bağlıdır. Tarix elmləri doktoru Şövkət Tağıyeva 1956-cı ildə rus dilində çap olunan "1917-1920-ci illərdə İran Azərbaycanında milli azadlıq hərəkatı" monoqrafiyasında Güney Azərbaycanında ingilis imperialistlərinə və İran irticaçılarına qarşı aparılan mübarizənin sosial-iqtisadi köklərini araşdırır, milli azadlıq hərəkatı və onun məğlubiyyətinin səbəblərini göstərməyə çalışır. Tədqiqatçı sovet dövrünün ideoloji çərçivəsindən çıxa bilməsə də, əsər gərgin axtarışların bəhrəsidir. İdeoloji qüsurlarına baxmayaraq Ş.Tağıyeva keçmiş SSRİ arxivlərindən materiallar toplayaraq bu məxəzlərə istinadən fundamental bir monoqrafiya ərsəyə gətirib. Burada Xiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyəti geniş şəkildə əks olunub. Professor Ş.Tağıyeva 1990-cı ildə "Təbriz üsyanı" adlı kitab nəşr etdirib. Məlum olduğu kimi, bu əsərdə də Xiyabaninin inqilabi, ictimai-siyasi fəaliyyəti işıqlandırılıb. Fars dilində yazılmış İran tarixçilərinin əsərlərində 1917-1920-ci illər hərəkatı, o cümlədən Xiyabaninin fəaliyyəti yer tutur, çox az və qısa məlumat verilir. Məsələn: Həbibulla Möhtəri "İranın oyanışı haqqında" əsərində İran Azərbaycanında 1917-1920-ci illərdə baş verən milli azadlıq hərəkatı barədə heç bir məlumat vermir. Ancaq farsdilli ədəbiyyatlarda obyektiv mövqe tutan müəlliflər də var. Xiyabaninin silahdaşı olmuş Badamçı "Xiyabaninin həyatı və yaradıcılığı", Əli Azərin Ş.M.Xiyabaninin "Təbriz üsyanı" kitablarını göstərə bilərik. Badamçı hərəkat zamanı maliyyə işlərinə baxsa da, o, bu hərəkatın istiqamətini, xarakterini və Xiyabaninin ictimai fəaliyyətini düzgün qiymətləndirib, Əli Azəri isə faktların zənginliyini dolğun əks etdirib. Əli Azəri Xiyabanini bir şəxsiyyət kimi ideallaşdırır, onun inqilabi, ictimai-siyasi fəaliyyəti barədə orijinal fikirlər söyləyir. Son illərdə fars dilində çap olunan iki kitabı qeyd etmək gərəkdir. Birinci, 1998-ci ildə Təbrizdə nəşr olunmuş "Namavaran Azərbaycan" (Azərbaycanın məşhurları - V.Ə.) adlı ensiklopedik xarakterli məlumat kitabında Xiyabaninin bir səhifəlik tərcümeyi-halı verilib. İkincisi isə Xiyabaninin keçmiş silahdaşı, sonra ona naxələf çıxmış, əslən azərbaycanlı, ancaq farslara xidmət etmiş tarixçi Əhməd Kəsrəvinin "Fiyali Şeyx Məhəmməd Xiyabani" kitabıdır. Tehran "Nəşri-Mərkəz" nəşriyyatında 1998-ci ildə çap olunan kitabın müqəddiməsi və naşiri Məhəmmədəli Humayun Katuzyandır. Xatirələrlə tanış olduqda görürük ki, Ə.Kəsrəvi Xiyabani haqda, onun dərin zəkası, böyük nüfuzu, nurlu siması, savadı barədə ürəkaçan, xoş sözlər də söyləyir, inqilabi fəaliyyətinə düzgün qiymət verir. Bəlkə də bu əsərdə Ə.Kəsrəvi bağışlanmaz günahlarını, tarixi suçlarını yumaq istəyirmiş. Ə.Kəsrəvi yazır: "Xiyabaninin iti yaddaşı, bacarığı var idi. Buna görə də gündən-günə onun nüfuzu artır və çoxlarını öz təsiri altına alırdı. Onlar da onu özlərinə rəhbər seçir və onun sözündən və göstərişlərindən boyun qaçırmazdılar". Bu araşdırmaların əksəriyyəti Ş.M.Xiyabaninin ictimai-siyasi fəaliyyətinin şərhi və təhlilinə həsr olunub. Ancaq bu görkəmli tarixi şəxsiyyətin həyatı, mühiti və yaradıcılığı bütövlükdə geniş miqyasda tədqiq olunmayıb. Həmin tədqiqatlarda Xiyabaninin həyatı və mühitilə bağlı problemlər sistemli şəkildə qələmə alınmayıb, yaradıcılığı, xüsusilə, publisistikası, məqalələri, çıxışları, dil və üslubu haqqında elmi-nəzəri fikir söylənilməyib.

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023