Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Dil məlumat qutusu}}
|rəng = HA
|adı = Talış dili
|orijinal adı = tolışə zıvon
<br />تالشی زَوُن
|ölkələr = [[Azərbaycan]], [[İran]]
|regionlar =[[Lənkəran rayonu]], [[Yardımlı rayonu]], [[Astara rayonu]], [[Lerik rayonu]], [[Masallı rayonu]], [[Gilan ostanı]], [[Ərdəbil ostanı]], [[Zəncan ostanı]]
|rəsmi dil = [[Talış dili]]
|tənzimləyən təşkilat =
|danışanların sayı = 228 000<ref>[http://joshuaproject.net/languages/tly Language — Talysh :: '''Joshua Project'''] — Yoxlanılıb: 06.03.2015</ref> (təxmini)
|reytinq =
|status =
|ölü dil =
|kateqoriya = [[Avrasiya dilləri]]
|təsnifatı =
[[Hind-Avropa dilləri]]
:[[Hind-İran dilləri]]
::[[İran dil qrupu]]
:::Şimal-qərbi İran dilləri yarımqrupu
|yazı = [[latın əlifbası]]<br />[[fars əlifbası]]
|QOST 7.75–97 = тал 650
|ISO1 =
|ISO2 =
|ISO3 = tly
}}
 
'''Talış dili''' ''({{dil-tly|tolışə zıvon}})'' — [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa dil ailəsiailəsinin]]nin [[Hind-İran dilləri|hind-iran qoluqoluna]]na daxil bir dil, [[talışlar]]ın dili.<ref>[http://bse.sci-lib.com/article108699.html Талышский язык] - Большая Советская Энциклопедия, '''БСЭ'''{{oq|ru|Талышский язык, язык талышей. Распространён на Ю. Азербайджанской ССР и в сопредельном Иране. Относится к северо-западной группе иранских языков. Имеет несколько говоров, главный из которых — ленкоранский. Язык аналитического строя. Специфические фонетические черты: распространение редуцированного гласного "ъ»; развита ассимиляция гласных. В морфологии наблюдаются флективные черты: формы косвенного падежа имён, ряд простых глагольных форм, например оптатив и аугментированная форма имперфекта. Своеобразна аналитическая форма презенса, образованная от инфинитива. Широко развита система послелогов, часто используемых в сочетании с предлогами. Переходные глаголы в ряде форм прошедшего времени требуют эргативной конструкции предложения. В определительной конструкции определение с показателем -а предшествует определяемому.}}</ref> Talış dilindən [[İran]]da (əsasən [[Gilan ostanı]] ərazisində) və [[Azərbaycan]]da (əsasən Azərbaycanın [[Lənkəran rayonu|Lənkəran]], [[Masallı]], [[Astara rayonu|Astara]], [[Lerik rayonu|Lerik]] rayonlarında ) yaşayan talışlar məişətdə istifadə edirlər. Morfologiyasında fletivlik əlamətlərinə də təsadüf edilir. Sintaktik əlaqələrdə qoşma və önlüklərindən geniş istifadə olunur. Təsirli fellərin keçmiş zaman formalarının çoxunda cümlə erqativ quruluşludur.
[[ŞəkilFayl:Talysh language dialects.svg|200px|thumb|right|Talış ləhcələri]]
 
Talış dili [[Hind-İran dilləri|hind-iran]] qrupunda [[İran dil qrupu|irani dillər]] qolunun şimal-qərbi iran dil yarımqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir. Bu qrupa həmçinin talış dilinə yetərincə bənzər [[gilan dili|gilan / gilək dili]] və [[mazandaran dili]], habelə [[simnan dilləri]] (simnani, biyabunaki, səngsəri, sorxeyi, əftəri, ləsgedri) və s. daxildirlər.
 
Talış dili ümumən digər [[İran dilləri|irani dillərdillərl]]ə, yəni [[Fars dili|fars]], [[Tat dili|tat]], [[Tati dili|tati]], [[Kürd dili|kürd]], [[Zaza dili|zaza]], [[Lur dili|lur]], [[Tacik dili|tacik]], [[Osetin dili|osetin]], [[Puştu dili|puştu]], [[Dəri dili|dəri]], [[Bəluc dili|bəluc]] və s. dillərlə, biraz məsafəylə isə həmçinin [[Hind dili|hind]], [[Urdu dili|urdu]], [[Benqal dili|benqal]], [[Pəncab dili|pəncabi]], və s. hind dilləri ilə də uzaq-yaxın əlaqədardır.
 
Həmçinin [[Hind-Avropa dilləri|hind-avropa dilləridillərind]]ndənən birisi olmasına görə bütün digər hind-avropa dilləri ilə, habelə [[Slavyan dilləri|slavyan]] (rus, belarus, ukrayna, çex, polyak, serb, və s.), [[Baltik dilləri|baltik]] (litva, latış), [[Yunan dili|yunan]], [[German dilləri|german]] (ingilis, alman, niderland, isveç, norveç, island, və s.), [[Roman dilləri|latın/roman]] (fransız, italyan, rumın, ispan, portuqal, katalan, və s.) və s. dillər ilə uzaq qohumdur.<ref>[https://docs.google.com/file/d/0B78CBO7fzjBETk9MOEl4b25BTjg/edit?usp=sharing "Talış dilinin leksikası", Ə.Əliyev, E.Mirzəyev.]</ref>
 
== Tədqiqi ==
Bu dilə aid ilk əsər 1842-ci ildə Londonda nəşr edilib. Həmin ildə rus iranisti Aleksandr Xodzkonun "Specimens of the popular poetry of Persia"adlı əsəri çap edilib. Əsərdə İran dilləri qrupunun Xəzərboyu dillərindən - mazandaran, gilək (gilan) və talış dillərindən nəğmə nümunələri toplanıb. Bu nümunələr ərəb əlifbası ilə verilib. Bundan başqa, mazandaran və talış mətnlərinə dil izahatı, gilək mətnlərinə isə söz (lüğət) izahı verilmişdi. Kitabda on beş dördlük (bənd) təqdim edilir. Bu nəğmələrin dili fars ədəbi dili ilə talış danışıq dilinin qarışığından ibarətdir.<ref>https://archive.org/details/cu31924026906168/page/n523</ref>
 
Talış dili haqqında rusca ilk məlumata Straçevskinin 1848- ci ildə Peterburqda nəşr edilmiş "Ensiklopedik məlumat lüğəti"("Справочный энциклопедический словарь»") əsərinin X cildində rast gəlinir. Əsərdə deyilir:
{{Sitat|''Talış ləhcəsi fars dilinin altı əsas ləhcəsindən biridir, [[Talış xanlığı]]nda işlədilir və ola bilsin ki, buralar həmin dilin vətənidir. Özünün istər qrammatik, istərsə leksikoqrafık formalarına görə bu dil hissediləcək şəkildə başqa ləhcələrdən uzaqlaşır. Onun qrammatik formaları, fars dilinə məxsus ''"u"'' yaxud ''"un"'' cəm şəkilçisinin artırılması istisna edilərsə, özünəməxsusdur və nə pəhləvi, nə də hər hansı digər dildən törəməmişdir. Bu dil bütün nisbi əvəzlikləri isimdən əvvəl qoyur və əvəzliklərin özləri də onda orijinaldır'' <ref>[https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825505#?page=64 СПРАВОЧНЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ]</ref>}}
 
Talış dili haqqında ikinci hesab edilən məlumatı Rusiyada, lakin rus dilində deyil, fransız dilində, Kazan universitetinin professoru [[İlya Berezin]] verir. 1853-cü ildə Kazan şəhərində Berezinin fars dilinin qrammatikası kitabı nəşr edilir. Elə həmin il Kazanda onun "Recherches sur les dialectes persans"adlı kitabı nəşr edilir. Mütəxəssislər İran dialektologiyası sahəsində rus iranistlərinin ilk əsəri kimi hələ indiyədək bu əsərə müraciət edirlər. O, A.Xodzkonun əsərində verilmiş "talış"nəğmələrindən istifadə etmişdir. İ.N.Berezinin əsəri iki hissədən - qrammatik oçerk va A.Xodzkonun əsərindən götürülmüş nəğmələrdən ibarətdir. İ.N.Berezin yazır ki, İran dialektləri haqqında tədqiqatlarını özünün şəxsən topladığı, öyrəndiyi materiallar əsasında aparmışdır, lakin kiminlə, nə vaxt, hansı ərazidə topladığını heç yerdə yazmır. Əsərdə, talış sözləri təhrif edilir. İ.N.Berezin, A.Xodzkonun əsərindən götürdüyü dördlüklər haqqında yazır:
 
{{Sitat|''Mən burada oxucuya talış, gilan və mazandaran nəğmələrinin yeni tərcüməsini təqdim edirəm və onları tənqidi qeydlərlə müşayiət edirəm; Xodzkoda olmayaq talış mətnləri onun transkripsiyası əsasında mənim tərəfimdən bərpa edilmişdir». Əsərin qrammatikaya aid hissəsində İ.N.Berezin talış dilinin qrammatikasından baş açmır. Qrammatikanın xüsusən fel bəhsi, demək olar ki, səhv işlənir. Lakin buna baxmayaraq müəllif yazır ki, "talış dilində qrammatik qaydalar ciddi şəkildə gözlənilmir, belə ki, adətən, felin xəbər şəklinin, demək olar ki, bütün zamanları qarışdırılır, yəni aorist preteritin yerində, gələcək zaman indiki zamanm yerində və s. işlədilir»''. O daha da irəli gedərək yazır: ''"Talış dilində fel ən çətin, ən dolaşıq və ən şübhəli hissədir»''.<ref>Грамматика персидского языка, составленная И. Березиным, профессором Казанского университета. - Казань : тип. Ун-та, 1853. - XVI, 480 с.; 23.</ref>}}
 
İ.N.Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P.F.Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: ''"Talışlar, onların həyat tərzi və dili haqqında" ("О талышинцах, их образе жизни и языке"- "Записки Кавказского отдела Русского географического общества»", III книга)''. İ.N.Berezinin əsərinə nisbətən bu əsərin keyfiyyəti xeyli yüksəkdir. R.F.Riss üç gün Talışda olmuş, Lənkəran və mahalın cənubunda - Astarada tədqiqat aparmışdır. Bu qısa müddətdə o, 250 isim və sifət, 70 fel yazmış, bir qədər qrammatik material, əvəzlik, say, zərf və s. toplamış, 40 danışıq ifadəsi, dörd dördlükdən (bənddən) ibarət talış nəğməsi və bir dübeyt yazmışdır.
 
Alman iranisti V.Heyker 1895-19011895–1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi "İran filologiyası" kompendiumunda xəzərsahili dialektlər haqqındakı oçerkində Berezinin əsərindəki talış dili materiallarından istifadə edir.
 
== Qrammatikası ==
B.V. Millerin apardığı tədqiqatlara görə talış dilində sadə cümlədə cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən ''(fars izafi adlanan)'' halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə ''(inversiya)'' və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər.<ref>Миллер Б. "Талышский язык". М.. Изд. Акад. Наук. 1953. ''268 с''.</ref> B.Miller, cümlədə söz sırasının mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər və xəbər formasında olmasını göstərir.
 
Talış dilində, cümlədə söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, adətən mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda işlədilir, vasitəsiz tamamlıq xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. '''''Məs:''''' ''Maşki mı botono kitob bəvardem - Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm.'' Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. '''''Məs:''''' ''Mı ve kitob kədə handedəm - Mən çox kitab evdə oxuyuram".''<ref>SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik “İran"İran dilçiliyinin əsasları”əsasları" kitabı ''("Основы Иранского языкознания")''</ref><ref>Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. ''с.91-17591–175''</ref><ref>Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. ''с.321-352321–352''</ref>
 
== Dialektləri ==
Talış dilinin üç əsas böyük dialekti var - şimal, mərkəz və cənub dialektləri. Şimal dialekti Azərbaycan ərazisində daha çox danışılır, mərkəz və cənub dialektləri isə daha çox İranda yayılıb.
 
== Danışanların sayları ==
13-2213–22 aprel 2009-cu il rəsmi əhali siyahıya alınmasına əsasən ana dili talış dili olan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 68.689 nəfərdir.<ref>{{cite web |url=http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode:27 |archiveurl=https://yadi.sk/i/zZw9cfwTmVgSx |archivedate=2015-12-26 |title=Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes) |author=The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan |date= |work= |publisher=United Nations Statistics Division |accessdate=2015-12-26 |language=en }}</ref>
 
== Həmçinin bax ==
 
* [[Talışlar]]
 

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023