Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
|
|
||
|
Sətir 79:
Qafqaz Albaniyası memarlığında zal-tağ kompozisiyasının geniş yayılması, daxili fəzanın həll edilməsi və sadə, bölünməmiş zalın istifadəsi üçün sənətkarları müxtəlif variantlar işləməyə yönləndirmişdir.<ref name="Мамедова86">{{Harvnb|Мамедова |2004|p=86}}</ref> Bu dövrdə dini kanonlar kilsələrdə künc otaqları və dyakon otağının olmasını tələb edirdi.<ref name="Мамедова86"/> Bu tələb əsas monastır kilsələri üçün daha mühüm əhəmiyyətə malik idi. Nəticədə zal-tağ kilsələrinə də yan otaqların inşa edilməsinə başlanılır.<ref name="Мамедова86"/> Altar apsidası yanında köməkçi tikililərin inşası məhz bu dövrdə geniş yayılsa da, ərəb istilasından əvvəlki dövrdə də Qafqaz Albaniyası memarlığında bu cür tikililərə rast gəlmək mümkündür: nümunə olaraq Gavurqala kilsəsi və Mingəçevir kompleksindəki IV məbədi nümunə göstərmək olar.<ref name="Мамедова86"/> IX əsrdən sonra dağılmış və zədələnmiş erkən orta əsr kilsələri bərpa edilərkən, onlara yan otaqların əlavə edilməsi üçün müxtəlif variantlardan istifadə edilirdi. Məsələn, [[Xudavəng monastırı]]ndakı qədim birnefli bazilikada yan otaqlar altar ətrafı divarların çapılması nəticəsində divar dərinliyində yerləşdirilmişdir.<ref name="Мамедова86"/> Digər bir variantda isə kiçik zal kilsələrinin həcminin böyüdülməsi üçün onlara qərb tərəfdən və tikilinin eni boyunca düzbucaqlı formalı yan otaqlar əlavə edilirdi. Bu yolla da, yalnız Qafqaz Albaniyası memarlığı üçün xarakterik olan özünəməxsus memarlıq kompozisiyası yaranmışdır.<ref name="Мамедова86"/> Bu kompozisiyanın ən yaxşı saxlanmış nümunələrini [[Əyrivəng kilsəsi|Əyrivəng kilsəsi]], [[Vaquas monastırı|Vaquas]] və [[Qırmızı monastır (Kəlbəcər)|Qırmızı monastır]]ların əsas kilsəsi<ref name="Мамедова87">{{Harvnb|Мамедова |2004|p=87}}</ref>, nümunəsində görmək mümkündür.<ref name="Мамедова86"/>
Bu dövrə aid olan [[Kiçan monastırı|Kiçan monastırının]] başkilsəsini isə Əyrivəng və bu tipli digər alban kilsələrindən fərqləndirən əsas cəhət odur ki, onun yan otaqları əsas kilsə həcminə elə birləşdirilmişdir ki, planda kilsə binası xaçvari forma almışdır.<ref name="Мамедова88">{{Harvnb|Мамедова |2004|p=88}}</ref> Abidənin memarlıq xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş professor G. Məmmədova qeyd edir ki, cənub və şimaldan əsas kilsə binasına yan otaqlar əlavə edilmiş tağtavanlı zal kilsələri sırf Qafqaz Albaniyası memarlığı üçün xarakterik olub, qonşu xalqların memarlığında analoqa malik deyildir.<ref name="Мамедова88"/> Qarabağdakı xristian abidələrini tədqiq etmiş professor Şaqen Mkrtçyan isə Kiçan monastırından bəhs edərkən ''“onun memarlığı Artsak kilsə memarlığı üçün unikal xüsusiyyətə malikdir”'' deyə qeyd edir.<ref name="Мкртчян30">{{Harvnb|Мкртчян |1989|p=30}}</ref> G. Məmmədova yazır ki, Qafqaz Albaniyasında bu memarlıq formasının yaranması və inkişafı, erkən orta əsrlər dövründən birnefli zal kilsələrinin bütün ölkə ərazisində geniş yayılması, sonradan ölkədə xristianlığın tələblərinin dəyişməsinə uyğun olaraq kilsələrin də yeni dini tələblərə uyğunlaşdırılması ilə əlaqədardır. Tədqiqatçı göstərir ki, nalvari apsidaları, inşa texnikası və bir sıra digər xüsusiyyətlərinə görə, bu tip kilsələr V-VII əsrlər Qafqaz Albaniyası kilsələri ilə yaxındır.<ref name="Мамедова89">{{Harvnb|Мамедова |2004|p=
IV-VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyası memarlığında mövqeyini möhkəmləndirmiş bazilikal tip, VIII-X əsrlərin dövrümüzə çatmış əksər dini tikililərində əsas rol oynayır. G. Məmmədova qeyd edir ki, Azərbaycan şəraitində uzunömürlülük qazanan bazilika memarlıq forması XIX əsrə kimi ərazinin inşaat təcrübəsində istifadə edilmiş, ölkədə formalaşan İslam memarlıq məktəblərinə də təsir göstərmişdir.<ref name="Мамедова88"/> Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan, Arran və Şirvan ərazisindəki bir çox qədim məscidlər məhz bazilikal plana malikdirlər.<ref name="Мамедова88"/> Lakin, islami tikililərdə bazilikal plan xristian memarlığından daha fərqli həcm-məkan və konstruktiv həll xüsusiyyətləinə malikdir.<ref name="Мамедова88"/> Bu cür tikililərə misal olaraq [[Cümə məscidi (Ordubad)|Ordubad]] və [[Cümə məscidi (Şamaxı)|Şamaxının]] cümə məscidlərini, həmçinin [[Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu|Şəki-Zaqatala bölgəsindəki]] qədim məsçidləri göstərmək mümkündür.<ref name="Мамедова88"/>
VIII-X əsrlər Qafqaz Albaniyası memarlığı regionda bir neçə “azad xaç” tipli kilsə ilə də təmsil olunur.<ref name="Мамедова94">{{Harvnb|Мамедова |2004|p=94}}</ref> Bu məbədlər qonşu xalqların “azad xaç” tipli kilsələri ilə ümumi kompozisiya həllinə malik olsalar da, planlaşdırma və həcm-məkan xüsusiyyətlərinə görə onlardan ciddi şəkildə fərqlənirlər.<ref name="Мамедова94"/> Qafqaz Albaniyası memarlığında qismən öyrənilmiş və tədqiq edilmiş “azad xaç” tipli kilsələr [[Qəbizdərə kilsəsi|Qəbizdərə]], [[Gədəbəy kilsəsi|Gədəbəy]] və [[Zəyzid kilsəsi|Zəyzit]] kilsələridir.
Kilsələrin memarlıq kompozisiyasının zənginləşdirilməsi cəhdi IX-XI əsrlərdə özünü kiçik, sadə kilsələrin memarlıq quruluşuna dəyişikliklər edilməsində büruzə vermişdir.<ref name="Мамедова98">{{Harvnb|Мамедова |2004|p=98}}</ref> Bu ənənə yalnız məbədlərin planlaşdırma həllinə aid olduğu tip üçün xarakterik olmayan elementlərin əlavə edilməsi ilə deyil, həm də ilkin uzadılmış plana günbəz artırılması ilə müşayət olunur. Hələ VII əsrdə Qafqaz Albaniyasında zal-günbəz formalı kilsələr inşa edilirdi ki, bunun da ən bitkin nümunələrindən biri [[Kiş kilsəsi]]dir.<ref name="Мамедова98"/> Sonrakı dövrdə günbəzli kompozisiyanın tələblərinə uyğun olaraq tağtavanlı zal kilsələrinin planı qısaldılmağa başlayır və bu proses, XII-XIII əsrlərdə kvadrata yaxın plana malik zal-günbəz tipli kilsələrin meydana çıxması ilə nəticələnir.<ref name="Мамедова98"/> Keçid dövründə günbəzli zal ideyası yerli memarlar tərəfindən müxtəlif variantlarda tətbiq edilirdi ki, belə variantlardan biri də [[Qazax rayonu]]nun [[Alpout (Qazax)|Alpout]] və [[Daşsalahlı]] kəndləri arasında yerləşən [[Avey monastırı]]nın başkilsəsidir.<ref name="Мамедова98"/>
=== XI-XIV əsrlərin memarlığı ===
| |||