Şirvan xanlığı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 1:
== '''Şamaxı oğulları həmişə igid qoçaq olullar''' ==
 
== '''ŞAMAXI OĞULLARI A.Y.E''' ==
{{Tarixi dövlət
| adı = Şirvan xanlığı<br />Şamaxı xanlığı<br />خانات شیروان
| orijinal_adı =
| statusu = [[Xanlıq]]
Sətir 10 ⟶ 7:
| bayrağın_izahı =
| gerbi = Coat of Arms of Shirvan.png
| gerbin_yazısı = Gerb [[Hacı Məhəmmədəli xan]]ın (1748 - 17651748–1765) dövründən məlumdur. Gürcü şahzadəsi [[Vaxuşti Baqrationi|Vaxuştinin]] simvollar toplusunda tapılıb.<ref>[http://www.hubert-herald.nl/Azerbaijan.htm#_edn2 The work of Prince Vakhusth has been published by Brosset, F. ed.: Description géographique de la Georgie. St. Petersburg 1842. A newer edition (in georgean) is edited by Lomouri, T. & N. Berdzenisvili and has been published in Tblisi, 1941. The arms are on an engraving in this work]</ref>
| xəritəsi = Khanate of Shirvan in the Map of Caucasus with the borders.jpg
| xəritənin_izahı = Şirvan xanlığı, 1901-ci ildə çəkilmiş xəritəsi. Xəritədə Şirvan xanlığının 1805-ci ilə aid ərazisi göstərilir.
| s1 = Əfşarlar imperiyası
| s1_bayrağı = Nadir_Shah_FlagNadir Shah Flag.svg
| s2 =
| s2_bayrağı =
Sətir 30 ⟶ 27:
| süqut_ili = [[1820]]
| x1 = Rusiya imperiyası
| x1_bayrağı = Flag_of_RussiaFlag of Russia.svg
| x2 =
| x2_bayrağı =
Sətir 46 ⟶ 43:
| paytaxtı = [[Şamaxı]], [[Ağsu]]
| ən_böyük_şəhəri = [[Cavad (Sabirabad)|Cavad]], [[Qalaqayın]]<ref>{{cite book
|author = [[Mirzə Rəhim Fəna]]
|title = Qarabağnamələr
|publisher =Bakı,Şərq-Qərb
|том =
|year = 2006
|pages = 247
|isbn = 9952-34-070-2,978-9952-34-070-9
Sətir 56 ⟶ 53:
| rəsmi_dilləri = [[Azərbaycan türkcəsi]] (rəsmi),<ref name="bertsch297">{{cite book
| last = Bertsch
| first =Gary Kenneth
| title =Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia
| publisher =Routledge
Sətir 62 ⟶ 59:
| location =
| pages =297: ''"Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today)."''
| isbn =04159227390-415-92273-9}}</ref> [[fars dili]] (rəsmi)<ref>{{cite book|last1=Swietochowski|first1=Tadeusz|authorlink = Tadeusz Swietochowski|title=Russian Azerbaijan, 1905-19201905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community|date=2004|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=978-05215224580-521-52245-8|page=12|quote=(...…) and Persian continued to be the official language of the judiciary and the local administration [even after the abolishment of the khanates].}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pavlovich|first1=Petrushevsky Ilya|title=Essays on the history of feudal relations in Armenia and Azerbaijan in XVI -– the beginning of XIX centuries|date=1949|publisher=LSU them. Zhdanov|page=7|accessdate=3 December 2015|quote=(...…) The language of official acts not only in Iran proper and its fully dependant Khanates, but also in those Caucasian khanates that were semi-independent until the time of their accession to the Russian Empire, and even for some time after, '''was New Persian (Farsi).''' It played the role of the literary language of class feudal lords as well.}}</ref>
| valyutası = [[Abbası]]<ref>Сейфеддини М. А. Монетные клады, найденные в Азербайджане в 1968—19711968–1971 гг. // Нумизматика и эпиграфика. — М.: Наука, 1984. — Т. 14. — С. 131—132.</ref>
| idarəetmə_forması = [[Mütləq monarxiya]]
| rəhbər_titulu = [[Xan]]
| rəhbər1 = [[Hacı Məhəmmədəli xan Zərnavi]]
| rəhbər_il1 = [[1747]]-[[1765]]1747–1765
| rəhbər2 = [[Mustafa xan Xançobanlı]]
| rəhbər_il2 = [[1792]]-[[1820]]1792–1820
| dini = [[Şiə İslam]]
| demonimi =
Sətir 81 ⟶ 78:
}}
{{Azərbaycan tarixi}}
'''Şirvan xanlığı''' və ya '''Şamaxı xanlığı''' —[[1747]]—1747-ci ildən [[1820]]-ci ilədək [[Azərbaycan]] ərazisində iqtidarda olmuş dövlət. Paytaxtı [[Şamaxı]] şəhəri, arabir Yeni Şamaxı ([[Ağsu]]), ən sonda isə [[Fit qalası|Fit dağ şəhəri]] olub. Xanlıq şimalda [[Samur çayı]]ndan cənubda [[Kür çayı]]na qədər uzanan geniş ərazini əhatə edirdi. Şərqdə [[Xəzər dənizi]] və [[Bakı xanlığı]], qərbdə [[Şəki xanlığı]] və [[Qarabağ xanlığı]], cənubda isə [[Talış xanlığı]] ilə həmsərhəd idi. Salyan yarımadası və Muğan düzünün bir hissəsi daxil olmaqla xanlığın ərazisi 14500 kv. verstə çatırdı.<ref>Obozrenie…, III hissə, səh.62</ref>
 
== Xanlığın tarixi ==
Şirvan xanlığını [[1747]]-ci ildən [[Nadir şah]] Qırxlı-Avşar tərəfindən bu yörəyə vəkil təyin edilmiş [[Hacı Məhəmmədəli xan|Hacı Məhəmmədəli xan]] Sufi Nəbi oğlu Zərnəvai]] idarə edirdi.
Hacı Məhəmmədəli xan oturaq əyan-əşrəfin nümayəndəsi idi. Köçəri əmirlər onun başçılığı ilə barışa bilmirdilər. [[Xançobanlı eli]]ndən çıxmış Əsgər bəy Allahverdi bəy oğlu ona qarşı mübarizəyə başladı.
Tarixçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Hicri 1178-ci ([[1765]]) ildə Əsgər bəyin oğlanları [[Məhəmmədsəid xan]] və [[Ağası xan]] elat arasında Vəkildən ([[Kərim xan Zənd]]dən-Ə. Ç.) xanlıq ləqəbi qazanıb [[Ağsu]] şəhərini aldılar və cahi-cəlalı sevib dinc yaşamaq istəyən Hacı Məhəmmədəli xanı öldürdülər".<ref>A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.188-189.</ref>
 
Hacı Məhəmmədəli xan oturaq əyan-əşrəfin nümayəndəsi idi. Köçəri əmirlər onun başçılığı ilə barışa bilmirdilər. [[Xançobanlı eli]]ndən çıxmış Əsgər bəy Allahverdi bəy oğlu ona qarşı mübarizəyə başladı.
Bu iki qardaş qədim zamanlardan [[Şirvan]]ın paytaxtı olan [[Şamaxı]]nı bərpa edib, ora köçdülər. Lakin, paytaxtlarından nəsiblərini almamış, təcavüzə uğradılar. [[1767]]-ci ildə [[Quba xanlığı|Quba hakimi]] [[Fətəli xan (Quba xanı)|Fətəli xan]] [[Şəki xanlığı|Şəki hakimi]] [[Məhəmmədhüseyn xan Müştaq|Məhəmmədhüseyn xan]]la birləşib, Şamaxıya hücum etdilər. Şəhərin mühasirəyə tablamayacağını bilən qardaşlar təslim olmağı lazım bildilər. Məhəmmədsəid xan Fətəli xanın, Ağası xan Hüseyn xanın yanına getdi. Hüseyn xan Ağası xanı kor etdi. Fətəli xan isə Məhəmmədsəid xanı dustaq edib Dərbənd şəhərinə göndərdi. Paytaxtı yenidən [[Ağsu]]ya köçürdülər.
 
Tarixçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Hicri 1178-ci ([[1765]]) ildə Əsgər bəyin oğlanları [[Məhəmmədsəid xan]] və [[Ağası xan]] elat arasında Vəkildən ([[Kərim xan Zənd]]dən-Ə. Ç.) xanlıq ləqəbi qazanıb [[Ağsu]] şəhərini aldılar və cahi-cəlalı sevib dinc yaşamaq istəyən Hacı Məhəmmədəli xanı öldürdülər".<ref>A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.188-189188–189.</ref>
[[1780]]-ci ildə [[Quba]] xanı [[Qarabağ]]a hücum etdi. O, bu yürüşə [[Tarku şamxallığı|Tarku şamxalı]]nı və Şamaxı xanını da qatmışdı. Fətəli xanın 8000 nəfərlik qoşunu [[Kür çayı]]nı keçərək [[Qarabağ]] üzərinə yeridi. [[İbrahimxəlil xan Cavanşir]] muzdluların haqqını vaxtında ödəmədiyi üçün yardımına yetən olmadı. Birləşmiş qoşunlar xanlığın bir neçə kəndini və obasını qarət edib xeyli mal-heyvanla geri döndülər.
 
Bu iki qardaş qədim zamanlardan [[Şirvan]]ın paytaxtı olan [[Şamaxı]]nı bərpa edib, ora köçdülər. Lakin, paytaxtlarından nəsiblərini almamış, təcavüzə uğradılar. [[1767]]-ci ildə [[Quba xanlığı|Quba hakimi]] [[Fətəli xan (Quba xanı)|Fətəli xan]] [[Şəki xanlığı|Şəki hakimi]] [[Məhəmmədhüseyn xan Müştaq|Məhəmmədhüseyn xanxanla]]la birləşib, Şamaxıya hücum etdilər. Şəhərin mühasirəyə tablamayacağını bilən qardaşlar təslim olmağı lazım bildilər. Məhəmmədsəid xan Fətəli xanın, Ağası xan Hüseyn xanın yanına getdi. Hüseyn xan Ağası xanı kor etdi. Fətəli xan isə Məhəmmədsəid xanı dustaq edib Dərbənd şəhərinə göndərdi. Paytaxtı yenidən [[Ağsu]]ya köçürdülər.
İbrahimxəlil xanın [[Şirvan]] xanına yardım etməsi [[Fətəli xan Qubalı]] ın xoşuna gəlmirdi. Tarixçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Hicri 1198 ([[1784]])-ci ildə Fətəli xan Ağası xana kömək edən İbrahim xanın üzərinə getdi, [[Ağdam]]ı dağıtdı və [[Qarabağ]]ın aşağı mahallarını talan etdi".<ref>A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.196-198.</ref>
 
[[1780]]-ci ildə [[Quba]] xanı [[Qarabağ]]a hücum etdi. O, bu yürüşə [[Tarku şamxallığı|Tarku şamxalışamxalın]]nıı və Şamaxı xanını da qatmışdı. Fətəli xanın 8000 nəfərlik qoşunu [[Kür çayı]]nı keçərək [[Qarabağ]] üzərinə yeridi. [[İbrahimxəlil xan Cavanşir]] muzdluların haqqını vaxtında ödəmədiyi üçün yardımına yetən olmadı. Birləşmiş qoşunlar xanlığın bir neçə kəndini və obasını qarət edib xeyli mal-heyvanla geri döndülər.
[[1785]]-ci ildə Ağası xanın böyük oğlu Əhməd bəy İbrahimxəlil xanın qardaşı [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir]]i öldürdü. İbrahimxəlil xan qardaşı ilə arası olmasa da, bu hadisə iki xanlıq arasında sərinliyə səbəb oldu. Tarixçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Fətəli xan hicri 1199 ([[1785]])-cu ildə Ağası xan və onun muttəfiqi Məhəmmədhəsən xan ilə müharibə etmək qəsdilə [[Şirvan]]a getmişdi. Bu zaman qardaşı qarabağlı İbrahim xandan üz çevirmiş olan Mehrəli bəy Fətəli xanın yanında idi. Bir gecə [[Bakı]]dan [[Şirvan]]a getdiyi zaman, yolda Ağası xanın böyük oğlu Əhməd bəyə rast gəldi, aralarında müharibə oldu, Mehrəli bəy öldürüldü. Fətəli xan onun cənazəsini kamal-ehtiramla [[Qarabağ]]a göndərdi. Bu hadisədən sonra İbrahim xanla Fətəli xan dostlaşmağa başladı. Ağası xana qarşı hər iki tərəfdən qoşun göndərildi. Ağası xan məcbur qalıb Fətəli xanın hüzuruna gəldi, oğlanları ilə bəqabəq məhbus olaraq, Qubaya göndərildi".
 
İbrahimxəlil xanın [[Şirvan]] xanına yardım etməsi [[Fətəli xan Qubalı]] ın xoşuna gəlmirdi. Tarixçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Hicri 1198 ([[1784]])-ci ildə Fətəli xan Ağası xana kömək edən İbrahim xanın üzərinə getdi, [[Ağdam]]ı dağıtdı və [[Qarabağ]]ın aşağı mahallarını talan etdi".<ref>A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.196-198196–198.</ref>
 
[[1785]]-ci ildə Ağası xanın böyük oğlu Əhməd bəy İbrahimxəlil xanın qardaşı [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir]]i öldürdü. İbrahimxəlil xan qardaşı ilə arası olmasa da, bu hadisə iki xanlıq arasında sərinliyə səbəb oldu. Tarixçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Fətəli xan hicri 1199 ([[1785]])-cu ildə Ağası xan və onun muttəfiqi Məhəmmədhəsən xan ilə müharibə etmək qəsdilə [[Şirvan]]a getmişdi. Bu zaman qardaşı qarabağlı İbrahim xandan üz çevirmiş olan Mehrəli bəy Fətəli xanın yanında idi. Bir gecə [[Bakı]]dan [[Şirvan]]a getdiyi zaman, yolda Ağası xanın böyük oğlu Əhməd bəyə rast gəldi, aralarında müharibə oldu, Mehrəli bəy öldürüldü. Fətəli xan onun cənazəsini kamal-ehtiramla [[Qarabağ]]a göndərdi. Bu hadisədən sonra İbrahim xanla Fətəli xan dostlaşmağa başladı. Ağası xana qarşı hər iki tərəfdən qoşun göndərildi. Ağası xan məcbur qalıb Fətəli xanın hüzuruna gəldi, oğlanları ilə bəqabəq məhbus olaraq, Qubaya göndərildi".
 
Ağası xan elçi göndərib İbrahimxəlil xandan üzr istədi. Barışmaqlarını təmənna etdi. [[Qarabağ]] xanı onu bağışladı.
[[1786]]-cı ildə [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil xan]] Cavanşir]] [[Lənkəran]] xanı ilə birləşib, [[Şirvan]]a yürüş etdi. Onlar Məhəmmədsəid xanı kənarlaşdırıb, yerinə kor qardaşı Ağası xanı hakim qoymaq istəyirdilər.Fətəli xan Qubalı bu yürüşü eşidib [[Salyan]]dan [[Şamaxı]]ya gəldi. Ibrahimxəlil xana təklif etdi ki, Məhəmmədsəid xana toxunmasın. Təklif rədd olundu. Sonra böyük məbləğdə mükafat verib [[Qarabağ]] və [[Lənkəran]] xanlarının Şirvandan çəkilməsinə razı saldı. Acığını Ağası xanın üstünə tökən Fətəli xan ondan zorla 10 min manat pul aldı.
 
Fətəli xanın əlindən canını götürüb, qaçaraq [[Qarabağ]] xanlığına pənah gətirmiş olan Əsgər bəy, Qasım bəy və Mustafa bəy Ərəşli Şəhabəddin sultan tərəfindən tutularaq qolları qandallanmış halda Fətəli xanın sərəncamına göndərildilər. Onları Fətəli xanın elçisi Məmmədkərim bəylə Hacı Seyid bəy aparırdı.[[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Bu hadisə zamanı Məhımmədsəid xanın oğlanları – Əsgər bəy, Qasım bəy və Ağası xanın oğlu Mustafa bəy Qarabağa qaçmışdılar. Ərəşli Məlikəlinin qardaşı oğlu Şəhabəddin sultan, Məhəmmədhəsən xanın əmrilə onları aldadaraq tutdu. Məhəmmədhəsən xan onların üçünü də buxovlayıb, Fətəli xanin elçisi Məhəmmədkərim bəy Hacı Səfərəli bəy oğlu və öz inanılmış adamı Hacı Seyid bəylə Şirvana göndərdi". (Bax: A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.198)
Tarixçi sonra qeyd edir ki, bir təsadüf nəticəsində Göyçay ərazisində Hacı Seyid bəy əsirləri azad etdi və Məmmədkərim bəyi zəncirləyib geri döndü. Bu 3 nəfər əvvəlcə Cara və oradan da Avarstana getdi. Orada da qala bilməyən xanzadələr [[Qarabağ]]a və burdan isə Osmanlı dövlətinə yollandılar. [[1789]]-cu ildə Fətəli xanın ölümünü eşidən xanzadələr az sonra Qarabağa qayıtdılar. Onlar Osmanlı sultanından İbrahimxəlil xana mühüm xəbərlər də gətirdilər.
 
İbrahimxəlil xan Mustafa xanın taxta çıxmasında böyük rol oynamışdı. Bu xanlar bir-birlərinə kömək edirdilər. [[1795]]-ci ildə İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xan Qovanlı-Qacarın [[Qarabağ]]a yürüşünü eşidib müdafiəyə hazırlaşmağa başladı. Tarixçi [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği]] yazır: "(Buna görə İbrahim xan) Qarabağ ellərinin bir parasını Tiflisə, bir parasını isə Şirvan vilayətinə özü təyin etdiyi Mustafa xanın yanına göndərdi.<ref>Qarabağnamələr. 1-ci kitab. Bakı, "Yazıçı", 1989, səh. 122.</ref>
 
[[1796]]-ci ildə imperatriça II Yekaterina qraf V. A Zubovun baş komandanlığı altında Cənubi [[Qafqaz]]a, [[Azərbaycan]]a 30 min nəfərlik qoşun göndərdi. Qraf Zubov [[Dərbənd]] və [[Quba]]da müəyyən qələbələr əldə etdikdən sonra [[Bakı]]ya gəldi.[[Bakı]] xanı Hüseynqulu xan onun pişvazına çıxdı və təltif edildi. Zubov oradan Mustafa xanın üzərində yeridi. [[Şirvan]] hakimi [[Mustafa xan Xançobanlı]] ona itaət göstərmədi və öz paytaxtını Ağsudan [[Fit dağı]]na köçürdü. Onun əleyhinə Şirvanda üsyan başlandı. Xanın əmisioğlu Qasım xan Məmmədsəid xan oğlu öz kürəkəni Yüzbaşı bəy Hövzinin köməkliyi ilə Mustafa xanın üstünə yeridi. Bu iki tərəfli hücum və xəyanətin qarşısında dayana bilməyəcəyini hiss edən Mustafa xan [[Qarabağ]]a, İbrahimxəlil xanın yanına gedərək ona pənah apardı.
 
[[1796]]-cı ilin noyabr ayının 9-da [[II Yekaterina]] vəfat etdi və hakimiyyət kürsüsünə oğlu [[I Pavel]] əyləşdi. O rus qoşunun [[Azərbaycan]]dan geri çağırdı və [[1797]]-ci ilin aprelində qraf Zubovu vəzifədən kənarlaşdırdı. Onda Mustafa xan Şuşadan Şirvana qayıtdı və xanlığı əlinə aldı.
 
[[Mustafa xan Xançobanlı]] [[Şirvan]]da olan qarabağlıları geri göndərmədi. Hələ üstəlik [[Muğan mahalı|MuğanMuğandak]]dakıı [[Qarabağ]] torpaqlarını zəbt etdi.
 
İbrahimxəlil xan Sisianovla aranı düzəldəndən sonra [[Muğan]] torpaqlarına və [[Şirvan]]da qalan [[Qarabağ]] obalarına görə Mustafa xana qarşı iddia irəli sürdü. Knyazla yazışmağa başlayıb, elçi göndərdi. Elçi kimi [[Vərəndə mahalı|Vərəndə məliyi]] Məlik Cümşüdü yolladı. Onunla göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Şirvanlı Mustafa xanla danışıqlara və onun sizə ünvanladığı tərs cavablarına gəldikdə onu aydınlaşdırmağa izn verdiyiniz üçün təşəkkür edib, alihəzrətin məktubunu almaq şəraitinə nail oldum. Hər şey haqqında xəbərim var, yəni, Mustafa xan yazır ki, Şirvanda olan [[Qarabağ]] ailələri üç hissəyə bölünüblər. [[Cavad (Sabirabad)|Cavad]] və [[Qalaqayın|Muğan]] Şirvana məxsusdur. Əgər kimsə kiməsə üç ya dörd il ruzi verirsə, onda onu mənimsəmək olarmı? Əgər mənimsəmək olarsa, onda istər Mustafa xanın atası, istərsə də Mustafa xanın özü bizim süfrəmizin qırağında güzəran keçiriblər. Çünki bu nəinki Mustafa xanı, hətta onun atasını, bütün qohumları ilə birlikdə on, ya da on beş il bizim torpaqda dolanırdıq. Axırda, hətta onlara müavinət verərək onların xanlığı təsdiq edilən [[Şirvan]]a göndərdim".
 
== Şirvan xanlığının hərbi-siyasi vəziyyəti ==
Şamaxı xanlığının hərbi-siyasi vəziyyətinə dair müxtəlif maraqlı məlumatlar vardır. Mənbələrə istinad edən E.Məmmədova göstərir ki Şirvan xanlığı çox güclü hərbi qüvvəyə malik idi və 10 min, bəzən isə 12 min nəfərlik qoşun toplaya bilirdi. Məhz hərbi cəhətdən güclü olmasının nəticəsi idi ki, xanlıq səkkiz il [[Quba xanlığı]]nın birləşdirmə siyasətinə qarşı mübarizə aparmışdı. [[Fətəli xan Qubalı|Qubalı Fətəli xan]] bu məqsədlə dəfələrlə Şirvab xanlığı üzərinə hərbi yürüş etmiş, lakin hər dəfə itki verərək geri çəkilmiş, yalnız [[1768]]-ci ildə şəkili Hüseyn xan ilə birləşərək xanlığın ərazisini Şimal-Şərqi Azərbaycan torpaqlarına daxil edə bilmişdir. Şamaxı xanlığı Quba xanlığının tərkibində [[1789]]-cu ilə kimi qalmasına baxmayaraq öz müstəqilliyinə yenidən nail olmaq üçün davamlı olaraq mübarizə aparmışdır.
 
[[Nikolay Dubrovin|N. DubrovDubrovin]]in haqlı olaraq göstərir ki, xanlıqların bir-birinə münasibəti tez-tez dəyişirdi. Bunun isə yeganə səbəbi xanlıqların yarandığı ilk illərdə hər hansı bir ərazi üstündə mənafe toqquşmaları idi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu münasibətlər beynəlxalq şəraitdən də asılı olaraq tez-tez istiqamətini dəyişirdi. Məsələyə bir qədər aydınlıq gətirmək üçün Şamaxı xanlığının qonşu [[Qacarlar]],[[Osmanlı dövləti]] və çar [[Rusiya İmperiyası|Rusiyası]] ilə münasibətlərinə nəzər salaq. Nadir şah imperiyasının dağılmasından sonra İranda taxt-tac uğrunda Qacarlarla [[Zəndlər]] arasında qarşıdurma baş verən zaman Şamaxıda ikihakimiyyətlilik dövrü idi. Bu zaman Hacı Məhəmmədli xan Qacarlara qarşı idisə, Zəndilər Qacarların Azərbaycanın şimal torpaqlarına olan iddiası ilə əlaqədar olaraq əks tərəflə – yəni Köhnə Şamaxıda Sərkərlərlə ittifaqa üstünlük verirdilər.
Şamaxı xanlığının hərbi-siyasi vəziyyətinə dair müxtəlif maraqlı məlumatlar vardır. Mənbələrə istinad edən E.Məmmədova göstərir ki Şirvan xanlığı çox güclü hərbi qüvvəyə malik idi və 10 min, bəzən isə 12 min nəfərlik qoşun toplaya bilirdi. Məhz hərbi cəhətdən güclü olmasının nəticəsi idi ki, xanlıq səkkiz il [[Quba xanlığı]]nın birləşdirmə siyasətinə qarşı mübarizə aparmışdı. [[Fətəli xan Qubalı|Qubalı Fətəli xan]] bu məqsədlə dəfələrlə Şirvab xanlığı üzərinə hərbi yürüş etmiş, lakin hər dəfə itki verərək geri çəkilmiş, yalnız [[1768]]-ci ildə şəkili Hüseyn xan ilə birləşərək xanlığın ərazisini Şimal-Şərqi Azərbaycan torpaqlarına daxil edə bilmişdir. Şamaxı xanlığı Quba xanlığının tərkibində [[1789]]-cu ilə kimi qalmasına baxmayaraq öz müstəqilliyinə yenidən nail olmaq üçün davamlı olaraq mübarizə aparmışdır.
 
Ümumiyyətlə, [[1761]]-cı ilə qədər davam edən ikihakimiyyətlilik şəraitində Şamaxı xanlığının İran ilə münasibətləri xeyli ziddiyyətli olmuşdur. [[1792]]-ci ildə Şirvan xanlığında hakimiyyətə sahib olan Mustafa xan isə Qacarlarla münasibətində diplomatik manevr edərək tabe olmaqdan həmişə imtina etmişdir.
[[Nikolay Dubrovin|N. Dubrov]]in haqlı olaraq göstərir ki, xanlıqların bir-birinə münasibəti tez-tez dəyişirdi. Bunun isə yeganə səbəbi xanlıqların yarandığı ilk illərdə hər hansı bir ərazi üstündə mənafe toqquşmaları idi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu münasibətlər beynəlxalq şəraitdən də asılı olaraq tez-tez istiqamətini dəyişirdi. Məsələyə bir qədər aydınlıq gətirmək üçün Şamaxı xanlığının qonşu [[Qacarlar]],[[Osmanlı dövləti]] və çar [[Rusiya İmperiyası|Rusiyası]] ilə münasibətlərinə nəzər salaq. Nadir şah imperiyasının dağılmasından sonra İranda taxt-tac uğrunda Qacarlarla [[Zəndlər]] arasında qarşıdurma baş verən zaman Şamaxıda ikihakimiyyətlilik dövrü idi. Bu zaman Hacı Məhəmmədli xan Qacarlara qarşı idisə, Zəndilər Qacarların Azərbaycanın şimal torpaqlarına olan iddiası ilə əlaqədar olaraq əks tərəflə – yəni Köhnə Şamaxıda Sərkərlərlə ittifaqa üstünlük verirdilər.
 
Ağa Məhəmməd Qacarın [[1795]]-ci ildə Cənubi Qafqaza olan yürüşü zamanı rus tarixçisi N.Dubrovin Şəki, Şamaxı və Bakı xanlıqlarının tərəddüd etdiklərini göstərir. Onlar son nəticədə öz mülklərini İran ordusunun talanlarından xilas etmək naminə Qacardan vassal asılılığını qəbul etdiklərini bildirirlər. O.P.Butkov göstərir ki, Mustafa xan Qacara tabe olmaqdan imtina edərək Rusiyadan kömək almaq üçün yollar axtarmışdır. Əslində isə o Fitdağ qalasında möhkəmlənməyə hazırlaşırdı. İbrahim Yüksel isə göstərir ki, Azərbaycanın Şimal xanlıqlarının bəziləri Qacara qarşı Osmanlı dövlətindən yardım istəmişdir. Həmin məlumat Türkiyə Respublikasının Baş Bakanlıq Arxivinin "Xəttin-Humayın" fondundan əldə etdiyimiz bir sənədlə təsdiqlənir. Mustafa xanın eyni zamanda həm Rusiyaya, həm də Osmanlı dövlətinə müraciət etməsi xanlığın müstəqilliyini qoruması üçün onun manevr etdiyini göstərir. Mustafa xan Qarabağ, Gəncə, Şəki və Quba xanlıqlarından fərqli olaraq Fətəli şahın (1797-18341797–1834) da tabe olmaq haqqında tələbini rədd edir və "şah qələmi elə mənim özümdə də var" deyə şahın hakimiyyətini tanımır.
Ümumiyyətlə, [[1761]]-cı ilə qədər davam edən ikihakimiyyətlilik şəraitində Şamaxı xanlığının İran ilə münasibətləri xeyli ziddiyyətli olmuşdur. [[1792]]-ci ildə Şirvan xanlığında hakimiyyətə sahib olan Mustafa xan isə Qacarlarla münasibətində diplomatik manevr edərək tabe olmaqdan həmişə imtina etmişdir.
 
Ağa Məhəmməd Qacarın [[1795]]-ci ildə Cənubi Qafqaza olan yürüşü zamanı rus tarixçisi N.Dubrovin Şəki, Şamaxı və Bakı xanlıqlarının tərəddüd etdiklərini göstərir. Onlar son nəticədə öz mülklərini İran ordusunun talanlarından xilas etmək naminə Qacardan vassal asılılığını qəbul etdiklərini bildirirlər. O.P.Butkov göstərir ki, Mustafa xan Qacara tabe olmaqdan imtina edərək Rusiyadan kömək almaq üçün yollar axtarmışdır. Əslində isə o Fitdağ qalasında möhkəmlənməyə hazırlaşırdı. İbrahim Yüksel isə göstərir ki, Azərbaycanın Şimal xanlıqlarının bəziləri Qacara qarşı Osmanlı dövlətindən yardım istəmişdir. Həmin məlumat Türkiyə Respublikasının Baş Bakanlıq Arxivinin "Xəttin-Humayın" fondundan əldə etdiyimiz bir sənədlə təsdiqlənir. Mustafa xanın eyni zamanda həm Rusiyaya, həm də Osmanlı dövlətinə müraciət etməsi xanlığın müstəqilliyini qoruması üçün onun manevr etdiyini göstərir. Mustafa xan Qarabağ, Gəncə, Şəki və Quba xanlıqlarından fərqli olaraq Fətəli şahın (1797-1834) da tabe olmaq haqqında tələbini rədd edir və "şah qələmi elə mənim özümdə də var" deyə şahın hakimiyyətini tanımır.
 
Şirvan xanlığının Osmanlı dövləti ilə münasibətləri haqqında həm rus, həm də Osmanlı mənbələri məlumat verir. Qacarın hücum təhlükəsi ilə bağlı qarabağla İbrahimxəlil xan öz nümayəndəsi Seyid Abdulla Çələbi vasitəsi ilə Osmanlı sultanına məktub göndərir. Burada İbrahimxəlil xan, gəncəli Cavad xanın, şəkili Məhəmmədhəsən xanın, dağıstanlı Ümmə xanın, Kartli-Kaxeti çarı II İraklinin, o cümlədən şamaxılı Mustafa xanın adından türk sultanına müraciəti öz əksini tapmışdır.
Sətir 131 ⟶ 127:
Qacarın Azərbaycanın [[Araz]]dan şimaldakı torpaqlarına və [[Tiflis]]ə qoşun yeritməsinə cavab olaraq [[II Yekaterina]] hökuməti Cənubi Qafqaza hücum etmək haqqında qərar qəbul edir və A.Bakıxanovun təbirincə desək, imperatriçə İran ilə müharibəyə başlayır. O. Markova isə göstərir ki, bu yürüşdə əsas məqsəd Xəzərsahili bölgələrdə rus ticarətinin üstünlüyünü qoruyub saxlamaq üçün Ağa Məhəmməd xan Qacarı cəzalandırmaq idi. Qeyd edək ki, həmin ticarətdə Şamaxı mühüm rol oynadığı üçün Şamaxı xanlığının zəbt edilməsi xüsusilə diqqət mərkəzində idi.
 
Cənubi Qafqaza yürüş edən rus qoşunlarına [[Valerian Zubov]] komandan təyin edilir. Yürüş [[1796]]-cı ilin aprelində başlayır. Avqustda Şamaxı yaxınlığında yerləşən rus qoşunları Yeni Şamaxıya doğru hərəkət edərkən Mustafa xan şəhərdən çıxaraq Fitdağ qalasında sığıncaq tapır. Mustafa xan Hacı Qədir adlı naibinə tapşırır ki, rus qoşunları Şamaxıdan keçib gedənə qədər onlara qarşı heç bir müqavimət göstərməsin. Digər tərəfdən Mustafa xan Zubova qarşı təşkil olunmuş sui-qəsd-də iştirak edir.
 
== Hakimləri ==
{| class="wikitable"
|-
|1.||[[Hacı Məhəmmədəli xan Zərnavi]]||1748—17651748–1765
|-style="background-color:#eee"
|||[[Məhəmmədsəid xan Xançobanlı]]||1748—17861748–1786
|-
|2.||[[Ağası xan Xançobanlı]]||1765—17681765–1768
|-
|3.||[[Fətəli xan Qubalı]]||1768—17691768–1769
|-
|4.||Abdulla bəy (1770-ci ildən [[Bakı xanlığı]])||1769—17701769–1770
|-
|5.||Eldar bəy||1770—17731770–1773
|-
|||[[Fətəli xan Qubalı]] (təkrar)||1773—17861773–1786
|-
|||[[Ağası xan Xançobanlı]]|(təkrar, 1786-cı ildə öldürüldü)||1778—17861778–1786
|-
|6.||[[Əsgər xan Xançobanlı]]||1786—17891786–1789
|-
|7.||[[Qasım xan Xançobanlı]]||1789—17921789–1792
|-
|8.||[[Mustafa xan Xançobanlı]]||1792—18201792–1820
|}
 
== Sikkələr ==
<gallery perrow="4" widths="155px" heights="120px">
Şəkil: Shirvan.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.
Şəkil: Sirvan xanliqi.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.
Şəkil: Sirvanskoye xanstvo.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.
Şəkil: Sjirvan khanate.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.
</gallery>
 
Sətir 191 ⟶ 187:
 
== İstinadlar ==
 
{{İstinad siyahısı}}
 
== Mənbə ==
{{Siyahı sütunlarla|2|* [http://archive.is/F2zkv Дренякин И.Т. Описание Ширвана. 1796 г.]
* M.İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H.İ.Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.
* [[Ənvər Çingizoğlu]], Qarabağ və Şirvan xanlığının əlaqələri tarixindən, "Soy" dərgisi, 6 (14), 2008. səh.112-114.
*Алиев С.М. "Междоусобное войны и борьба за верховную власть в Иране после распада империи Надир шаха". Иран, история и культура в середине века и новое время. М., 1980.
Sətir 217 ⟶ 212:
}}
 
== Xarici keçidlər ==
{{Vikilər
| commons =Category:Khanate of Shirvan
Sətir 229 ⟶ 224:
}}
*[http://www.azadliq.info/component/content/article/357-kiv/9054-ikihakimiyytli-amax-xanl.html İkihakimiyyətli Şamaxı xanlığı]
*[[Fariz Xəlilli]]. [http://axar.az/news/hadise/160677.html Şirvan xanlığının süqutu: özündən sonra qalanlar…] axar.az, 03.043. aprel 2017 {{az}}
 
{{Şirvan xanlığının mahalları}}
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Şirvan_xanlığı"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023