|orijinal_adı = اتابکان آذربایجان&lrm; <br />Atabakan-e Azarbayjan<ref>{{cite book |title=The expansion of Islam in the middle periods Volume 1 |last=Hodgson |first=Marshall G.S. |authorlink= |coauthors= |year=1977 |publisher=University of Chicago Press |location= |isbn=0-226-34684-6 |page=262 |pages= |url=http://books.google.com/books?id=nzJeEKoZPhUC&pg=PA262 |accessdate=}}</ref><ref name="iranica">{{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-adarbayjan |title=Atabakan-e Ādarbayjan |author=Luther, K.A. |date=December 15, 1987 |work=Encyclopedia Iranica |publisher= |accessdate=October 28, 2010}}</ref>

|paytaxtı = [[Naxçıvan]]<ref name="iranica" /><br />[[Həmədan]]<ref>Houtsma, M. T. ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936'', BRILL, 1987, ISBN 90-04-08265-4, s.1053</ref><br /> [[Təbriz]]<ref>Erdoğan Merçil.s. 90.</ref>

|rəsmi_dilləri = [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsi]]<ref name="Fars dili" /><br />[[Fars dili]]<ref name="Fars dili" />

|indi = {{bayraq|Azərbaycan}}[[Azərbaycan]]<br />{{bayraq|Türkiyə}}[[Türkiyə]]<br />{{bayraq|Gürcüstan}}[[Gürcüstan]]<br />

{{bayraq|Ermənistan}}[[Ermənistan]]<br />{{bayraq|İraq}}[[İraq]]<br />{{bayraq|İran}}[[İran]]<br />{{bayraq|Rusiya}}[[Rusiya]]

'''Eldənizlər''' ({{dil-tr|İldenizli Atabeyliği}}, {{dil-fa|ایلدگزیان&lrm;}}), həmçinin '''Eldəgəzlər''' və ya '''Azərbaycan Atabəyləri''' ({{dil-fa|اتابکان آذربایجان&lrm;}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Atabakan-e Āzarbayjan'') — 1136–1225-ci illərdə [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]ı, şərqi [[Anadolu]]nu, şimali [[İraq]]ı, [[İran]]ı və [[Cibal|Cibəli]] idarə etmiş tarixi [[türkdilli xalqlar|türk]] [[qıpçaqlar|qıpçaq]] imperiyası. Sülalənin əsasının qoyulması [[Şəmsəddin Eldəniz]]lə bağlıdır. Belə ki, Sultan Məsud tərəfindən [[Arran]]ı iqta olaraq alan Eldəniz tezliklə hakimiyyətini bütün [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycana]] yaymışdı. [[1160]]-cı ildə oğulluğu [[Arslan şah]]ı da hökmdar etdikdən sonra Eldəniz [[İraq Səlcuqlu dövləti|İraq Səlcuq sultanlığındak]]ı hakimiyyəti də faktiki olaraq elə keçirdi. Şəmsəddin Eldənizin dövründə Azərbaycan atabəylərinin torpaqları [[Arran]], [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]], [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]], [[Cibal|Cibəl]], [[Həmədan]], [[Gilan ostanı|Gilan]], [[Mazandaran ostanı|Mazandaran]], [[İsfahan ostanı|İsfahan]], [[Rey]], [[Mosul qəzası|Mosul]], [[Kirman ostanı|Kirman]], [[Fars ostanı|Fars]], [[Xuzistan ostanı|Xuzistan]], [[Axlatyan|Axlat]], [[Ərzurum]] və [[Marağa]] torpaqlarını əhatə edirdi.<ref name="Eldəniz" />

Sülalənin möhkəmlənməsi [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan]]ın dövrü ilə bağlıdır. [[1175]]-ci ildə Sultan Arslan şahın ölümündən sonra onun 7 yaşlı oğlu [[III Toğrul]]u hakimiyyətə gətirən Cahan Pəhləvan özünü onun atabəyi elan etdi və [[Şəmsəddin Eldəniz]] kimi faktiki hakimiyyəti öz əlinə aldı.<ref>Antoine Constant. ''L'Azerbaïdjan'', Karthala Editions, 2002, ISBN 2-84586-144-3 , p. 96</ref> Atabəy Cahan Pəhləvan tərəfindən mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyanlar yatırılmış və qonşuluqdakı hakim sülalələr ilə dostluq münasibətləri yaradılmışdı. Cahan Pəhləvanın dövrü stabillik dövrü olduğu üçün Eldənizlərin hakimiyyəti altındakı torpaqlarda mədəni sahələr inkişaf etmişdi. Adı çəkilən atabəyin dövründə Eldənizlərin paytaxtı Naxçıvandan Həmədana köçürülmüşdü.<ref>Houtsma, M. T. ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936'', BRILL, 1987, ISBN 90-04-08265-4 , p. 1053</ref>

[[Məhəmməd Cahan Pəhləvan]]dan sonra hakimiyyətə qardaşı [[Qızıl Arslan]] gəldi. Qızıl Arslanın dövründə paytaxt Təbrizə köçürüldü. O, ara müharibələrinə son qoydu və həmçinin özünü sultan elan edərək Azərbaycan atabəylərinin hakimiyyətini, hökm etdikləri ərazilərdə qanuniləşdirdi. 1191-ci ildə Sultan Qızıl Arslanın ölümündən sonra taxt müharibələri yenidən başladı. Bu müharibələrdə Cahan Pəhləvanın oğulları, [[Atabəy Əbu Bəkr|Əbu Bəkr]], [[Əmir Əmiran Ömər]] və [[Qutluq İnanc]] əsas rol oynayırdılar.<ref>Nuriyeva İradə.s.19-2019–20.</ref>

Hakimiyyətdə olan sonuncu hökmdarlar Əbu Bəkr və [[Özbək (atabəy)|Özbəyin]] dövründə dövlət zəifləyərək süquta sürükləndi. Hər iki hökmdar dövlət işləri ilə maraqlanmır və vaxtlarını daha çox içki məclislərində keçirməyə üstünlük verirdilər. Özbəyin dövründə Azərbaycan atabəylərinin torpaqlarının çoxu itirilmişdi, onun hakimiyyəti təkcə [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycanla]] məhdudlaşmışdı. Nəhayət xarici basqınlara əhəmiyyət verməyən son hökmdar Özbəyin dövründə bütün Eldəniz torpaqları [[Cəlaləddin Mənguberdi|Cəlaləddin Məngüberdi]] tərəfindən işğal edildi. Ona heç bir müqavimət göstərməyən Özbək isə [[1225]]-ci ildə [[Əlincə qalası]]nda öldü.<ref>{{Cite book

[[Şəmsəddin Eldəniz|Eldənizi]] qul kimi alan Səlcuq vəziri Sümeyrəminin [[1122]]-ci ilin mayında sui-qəsdlə öldürülməsindən sonra [[II Mahmud (Səlcuqlu)|Sultan Mahmud]] onun bütün var-dövlətini müsadirə etdirirdi. Eldəniz də sultanın xidmətinə keçdi. Sultan Mahmud Eldənizin bacarığını görüb, tərbiyəsini Əmir Nəsrə tapşırır. Tezliklə onu [[İraq Səlcuqlu dövləti|sultan]] mətbəxinə başçı qoydular. O, bu vəzifəsində ikən Sultan Mahmudu ölüm yaxaladı. Sultan [[II Toğrul]]un hakimiyyəti dövründə Eldəniz sultanın şəxsi məmlükləri sırasına keçirildi. Sultanın xanımı [[Möminə Xatun|Mömünə xatun]] ona xüsusi iltifat göstərirdi.<ref>Azərbaycan tarixi.s.305.</ref>

[[1136]]-cı ildə Sultan Məsud [[Arran]]ı atabəy Eldənizə iqta torpağı verdi və o, [[Bərdə]]yə öz iqamətgahına yola düşdü. Eldəniz burada yerli əmirləri tezliklə öz tərəfinə çəkdi, sultan xidmətinə asılılıqdan çıxdı, saraya nadir hallarda gəlirdi. Yavaş-yavaş o, bütün [[Azərbaycan]]a yiyələndi və xırda əmirlikləri özünə tabe etdirdi. Cüzcani yazır ''"Eldəniz Azərbaycan ərazini öz hakimiyyəti altına alıb, çoxlu işlər gördü və bu ölkədə onun fəaliyyətinin izləri hələ də qalmaqdadır".''<ref>Ziya Bünyadov.s.38-3938–39.</ref> Bununla müstəqil Eldənizlər dövlətinin və bu dövləti idarə edən Eldənizlər sülaləsinin əsası qoyuldu. Eldənizin ələ keçirdiyi torpaqlara daxil olan [[Naxçıvan]] paytaxt seçildi.<ref name="Eldəniz">İradə Nuriyeva.s.18.</ref>

[[1145]]-[[1146]]1145–1146-cı illərdə [[Fars ostanı|Fars]] hakimi Boz Aba və [[Rey]] hakimi Abbas ittifaq bağlayaraq mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırdılar. Bu ittifaqa Sultan Məsudun hacibi Əbdürrəhman ibn Toğan Yürək də daxil oldu. Sultan Məsud bu qiyamı yatıra bilmədiyi üçün [[Şəmsəddin Eldəniz|atabəy Eldənizd]]ən kömək istədi. Atabəy təcili yola çıxıb Məsudla birlikdə [[Kaşan (İran)|Kaşan]] ətrafında qiyamçıların qarşısına çıxdı. Döyüşdə üsyançılar məğlub oldular və geri çəkildilər. Eldənizin isə [[İraq Səlcuqlu dövləti|İraq Səlcuq sultanlğında]] nüfuzu daha da artdı.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.23.</ref>

1160-cı ildə İraq Səlcuq sultanı [[Süleyman şah (Səlcuqlu)|Süleyman şah]] əmirlərin çıxışları nəticəsində taxtdan salınıb öldürülən zaman, qəsdin təşkilatçıları, başda nüfuzlu əyyanlardan olan Şərafəddin Müvəffəq Qord-Boz Eldənizə müraciətlə xahiş etdilər ki, öz oğulluğu [[Arslan şah]]ı İraq sultanlığı taxtına çıxarmaq üçün Həmədana gətirsin.<ref>Süleyman Əliyarlı.s.115.</ref> 1160-cı ilin noyabrında Eldəniz 20 minlik ordunun başında Arslan şahla Həmədana daxil oldu. Burada onları dövlətin bütün əyan və əmirləri (Reyin hakimi İnancdan başqa) qarşıladılar və təntənəli mərasimdən sonra Arslan şaha tac qoydular. Sultan hakimiyyəti altında olan bütün yerlərdə onun adına xütbə oxundu.<ref>Ziya Bünyadov.s.39-4039–40.</ref>

Eldənizin siyasətindən narazı olan əmirlər Cahan Pəhləvanın Həmədanı tərk etməsindən istifadə edərək, sultan Arslan şahı böyük ordu ilə [[Azərbaycan]]a hücum etməyə təhrik etdilər.<ref>Erdoğan Merçil.s. 89.</ref> Lakin [[Zəncan]]da xəstələnərək, yenidən Həmədana qayıdan sultan Arslan şah, Cahan Pəhləvanı paytaxta dəvət edir, onunla barışır, dövlətin idarəsini ona tapşırdıqdan az sonra vəfat edir. Mənbələrin məlumatı Arslan şahın Cahan Pəhləvanın sərəncamı ilə zəhərlənməsi faktını təsdiq edir. Bu yolla rəqibini aradan götürən Atabəy, Arslan şahın 7 yaşlı oğlu [[III Toğrul]]u [[1177]]-ci ildə sultanlıq taxtında əyləşdirir, özü də onun atabəyi olur.<ref>Azərbaycan tarixi.313.</ref>

Cahan Pəhləvan onun tabeliyindən çıxmış vassalı, [[Xuzistan ostanı|Xuzistan]] hakimi Aydoğdu Şimlənin çıxışını yatırmalı oldu. Atabəy Eldəniz öz sağlığında xəlifənin həmlələrinin qarşısını almağa qadir qüvvəyə malik olan bu vassalına həmişə qoşunla yardım etmişdi. Şimlə Atabəy Eldənizin ölümündən istifadə edərək [[Nəhavənd]]i hiylə yolu ilə daxil olaraq, şəhəri talan etdi, şəhər qazısını və hakimini isə edam etdirdi. Cahan Pəhləvanın göndərdiyi qoşunla baş vermiş döyüşdə Şimlənin ordusunu darmadağın edildi, ağır yaralanmış Şimlə isə əsir alındı və iki gün sonra öldü. Xuzistanda hakimiyyətə keçən oğlu Şərəfəddin Əmiran Atabəyə tabe oldu.<ref>Erdoğan Merçil.s. 89-9089–90.</ref>

Atabəyin qarşısında [[İraq Səlcuqlu dövləti|Səlcuq sülaləsind]]ən yeganə maneyə Sultan III Toğrulun əmisi şahzadə Məhəmməd idi. Şahzadə Məhəmməd III Toğrul hakimiyyətə gətirildikdən sonra [[İsfahan ostanı|İsfahana]] gedərək Atabəy Cahan Pəhləvana qarşı qoşun yığmağa başladı. Lakin məğlub edildi və əsir alınaraq Sərcahan qalasında həbsə atıldı.<ref>Ziya Bünyadov.s.59-6059–60.</ref>

Atabəy Pəhləvan Marağa atabəyi Arslan-Aba ibn Ağsunqurun 1175-ci ildəki vəfatından istifadə edib onun torpaqlarını əlinə keçirmək üçün hərəkətə başladı və təzliklə [[Marağa]] mühasirəyə alındı. Eyni zamanda [[Arran]] və Azərbaycan hakimi qardaşı Qızıl Arslan da Təbrizə hücum etdi. Marağa şəhərinin qaziül-qüzatı <ref group=q>Ərəb sözüdür, tərcüməsi "baş qazı" deməkdir.</ref> Sədrəddin ilə bağlanan sülh müqaviləsinə görə Marağa, Ruindej qalası [[Ağsunqurilər]]ə verilmək şərti ilə Marağa atabəylərinin digər torpaqları Eldənizlilərin əlinə keçdi. Arran və Azərbaycan hakimi [[Qızıl Arslan]] bunun üzərinə öz iqamətgahını Naxçıvandan [[Təbriz]]ə köçürdü.<ref name="Əkbər N.Nəcəf.s.39">Əkbər N.Nəcəf.s.39.</ref>

Atabəyin inzibatçılıq qabiliyyəti və amansız tələbkarlığı dövlət idarəçilik sisteminin hər bir sahəsində möhkəm qayda-qanunun yaranmasına səbəb oldu. Hakimiyyətdə olduğu 10 il müddətində dövlət heç bir xarici müdaxiləyə məruz qalmadı. Əl-Hüseyni yazır ki, [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]]ın hakimiyyəti illərində ''"[[gürcülər]] onun tələblərini qəbul edərək, sülh bağladılar".''<ref>Azərbaycan tarixi.314.</ref><ref>Süleyman Əliyarlı.s.120-121120–121.</ref>

Hələbdə [[Zəngilər|Zəngi Atabəylərinin]] ən böyük nümayəndəsi Nurəddinin vəfatından sonra Misiri əlinə keçirən [[Səlahəddin Əyyubi]] öz hərbi gücündə istifadə edərək Zəngilərin əvvəlcə [[Hələb]] qolunu öz hakimiyyəti altına almış, daha sonra da Cahan Pəhləvanın vassalı [[Mosul qəzası|Mosul]] Zəngilərinə təsir etməyə başlamışdı. Mosul hakimi Zəngilərdən İzzəddin Məsud Səlahəddin Əyyubiyə bir elçi göndərərək sülh təklif etsə də Əyyubi bunu qəbul etmədi. Səlahəddin Əyyubinin cavabı üzərinə Mosul atabəyi İzzəddin Cahan Pəhləvana özlərinin sultanın vassalları olmaları səbəbilə qorunmasını xahiş etdi. Bunu eşidən Əyyubi [[1185]]-ci ilin aprelində Mosulu mühasirəyə aldı. Ancaq tam bu vaxt [[Ərmənşahlar bəyliyi|Ərmənşahlardan]] II Sökmənin 10 iyul 1185-ci ildə vəfat xəbərini eşidən Səlahəddin Əyyubi mühasirəni dayandırıb [[Axlatyan|Axlat]] istiqamətində hərəkətə keçdi. Əyyubinin gəlişinə qədər Axlatda Ərmənşahların başına keçən Seyfəddin bəy Teymur kömək üçün Pəhləvana müraciət etdi. Həm Mosul, həm də Axlatdakı vəziyyəti hesaba qatan Atabəy Pəhləvan təcili olaraq Şərqi [[Anadolu]] istiqamətində hərəkətə keçdi. Atabəyin köməyə gəlməsi ilə qüvvələr fərqinin əleyhinə olduğunu başa düşən Səlahəddin geri çəkildi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.33-3433–34.</ref>

Bu hadisələr zamanı atabəy Cahan Pəhləvanın qarnından bərk ağrı bərk ağri tutdu. Atabəy əmr etdi ki, onu tikdirdiyi Təbərək qalasına, ailəsinin yanına aparsınlar. Təbiblərinin bütün səylərinə baxmayaraq, onlar Atabəyi ölüm yatağından qaldıra bilmədilər. [[1186]]-cı ildə, 50 yaşında vəfat etdi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.34.</ref>

Cahan Pəhləvan ölümündən əvvəl öz övladları arasında hakimiyyəti bölüşdürmüşdü. Azərbaycan və Arranın idarəsini oğlu [[Atabəy Əbu Bəkr|Əbu Bəkr]]ə tapşırmış, qardaşı Qızıl Arslanı da onun atabəyi təyin etmişdi. [[Rey]], [[İsfahan]] və Əcəm İraqının idarəsi [[Qutluq İnanc]] ilə [[Əmir Əmiran Ömər]]ə, [[Həmədan]]ı isə [[Atabəy Özbək|Özbəy]]ə vermişdi.<ref name="Süleyman Əliyarlı.s.121">Süleyman Əliyarlı.s.121.</ref> Lakin atabəyin qəfil ölümü onun qoyduğu qayda-qanunu pozdu. Varisi Qızıl Arslan yalnız sultan [[III Toğrul]]un deyil, eləcə də qardaşının dul arvadı [[İnanc xatun]]un və onun [[İraq Səlcuqlu dövləti|İraq Səlcuq]] əmirləri arasındakı tərəfdarlarının müqavimətləri ilə üzləşməli oldu.<ref name="Süleyman Əliyarlı.s.121" /><ref>Azərbaycan tarixi.314-315314–315.</ref>

[[Şəkil:Atabəy Qızıl Arslanın şair Nizami Gəncəvini qarşılaması.jpg|thumb|left|300px|Atabəy [[Qızıl Arslan]]ın şair [[Nizami Gəncəvi]]ni qarşılaması. [[1481-ci il]]əilə aid əlyazmadan miniatür. ([[Uolters Sənət Muzeyi]], [[Baltimor]], [[ABŞ]])]]

Qızıl Arslana olan bu münasibət, mövqeyinin möhkəmlənməsi İnanc xatunu heç də qane etmirdi. O, mərhum ərinin sabiq məmlükləri Əmir Camaləddin Ay-Aba və Seyfəddin Rusla gizli danışığa girərək, onların Sultan III Toğrulun tərəfinə keçmələrinə nail oldu.<ref>Süleyman Əliyarlı.s.122.</ref> [[Zəncan ostanı|Zəncan]], [[Əbhər]] və Marağa hakimləri də onlara qoşuldular. 1187-ci ildə Həmədan yaxınlığında birləşmiş qüvvələrlə Qızıl Arslanın ordusu arasında bir neçə gün davam edən döyüşlərdən sonra Qızıl Arslanın ordusu geri çəkildi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.35-3635–36.</ref>

Qızıl Arslan əvvəlcə [[Abbasilər xilafəti|Bağdad xəlifəsi]] ən-Nasir Lidinillaha müraciət etdi. Xəlifə [[ən-Nasir]] Qızıl Arslanın təklifini qəbul etdi və Cəlaləddin ibn Yunisin başçılığı ilə Həmədana qoşun göndərdi. Həmədan ətrafındakı Day-Mərgdə meydana gələn döyüşdə Qızıl Arslanın gəlməsini gözləməyib döyüşə girən xəlifə qüvvələri 6 may [[1188]]-ci ildə III Toğrul tərəfindən darmadağın edildilər.<ref>Erdoğan Merçil.s. 95.</ref>

Qızıl Arslanın Həmədanda olmasından istifadə edən sultan III Toğrul öz qoşunu ilə [[Üşnü mahalı|Uşnu]], [[Xoy]], [[Urmiya]] və [[Səlmas]] şəhərlərinə soxulub, hər yeri talan etdi<ref>Süleyman Əliyarlı.s.123.</ref> və [[Səlahəddin Əyyubi]]yə müraciət edərək, yardım göstərməsini xahiş etdi. Səlahəddin, Qızıl Arslanla III Toğrulu barışdırmağa cəhd göstərsə də bu heçbir nəticə vermədi. Əvvəl barışığa razı olan III Toğrul, yenidən Qızıl Arslanla müharibə etmək qərarına gələrək, [[1190]]-cı ilin oktyabrında Qızıl Arslanın üzərinə hücuma keçdi. Qızıl Arslan digər rəqibi İnanc xatunun oğulları ilə barışıq imzaladı, onları öz yanında xidmətə götürdü və nəhayət mərhum qardaşının dul qalmış arvadı İnanc xatunla evləndi. Beləliklə yalnız bu tədbirlərdən sonra [[1191]]-ci ildə III Toğrulla qarşılaşan Qızıl Arslan Sultanı məğlub edərək həbsə atdı.<ref>Azərbaycan tarixi.316.</ref>

'''Əbu Bəkrin adına zərb olunmuş dirhəmlər'''<br />[[Şəkil:Атабек Абу бакр Элбдагизы.jpg|150px]] [[Şəkil:Атабек Абу бакр Элбдагизы.jpg|150px]]

[[Şəkil:Əbu Bəkr misr dirhəm 1.JPG|150px]] [[Şəkil:Əbu Bəkr misr dirhəm.JPG|155px]]<br />

[[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]]ın silahdaşlarından olan Mahmud Anas [[1192]]-ci ildə [[III Toğrul|sultan III Toğrulu]] həbsdən çıxardı. Qutluq İnancın üzərinə hücuma keçən III Toğrul [[Qəzvin]] yaxınlığındakı döyüşdə İnancın 15 minlik qoşununu məğlub etdi. Ordusunun xəyanətinə uğrayan Qutluq İnanc Reyə çəkildi. Bu qələbədən sonra sultan III Toğrulun təntənəli surətdə Həmədana daxil oldu və yenidən sultan taxtına sahibləndi.<ref>Ziya Bünyadov.s.77-7877–78.</ref>

Məğlub olan Qutluq İnanc [[Əlaəddin Təkiş Xarəzmşah|xarəzmşah Təkiş]]ə elçilər vasitəsilə III Toğrula qarşı mübarizə üçün yardım istədi. Xarəzmşah Təkiş [[İran|Əcəm İraqında]] vəziyyətin gərginliyindən istifadə edərək, [[1193]]-cü ilin əvvəlində Əcəm İraqını işğal etmək üçün qoşun göndərdi. Xarəzm qoşunları hücuma keçərək Reyi və Təbərkək qalasını ələ keçirdilər. Qutluq İnanc Xarəzmşah qoşunlarının qüvvəsindən qorxaraq, qaçıb Sərcahan qalasında sığındı. Bundan istifadə edən edən III Toğrul Təkişə külli miqdarda bəxşiş göndərdi və Qutluq İnanca qarşı mübarizədə ondan kömək dilədi. Kömək əvəzi olaraq III Toğrul öz qızını Təkişin qardaşı Yunis xana verdi və hətta onun adı ilə pul kəsdirməyə, onun adına xütbə oxutmağa söz verirdi.<ref>Azərbaycan tarixi.317-318317–318.</ref>

Xarəzmşahın hücum xəbərini eşidən III Toğrul təcili surətdə qoşunları ilə Reyə tərəf üz qoydu və əsas qüvvələrinin yaxınlaşmasını gözləmədən Xarəzmşahla müharibəyə girmək qərarına gəldi. [[1194]]-cü ilin martın 4-də III Toğrul 60 nəfər qulamla Rey yaxınlığında Xarəzm ordusunun Qutluq İnancın başçılıq etdiyi qabaq dəstələri üzərinə hücuma keçdi. Toqquşma zamanı oxla gözündən yaralanaraq və atdan yıxılan Sultan, Qutluq İnanc tərəfindən öldürüldü və başı Xarəzmşaha aparıldı.<ref>Ziya Bünyadov.s.80-8180–81.</ref>

III Toğrulun ölümündən sonra, 1194-cü ilin iyulunda, Təkiş Həmədanı, [[İran|Əcəm İraqın]]ın əksər şəhərlərini ələ keçirərək, tutulmuş torpaqları öz əmirləri arasında bölüşdürdü. O, [[İsfahan ostanı|İsfahan]]ı Qutluq İnanca verərək, onu İraqın baş əmiri təyin etdi. Həmədan -— əmir Qaragöz əl-Atabəyiyə, Rey – Təkişin oğlu Yunis xana verildi. Əmir Mayaçuq Yunis xanın atabəyi təyin olundu.<ref name="Azərbaycan tarixi.s.318" />

[[1195]]-ci ilin əvvəllərində [[Xuzistan ostanı|Xuzistan]] hakimi İl-Doğdu öldü. Bundan istifadə edən Xəlifə vəziri İbn əl-Qəssabın başçılığı ilə Xuzistana qoşun yeritdi. Xuzistanı şəhərlərini işğal etdikdən sonra Xəlifənin əmri ilə [[Abbasilər xilafəti|Abbasi]] qoşunları qarışıqlıq içində olan Əcəm İraqına da hücuma başladılar.<ref>Ziya Bünyadov.s.82.</ref>

Bu hadisələrdən xəbər tutan [[Əlaəddin Təkiş Xarəzmşah|Əlaəddin Təkiş]] xəlifə qoşunlarının Əcəm İraqından çıxarılmasını tələb etdi və qoşunla Xarəzmdən Əcəm İraqına yürüşə başladı. [[1196]]-cı ilin iyulunda, vəzirin ölümündən sonra xəlifə qoşunları içərisində başlanan ixtilafdan istifadə edən Xarəzmşah Həmədanı mühasirəyə aldı. Şəhər ələ keçirildi və [[Qutluq İnanc]] öldürüldü.<ref>Ziya Bünyadov.s.83.</ref>

Şirvanşah [[I Axsitan]]a sığınan Əmir Əmiran Ömərə I Axsitan tərəfindən hərbi qüvvə ilə yardım göstərildi. Həmçinin Gürcü çariçası [[Böyük Tamara|Tamardan]] da hərbi dəstək alan Ömər, birləşmiş qoşunlarla [[Şəmkir rayonu|Şəmkir]] və [[Beyləqan rayonu|Beylaqan]] döyüşlərində Əbu Bəkri ağır məğlubiyyətə uğratdı. Əmir Əmiran Ömər və [[gürcülər]]in hərbi qüvvələri [[Gəncə]]yə hücum etdilər. Gəncə əhalisi ''"kafirlərlə"'' gəldiyinə görə təslim olmayacaqlarını bildirdilər.<ref>Süleyman Əliyarlı.s.125.</ref> Əmir Əmiran Ömər Gəncəni hiylə ilə ələ keçirdi. Gürcü qoşunları Gəncəni tərk etdikdən sonra isə əhali tərəfindən hücuma məruz qalan Əmir Əmiran Ömər öldürüldü. Şəhər yenidən Əbu Bəkrin hakimiyyəti altına keçdi. Bundan xəbər tutan gürcü qoşunları Azərbaycan sərhədlərini keçdilər. Əbu Bəkr dövlətin müdafiəsini başlı-başına buraxaraq, Naxçıvana, oradan da Təbrizə getdi. Gəncəni ala bilməyən gürcü qoşunları [[1203]]-cü ildə [[Dvin|Dəbil]]ə daxil oldular və şəhəri qarət etdilər.<ref>İradə Nuriyeva.s.20.</ref>

Güclü rəqibə müqavimətin faydasız olduğunu başa düşən Əbu Bəkr xarəzmşah Təkişə tabe olduğunu bildirdi və Əcəm İraqı ilə Azərbaycanın idarəsinin ona verildiyini yazan bir icazə aldı. Ancaq Xarəzmşahın hüzuruna getməyib qardaşı Özbəyi göndərdi. [[Özbək (atabəy)|Özbək]] Həmədanda Xarəzmşah tərəfindən böyük hörmət və izzətlə qarşılandı. Təkiş, [[İraq]]i Ərəb, İraqi Əcəmin idarəsini Özbəyə tapşırıb Cəmaləddin Ay-Abanı onun vəziri təyin etdi.<ref>Azərbaycan tarixi.s.319-320319–320.</ref>

1197-ci ildə yanvarın 27-də Özbəyə xidmət adıyla gəlmiş olan vəziri Cəmaləddinin tərəfdarları Özbəyi Həmədandan çıxardılar və şəhəri ələ keçirdilər. Bu vaxt [[1197]]-ci ildə [[Əyyubilər sülaləsi|Əyyubilərin]] görkəmli sərkərdələrindən əmir Əbül Hayc əs-Sami Əyyubi sultanı ilə əlaqələrinin pisləşməsi səbəbindən xəlifəyə sığındı. Xəlifə onu ordu komandanı təyin edərək Həmədana hücuma hazırlaşmağı əmr verdi. Abbasi qoşunları Həmədana yaxınlaşanda Özbək də öz ordusu ilə onlara qoşuldu. Lakin hərbi müşavirə zamanı Özbək Əbül Haycın təklifi ilə razılaşmadığı üçün tərəflər arasında münaqişə yarandı və Özbək həbs edildi. Bundan xəbər tutan Xəlifə Özbəyin təcili azad olunması əmrini verir və ona fəxri geyim və qızıl qılınc göndərir. Əbül Xayc işin belə şəkil aldığını görərək qorxuya düşdü. Ordusunu tərk edərək [[Ərbil]]ə qaçdı və orada öldü.<ref>Ziya Bünyadov.s.88.</ref>

Bir müddət sonra Abbasi ordusuna güvənməyən Özbək də Həmədanı tərk edərək [[Azərbaycan]]a qardaşı Əbu Bəkrin yanına geri döndü. [[1220]]-ci ildə Xarəzmşah Təkiş vəfatında sonra taxta oğlu [[Əlaəddin Məhəmməd Xarəzmşah|Əlaəddin Məhəmməd]] keçdi.<ref>Azərbaycan tarixi.s.320-321320–321.</ref> Xarəzm taxtında meydana gələn hökmdar dəyişikliyindən istifadə edən Gökcə, Özbək və Əbu Bəkr İraqi Əcəm bölgəsindəki fəallıqlarını artırdılar. Həmədana gələn Atabəy Əbu Bəkr buranın idarəsini qardaşına verib, İsfahanı öz əlinə keçirdi. Reyin idarəsi isə Gökcəyə verilir. Ancaq Eldənizlərlə onların vassalları arasındakı ixtilaf yenidən canlandı. Atabəy Əbu Bəkrin başı içki və kef məclislərinə qarışdığından onun vəzifəsini ölkənin əsil sahibi kimi hərəkət edən Cəmaləddin Ay-Aba aparırdı. Bu vəziyyət Gökcənin gücünün artmasına səbəb oldu. Bir çox saray əyyanları Gökcənin tərəfinə keçməyə başladılar.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.41.</ref>

Çox keçmədən Atabəy Əbu Bəkrin tərəfdarlarının və ordusunun çox hissəsi [[Gökcə ət-Türki|Gökcənin]] tərəfinə keçdi. Əbu Bəkr İsfahana çəkildi, Gökcə isə təntənəli surətdə Həmədana daxil oldu. Bu zaman onunla qalan digər əmirlərin də xəyanəti nəticəsində Əbu Bəkrə tamamilə Azərbaycana çəkildi. Lakin 1203-[[1204]]1203–1204-cü illərdə Gökcəyə qarşı [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]]ın keçmiş vassallarından [[Şəmsəddin Aydoğmuş]] çıxış etdi. Baş vermiş döyüşdə Gökcə öldürüldü və bütün torpaqları Aydoğmuşun əlinə keçdi. Aydoğmuş hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün onunla birgə üsyana qalxan Eldəniz şahzadəsi Özbəyi sultan elan etsə də bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləmişdi.<ref>Ziya Bünyadov.s.90.</ref>

1204-[[1205]]1204–1205-ci illərdə gürcülər Azərbaycanın içərilərinə soxulurlar. [[İbn əl-Əsir]]in yazdığına görə, onlar Azərbaycanda ''"xeyli zorakılıq, dağıntı törətdilər, qarətçilik etdilər, bir çoxlarını əsir tutub apardılar"''. Müqavimətlə üzləşməyərək irəliləyən gürcülər Eldənizlərin qərb ərazilərinə Xilata, [[Malazgird|Malazgirt]]ə və [[Ərciş]]ə hücumlar təşkil etdilər. Burada, gürcülərlə yerli hakimlərin qoşunları arasında baş verən döyüşdə gürcü ordusu məğlubiyyətə uğradıldı. Lakin sonrakı il gürcü qoşunları yenidən [[Qərbi Azərbaycan|Azərbaycanın qərb vilayətlərin]]ə hücum edib, bir çox məskənləri xarabazara çevirdilər. Bir daha Xilatı tutmağa cəhd göstərsələr də, yenidən darmadağın edildilər. Əbu Bəkr gürcü hücumunun qarşısını almaq məqsədi ilə, nəhayət, gürcü hökmdarının qızı ilə evləndi və bundan sonra gürcü hücumları dayandı.<ref>Azərbaycan tarixi.s.321.</ref>

Azərbaycanda isə [[Marağa]] hakimi Körpə Arslan, [[Ərbil]] atabəyi Göy-Börü ilə müqavilə bağlayıb Təbrizi ələ keçirməyə hazırlaşırdı. Atabəy Əbu Bəkr qorxuya düşərək Aydoğmuşdan kömək istədi. Əbu Bəkrin bu istəyini qəbul edən Aydoğmuş öz ordusu ilə Əbu Bəkrin düşərgəsinə gələrək, onunla qüvvəsini birləşdirdi. Bunu eşidən Göy-Börü təcili Azərbaycanı tərk etdi. Aydoğmuş ilə Əbu Bəkr Marağanı mühasirəyə aldılar. Ancaq Əlaəddin Körpə Arslan sülh təklif etməsi ilə mühasirə dayandırıldı və müqaviləyə əsasən Marağa qalalarından biri Əbu Bəkrə, Uşnu ilə Urmiyə də Körpə Arslana verildi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.41-4241–42.</ref>

Atabəy Nüsrətəddin Əbu Bəkrin ölümü [[1210]]-cu ilin sonu 1211-ci ilin əvvəlinə təsadüf edir. 1211-ci ildə əmisi [[Qızıl Arslan]]a aid [[dinar]]ların yenidən zərb edilməsinə qərar verilməsi onun ölümünün 1211-ci ilin əvvəlləri olduğunu göstərir. Qardaşının vəfatından sonra Eldənizlərin taxtına Özbək keçdi.<ref>Ziya Bünyadov.s.95.</ref>

Gürcü qoşunları 1210-[[1211]]1210–1211-ci illərdə [[Azərbaycan]]a dağıdıcı basqınlar etdilər. Onlar [[Naxçıvan]]ı mühasirəyə aldılar, lakin ələ keçirə bilmədilər. Sonra [[Mərənd]]i talan etdilər, [[Təbriz]]i mühasirəyə aldılar. [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan]]ın həyat yoldaşı [[Zahidə xatun]] çoxlu pul, daş-qaş və sənətkarlıq məhsulları verib şəhəri dağıntıdan qurtardı. Təbrizlilərin, eləcə də [[Miyana|Miyanənin]] bütün malqarası aparıldı, ətraf yerlər qarət edildi. Gürcü qoşunları geri çəkilərkən miyanəlilər üsyan qaldırıb gürcü qarnizonunu qırdılar. Yenidən şəhərə hücum edən gürcü dəstələri şəhər hakimini ailəsi ilə birlikdə qılıncdan keçirdilər, dərilərini soyub minarənin başından asdılar, sonra isə şəhəri qarət edib yandırdılar. [[Zəncan]], [[Qəzvin]] və Abxar əhalisinədə eyni cür divan tutdular. Uçan şəhərinin, Ərdəbilin bütün varidatlarını karvanlarla apardılar. 12 min ərdəbilli qılıncdan keçirildi. [[Özbək (atabəy)|Özbəyin]] hakimiyyəti illərində Eldənizlər dövlətinin süqutu daha da sürətləndi.<ref>İradə Nuriyeva.s.20-2120–21</ref>

Onun taxta çıxdığı vaxt [[İran|İraqi Əcəmd]]ə vəziyyət ağır idi. Bu vaxt bir müddətdir İraqi Əcəmi tək başına idarə edən [[Şəmsəddin Aydoğmuş|Aydoğmuşa]] qarşı Cahan Pəhləvanın bir başqa məmlükü Nəsrəddin Məngli çıxış edərək onu məğlub etdi və İraqi Əcəm torpaqlarını əlinə keçirərək [[Rey]], [[İsfahan ostanı|İsfahan]], [[Həmədan ostanı|Həmədan]] və digər əyalətlərdə öz adına xütbələr oxudub, ''"[[sultan]]"'' adıyla sikkələr zərb etdirdi. Xəlifə [[ən-Nasir]], Azərbaycan atabəyi Özbək və ismaili hökmdarı Cəlaləddin Həsən öz aralarında Menglinin əlindəki İraqi Əcəm torpaqlarını da bölüşdürdülər. [[Ərbil bəyliyi|Ərbil atabəyi]] Müzəffərəddin Göy-Börü də onlara qoşuldu. Müttəfiqlərin birləşmiş orduları Həmədana hərəkət etdilər. [[1215]]-ci ilin avqust-senyabrında meydana gələn döyüşdə Məngli məğlub oldu və qaçdığı [[Savə]]də şəhər hakimi tərəfindən öldürüldü. Başı isə Atabəy Özbəyə göndərildi. Mənglinin əlindən aldığı torpaqlar üzərinə Cahan Pəhləvanın vassallarından Seyfəddin Oğlamışı canişin təyin edən Atabəy Özbək özü Təbrizə qayıtdı. Ancaq daha əvvəl [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzmşahlar]]ın xidmətində olan Oğlamış hakim təyin edildikdən sonra xütbəni xarəzmşah [[Əlaəddin Məhəmməd Xarəzmşah|Əlaəddin Məhəmmədin]] adına oxudmağa başladı. Bu səbəbdən də [[1217]]-ci ilin yazında Oğlamış öldürüldü və Əcəm İraqında Xarəzmşahların adına xütbə oxunması və pul kəsilməsi dayandırıldı.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.43-4443–44.</ref>

Bunu eşidən Özbək, [[Əhər şəhristanı|Əhər]] hakimi Nurəddin Məhəmmədi Təbrizə göndərib özü də dağlarda yerləşən qalalardan birinə qaçdı. Ancaq Nurəddin Məhəmməd [[Miyana|Miyanə]] yaxınlarında Xarəzmşahlara məğlub oldu və özüylə birlikdə vəzir Rəbibəddin Dəndan da əsir düşdü. Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd vəziri Nəsirəddin Dövlətyarı Atabəy Özbəyin yanına göndərərək ona təslim olmağı və Xarəzmşah adına xütbə oxutdurub, sikkə kəsdirməyi əmr edir. Xarəzmşahın bu təkliflərini qəbul edən Özbək, [[Arran]] və Azərbaycandakı hakimiyyətini qorusa da Əlaəddin Məhəmmədin vassalına çevrildi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.44-4544–45.</ref>

[[1214]]-12151214–1215-ci illərdə Gürcü hücumlarının arasının kəsilməsindən istifadə edən Özbək öz mülklərində işləri qaydaya salmaq qərarına gəlir. Bu məqsədlə o, atabəy xəzinəsinə vergiləri ödəməkdən imtina etmiş yerli hakimləri cəzalandırmaq üçün [[Qarabağ]]a yürüş edir. XIII əsrin anonim müəllifinin məlumatına görə, atabəyin ''"qoşunları qələbə çalaraq, hamını qılıncdan keçirtdilər. Onlar xeyli pul və zəngin hərbi qənimət gətirdilər".''<ref>Azərbaycan tarixi.s.324.</ref>

[[1222]]-ci ildə [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvana]] hücum edən qıpçaqları darmadağm edən gürcülər oradan qayıdaraq 1222-ci ilin noyabrında [[Beyləqan]]a hücum etdilər. Şəhər əhalisi həmişəki kimi elə güman edirdilər ki, təzminat ilə gürcülərdən yaxa qurtaracaqlar. Lakin gürcülər [[Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü|monqollardan]] da amansız qırğın törətməyə başladılar. Şəhəri qarət etdikdən sonra geri döndülər.<ref>Ziya Bünyadov.s.104.</ref><ref>Süleyman Əliyarlı.s.137-138137–138.</ref>

[[Özbək (atabəy)|Atabəy Özbəyin]] hakimiyyətinin və Eldənizlilərin son dövründə [[Monqol İmperiyası|Monqollar]]ın [[Orta Asiyanın monqollar tərəfindən istilası|Orta Asiya]], [[Orta Şərq]] və [[Qafqaz]]a birinci yürüşü gerçəkləşdi. Cəbə Noyon və Subutay Bahadırın<ref group=q>Bu sərkərdənin adı Sübidey, Subatay, Sabutay Bahadır olaraq da yazılır.</ref> komandanlığı altında monqollar [[Xorasan]] və [[İran|İraqi Əcəmin]] torpaqlarından keçərək [[1221]]-ci ildə yanvar ayında [[Təbriz]]ə gəldilər. [[Atabəy Özbək]] monqollara elçi göndərib barışıq imzalamağı təklif etdi. Monqollar Təbriz qarnizonlarındakı xarəzmlilərin onlara təslim edilməsini istədilər. Atabəy Özbək xarəzmlilərin bir hissəsini özü öldürtdü, qalanını da monqollara göndərdi. Bunun xaricində Özbək onlara təzminat olaraq pul, paltar və mal-qara da verdi.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.45.</ref>

Naxçıvandan sonra monqollar şimala, [[Gəncə]] və [[Beyləqan]]a doğru hərəkətə başladılar. Beyləqanı qarət etdikdən sonra Gəncəyə hücum edib şəhəri mühasirəyə aldılar. İbn əl-Əsir yazır ki, ''"bu şəhərin çoxlu müdafiəçiləri olduğunu, onların gürcülərlə daimi mübarizədə qazandığı igidliyini və şəhər divarlarının keçilməzliyini öyrənmişdilər".'' Monqollar yalnız təzminat almaqla kifayətlənərək, şəhərdən kənara çəkildilər. Sonra monqollar [[Dərbənd]] keçidi vasitəsilə şimala keçmək üçün cəhd göstərdilər. Onların ilk cəhdi baş tutmadı, belə ki, Dərbənd darvazalarını tutan [[qıpçaqlar]] onlara müqavimət göstərdilər. Belə olduqda monqollar Şirvanşah [[I Güştasp|I Guştəsb]]ə elçi göndərərək guya sülh bağlamaq üçün bir neçə nəfərin göndərilməsini xahiş etdilər. Şirvanşah öz zadəganları arasından 10 nəfər göndərdi. Monqollar onlardan birini öldürüb, qalanlarından isə şimala keçidi göstərməyi tələb etdilər. Beləliklə Dərbənddən şimala hərəkət edərək Azərbaycandan çıxdılar.<ref>Süleyman Əliyarlı.s.133-134133–134.</ref>

Atabəy Özbəkin fəaliyyətsizliyinə və nüfuzunu itirməsinə baxmayaraq, onun atası Cahan Pəhləvanın vassalları ənənə üzrə Azərbaycan Atabəyləri sülaləsinə olan ehtiramı saxlayırdılar. Belə ki, Mosul Atabəylərinin torpaq sahibləri arasında nifaq düşərkən II İmadəddin Zəngi 1222-ci ildə Mosul hakimi Bədrəddin Lülü tərəfindən öz mülklərindən qovulmuşdu. II İmaməddin Zəngi atabəy Özbəkə pənah apardı, Özbək iltifat göstərərək onun mülklərini pay torpaqlarına, yəni iqtaya bölüb, özünü isə sarayda xidmətə götürdü.<ref>Ziya Bünyadov.s.103-104103–104.</ref>

Bundan sonra Qiyasəddin Pir şah öz qoşunlarını Reyə çəkdi. Burada onunla atabəyi və qaynı İğan-Taisi arasında nifaq düşdü və nəticədə İğan-Taisi 50 minlik ordu ilə kənara çəkildi. Onların arasındakı nifaqdan istifadə edən Özbək Pir şaha təslim olmaqdan boyun qaçıraraq, ona qarşı çıxdı. Eyni zamanda Pir şah İğan-Taisini məğlub edərək onu geriyə -— [[Azərbaycan]]a çəkilməyə məcbur etdi. Azərbaycana daxil olan İğan-Taisi qarət və qırğına başladı.<ref>Süleyman Əliyarlı.s.139.</ref> Sonra isə xəlifə ən-Nasirin əmri ilə [[Həmədan ostanı|Həmədana]] tərəf hərəkət etdi ki, bura başqa vilayətlərlə birlikdə ona Xəlifə tərəfındən iqta adıyla verilmişdi. Burada İğan-Taisi Hindistandan gəlmiş Cəlaləddin Manqburnun qoşunları tərəfındən mühasirəyə alınaraq darmadağın edildi və özü əsir alındı. Bundan sonra Cəlaləddin [[Abbasilər xilafəti|Abbasilər]] üzərinə hücuma hazırlaşdı.<ref>Ziya Bünyadov.s.105-106105–106.</ref>

Xəlifə qoşunlarını darmadağın edən Cəlaləddin 12 gün [[Bağdad]] ətrafında qaldıqdan sonra, Marağa əhalisinin dəvəti ilə Azərbaycana tərəf hücuma başladı. 1225-ci ilin may ayında Marağa müqavimət göstərmədən Cəlaləddinə tabe oldu. Bundan sonra Cəlaləddin monqolların viran qoyduğu Uçanı keçərək, Təbriz şəhərini mühasirəyə aldı. Şəhər rəisi Nizaməddin ət-Tuğrainin başçılıq etdiyi Təbriz qoşunu yeddi gündən çox müdafiə oluna bilmədi. 1225-ci ilin iyun ayının 25-də atabəy Özbəyin hələ Xarəzmşah [[Marağa]]da olarkən tərk etdiyi Təbriz şəhəri Xarəzm qoşunları tərəfindən tutuldu.<ref>Azərbaycan tarixi.328-329328–329.</ref><ref>Süleyman Əliyarlı.s.139-140139–140.</ref>

''Atabəy Müzəffərəddin Əbu Nəsr Özbək ibn Məhəmməd ibn atabəy Eldəniz ət-türki əs-səlcuqi ət-Toğrulun'' ölümü ilə Azərbaycan Atabəyləri öz mövcudluğunu itirdi. Eldənizlərin övladlarının hakimiyyəti altında olan ərazilər – Azərbaycan, Arran, [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvan]] xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnunun hakimiyyəti altına keçdi. Bu, [[1231]]-ci il avqustun ortalarınadək davam etdi və həmin il Cəlaləddinin qoşunları monqollar tərəfındən darmadağın edildi, özü isə öldürüldü.<ref>Əkbər N.Nəcəf.s.49.</ref><ref>Süleyman Əliyarlı.s.112.</ref>

[[1226]]-cı ildə atabəy Özbəyin məmlükləri Bəklik əs-Sədidi və Seyfəddin Sunqurca Sultan Cəlaləddinə qarşı qiyam qaldırdılar. Onların bu çıxışı uğursuz nəticələndi – Sultan Cəlaləddin onları [[Xoy şəhristanı|Xoy]] bölgəsində mühasirə edərək təslim olmağa vadar etdi. Məğlubiyyətə uğramış məmlüklər Sultana xidmət etməyə başladılar. Lakin [[1229]]-cu ildə Bəklik əs-Sədidi və Seyfəddin Sunqurca Atabəyin başqa məmlükləri, o cümlədən Nəsirəddin Ağ Quş və başqaları ilə birlikdə Xamuşun oğlu Nüsrəddini həbsdən çıxararaq Eldənizlərin hakimiyyətini bərpa etmək üçün qiyam qaldırdılar. Lakin bu qiyam da uğursuz nəticələndi Ağ Quş və Bəkliyi çarmıxa çəkdilər.<ref>Ziya Bünyadov.s.112.</ref>

[[Qızıl Arslan]]a qədər Eldənizlərdə ''"böyük atabəy"'' yəni ''"atabəy əl-əzəm"'' deyilən vəzifə mövcud idi. Bu vəzifədə [[sultan]]ın atabəyi dururdu. Divana rəhbərlik [[vəzir]]in əlində idi. O, ''"əshab əd-divan"'' adlanırdı. Vəzir, məmurları vəzifəyə təyin etmək və vəzifədən kənarlaşdırmaq, təqaüdləri və məvacibləri müəyyənləşdirmək, vergi idarəsinə və xəzinəyə nəzarət etmək hüquqlarına malik idi. Vəzir daim hökmdarın yanında olur, onu səfər və yürüşlərdə müşayiət edir, özü qoşun göndərə və ona başçılıq edə bilirdi. Dövlətdə böyük hörmətə malik olan vəzirlər, ''əshab əd-divan'', ''vəzir'', ''sadr'', ''dəstur'', ''xocayi-bozorq'' titullarını daşıyırdılar. [[Mürəkkəbqabı]] və müəyyən mahuddan hazırlanmış çalma onların vəzifə əlamətləri idi.<ref>Azərbaycan tarixi.310-311310–311.</ref>

Dövlətdə üçüncü vəzifə böyük və ya ''"ulu hacib"'' vəzifəsi idi. Bu vəzifəni icra edən şəxs ''əmir əl-hacib əl-kəbir'' və ya ''hacib əl-xass əl-həzrət'' rütbəsini daşıyırdı. O, dövlət başçısına aid mühüm işlər haqqında məlumat verir, onun tələbatı qayğısına qalır və saray mərasimlərini təyin edirdi.<ref>Ziya Bünyadov.s.157-158157–158.</ref>

[[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]] dövründən başlayaraq, vəzir olmaqla ali idarə yəni ''"divan əl-alə"'' yaradılmışdı. Bu idarənin nəzdində dövlət dəftərxanası yəni divan əl-inşa və yaxud divan ət-tuğra, maliyyə idarəsi və ya xəzinədarlıq yəni ''"divan əl-istifa"'' var idi. Dövlət dəftərxanası həm daxili, həm də xarici yazışmaları aparırdı. Bu dəftərxananın başçısı ''"[[Münşi əl-məmalik|münşi]]"'' və ya ''"tuğrayi"'' adlanırdı. Bu vəzifə irsi olmuş, onu icra edən şəxslər və onların sonrakı nəsilləri ''"ət-tuğrayi"'' ləqəbini daşımışdılar. Maliyyə idarəsinə və ya xəzinəyə rəhbərlik edən ali maliyyə məmuru yəni ''"[[Mustoufi əl-məmalik|mustoufi əl-mamalik]]"'' dövlətin maliyyə idarələri sisteminin başında dururdu. Hərbi idarəyə yəni ''"divan əl-ceyş və ya divan əl-ərz"'' sahib ''"divan əl-ərz"'' başçılıq edirdi. O, hərbi iqtalara nəzarət edir, bütün rütbələrdən olan hərbi qulluqçuların maaş və xərclərinin ödənilməsi işlərinə baxırdı. Hərbi vəzifələr, eləcə də ordu ilə bağlı hər şey xidmətdə olan türk əyanlarının əlində idi.<ref>Azərbaycan tarixi.311-312311–312.</ref>

Hər bir vilayətin başına ''"vali"'' yəni canişin təyin edilirdi. Valilər bu vəzifəni tutmazdan əvvəl çox vaxt qoşun əmirləri kimi fəaliyyət göstərmişlər. Vali öz vilayətinin hakimi idi. Dini hakimlər – [[qazı]]lar valinin tabeliyində idilər. Vilayətin bütün məmurlarının rəisi, onun ali baş komandanı olan valiyə, maliyyə idarəsi də tabe edilmişdi. Validən sonra vilayətdə vəzifə cəhətdən ikinci şəxs onun vəziri idi. Valinin adından şəhərləri rəislər idarə edirdilər. Bir qayda olaraq, tanınmış yerli nəsildən olan şəhər rəislərinin vəzifəsi irsi idi. Rəisin özünün vəzifəyə qoyduğu və vəzifədən götürdüyü xəfiyyə rəisləri də ona tabe idilər.<ref>Ziya Bünyadov.s.162-164162–164.</ref>

Atabəylərin saray şairlərindən biri də Əsirəddin Əbül-Fəzl Məhəmməddir. O, [[Mərkəzi Asiya]]nın [[Axsikənd|Əxsikət]] şəhərində doğulmuş, Xaqani səpkisində yaradan poetik formanın görkəmli ustadıdır. Şairə "''Sultan əl-füzəla"''<ref group=q>Ərəbcədən tərcüməsi ''"nəciblərin sultanı".''</ref> ləqəbi verilmişdi. Həmçinin ''"Malik əl-kəlam"''<ref group=q>Ərəbcədən tərcüməsi "sözün hakimi".</ref> ləqəbini almış Zəhirəddin Tahir əl-Fəryabi də Atabəylərin Mərkəzi Asiyadan olan şairlərindən olmuşdur. O, [[1189]]-cu ildə [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]], sonralar [[Qızıl Arslan]] və [[Atabəy Əbu Bəkr|Əbu Bəkrin]] himayəsinə keçmişdir. [[Təbriz]]də Xaqani ilə dostlaşan əl-Fəryabi mədhiyyələrində onu təqlid edirdi. Şair Təbrizdə vəfat edtmişdir və qəbri də Xaqaninin qəbri ilə yanaşıdır. Azərbaycan atabəylərinin sarayında Seyyid Zülfüqar Şirvani, Qivami Mütərrizi, Fərrux Şirvani, Cövhəri, Yusif Füzuli, Kəmaləddin Naxçıvani, Seyyid İzzədin əl-Ələvi və başqa bu kimi şairlər də yaşayırdılar.<ref>Ziya Bünyadov.s.202.</ref>

Nizami Gəncəvi [[1180]]-[[1181]]1180–1181-ci illərdə bitirdiyi ikinci poemasını – "[[Xosrov və Şirin]]" əsərini sonuncu [[İraq Səlcuqlu dövləti|İraq Səlcuq]] sultanı [[III Toğrul]]a həsr etmişdi. Lakin bu, bir növ rəsmi ithaf idi. Əslində isə poema atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr olunmuşdu. Cahan Pəhləvan 1186-cı ildə öldüyü üçün poemanın mədhi onun qardaşı atabəy Qızıl Arslanın adına yazıldı. Nizamini Gəncə yaxınlığındakı düşərgəsinə dəvət edən Qızıl Arslan öz çadırında onu qəbul etmişdi. Poemanın müqabilində Qızıl Arslan bəxşiş olaraq Nizamiyə Həmdünyan kəndini və fəxri geyim təqdim etdi.

'''''"Xosrov və Şirin", Nizami Gəncəvi.'''''<br />

Tacı aydan yüksək o Qızıl Arslan<br />

Atabəylər dövründə və orta əsrlərdə [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycanda]] məktəb ibtidai təhsil müəssisəsi kimi tanınırdı. Məktəblər ilkin savad verir və əsasən də mədrəsələr üçün şagirdlər hazırlayırdılar. Məktəblərə qəbul 5-65–6 yaşından aparılır və 15 yaşına kimi orada təhsil alırdılar.<ref>Zakir Məmmədov.s.32.</ref> Məktəblərdə yazıb-oxumaqla bərabər, əsas istiqamət dini yönümlü olub, [[Quran]]ın əzbərlənməsi və dini ehkamların öyrədilməsinə yönəldilirdi. Bundan başqa, ayrı-ayrı fənlər barəsində də məlumat verilirdi. Bu dövrlərdə yetim uşaqların təhsili üçün ayrıca ''"beyt ət-təlim"'' adlanan mək-təblər də fəaliyyət göstərirdi. Burada hər 10 uşağa bir tərbiyəçi – [[atabəy]] təhkim olunurdu. Onlar yetimlərin yaşayışına, yeməyinə, geyiminə, tərbiyəsinə və s. cavabdeh idilər.<ref>Əsgər Əhməd.s.245</ref>

Orta əsrlərdə Azərbaycanda təhsilin məzhər adlı forması da mövcud idi. Bu təhsil formasında hər ustad bir və ya bir neçə şagirdə ayrı-ayrı fənlərdən dərs demək əvəzinə, onlara ümumi rəhbərlik edirdi. Şagirdlər müstəqil şəkildə elmin müxtəlif sahələri ilə məşğul olur və vaxtaşırı ustadın yanına gəlib məsləhət alır, onun mühazirələrini dinləyirdilər.<ref>Zakir Məmmədov.s.35-3635–36.</ref>

Mədrəsələrdə orta təhsil müəssisələri olan dini təlimlərlə yanaşı, dünyəvi elmlər də tədris edilirdi. XII-XVXII–XV əsrlərdə müsəlman Şərqində mədrəsələr təhsil mərkəzləri olmaqla bərabər, həm də elmi mərkəzlər rolunu oynayırdılar.<ref>Əsgər Əhməd.s.246</ref>

Dövrün alimlərindən olan [[İbn əl-Müsənna|Fəxrəddin Əbülfəzl İsmayıl ibn əl-Müsənna ət-Təbrizi.]] [[Bağdad]]ın ''"ən-Nizamiyyə"'' mədrəsəsində mühazirələr oxuyurdu. O, ''"Azərbaycan tarixi"'' əsərinin müəllifidir. Lakin çox təəssüf ki, bu əsər dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Ət-Təbrizidən başqa Eldənizlər dövrünün təhslini almış, Azərbaycanın özündə və həmçinin [[Dəməşq]]də, [[Yəmən]]də, [[Qahirə]]də, Bağdadda mühazirələr deyən bir çox alim yetişmişdir. Onlara Mahmudəl-Ərdəbili, Əz-Zəki əl-Beyləqani, Əminəddin Müzəffər ət-Təbrizi, Məhəmməd əl-Urməvi, Fəxrəddin ər-Razi, Məhəmməd ət-Təbrizi, Əbu Həfs Ömər əl-Cənzi, İsmayıl əl-Cənzəvi, Həddad ən-Naxçıvani, Şəmsəddin Məhəmməd ət-Təbrizi, Şeyx Əbu Həmid Tacəddin əl-Urməvi, Qazi Şəmsəddin əl-Hüvəyyi, Əbu Məhəmməd ət-Təbrizi, İsmayıl əl-Maraqi, Məhəmməd əl-Həsən əl-Maraqi və başqaları daxildirlər.<ref>Ziya Bünyadov.s.208-210208–210</ref>

Atabəylər dövründə öz inkişafının pik nöqtəsinə çatan [[Gəncə]] Eldənizlərin paytaxtlarından biri olmuşdur. Bu dövr abidələrinin verdiyi məlumata görə, Gəncə ''"mühüm şəhər"'', böyük şəhər və paytaxt yəni ''"dar əl-mülk"'' idi. Gəncə Yaxın və Orta Şərqdə ən mühüm ticarət-sənət mərkəzi idi. Şəhər yaxınlığında dəmir və mis filizlərinin olması dəmirçilik, metal emalı, silahqayırma, qab-qacaq hazırlanması, metalda naxış açma və başqa sənət sahələri inkişaf etmişdilər.<ref>Ziya Bünyadov.167-168167–168.</ref>

[[Bərdə]] vilayəti bütün [[Yaxın Şərq|Yaxın]] və [[Orta Şərq]]də toxuculuq üçün başlıca xammal mənbələrindən biri olan xam ipək istehsalı üzrə mühüm baza olmuşdu. Bərdə ilə yanaşı, [[Beyləqan]], [[Təbriz]], [[Şabran]] və bir çox digər Azərbaycan vilayət və bölgələrində də xam ipək istehsalı geniş yayılmışdı. Həmçinin Təbriz, Marağa, [[Xoy]], Beyləqan, [[Ərdəbil]] şəhərləri əhəmiyyətli toxuculuq mərkəzləri idi. Bu dövrdə Azərbaycanda xalçaçılıq geniş yayılmışdı. Xalçaçılıq [[Mərənd]]də və [[Kür-Araz ovalığı|Kür-Araz hövzəsinin]] şərqində yerləşən şəhər və yaşayış məntəqələrində inkişaf etmişdi. Dabbağlıq sənəti [[Ənaristan|Ənar]] və [[Əhər]] kimi şəhərlərində əsas yer tuturdu. XII əsrdə, Təbriz və Ərdəbil metalişləmə sənətinin, o cümlədən də dəmirçiliyin iri mərkəzləri idi. Duluşçuluq sənəti Azərbaycanın bütün bölgələrində böyük inkişaf yolu keçmişdi.<ref>Azərbaycan tarixi.339-343339–343.</ref>

Azərbaycanın iri iqtisadi mərkəzi olan [[Naxçıvan]] Atabəylərin hakimiyyəti dövründə inkişaf etmiş sənətkarlıq istehsalına malik idi. Şəhərdə müxtəlif sənət sahələrini təmsil edən çoxlu ustalar – toxucular, bənnalar, çini qab və ağac emaletmə ustaları, zərgərlər və b. çalışırdılar. Şəhərin sənətkarlıq istehsalında toxuculuq və onunla bağlı olan sahələr – Çin parçası, zərif örtük, xalça, keçə, çuxalıq yun parça, hamam fitələri üçün nazik şal və pambıq parça istehsalı mühüm rol oynayırdı.<ref>Ziya Bünyadov.170-171170–171.</ref>

müqabilində kəndlidən pul, ya da natura<ref group=q>Yəni vergi pul şəklində deyil, məhsul şəklində ödənilirdi.</ref> şəklində alınırdı. ''"[[Üşr]]"''<ref group=q>Ərəbcədən tərcümədə onda bir mənasındadır.</ref> qeyd vergisi xass torpaqlardan və iqta sahiblərindən alınırdı. ''"Aləf"''<ref group=q>Ulufə ərəbcə hərfi tərcümədə ''"qida"'', ''"yem"'' mənasındadır.</ref> Hər iki termin mənbələrdə işlədilir. qarovulda duran dəstəni və ya rəsmi şəxsi təmin etmək üçün qida və başqa təbii rüsumlar vergisi idi. ''"Təhəkkümat"'' <ref group=q>[[Ərəbcə]]dən ''"təhəkkümün"'' cəm şəkli. ''"Mühakimə"'', ''"nəzarət"'' deməkdir.</ref> elə bir vergi növü idi ki, dini müəssisələr və mülklər onu ödəməkdən azad idilər. Gömrük və gözlətmə haqqı da bu təhəkkümata aid idi. ''"İnam"'' <ref group=q>Ərəbcədən tərcümədə xeyirxahlıq ifadə edir.</ref> Hökmdarın göstərişi əsasında təbəələrdən haqla birlikdə yığılan əlavə ödənc növlərindən biri idi. Əlavə olaraq iqta sahibləri tərəfindən ''"mənəl"'', "''marafiq"'', ''"dəraib"'' kimi vergilər də alınırdı.<ref>Ziya Bünyadov.194-197194–197.</ref>