Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 68:
[[Cənubi Avropa]] və [[Aralıq dənizi]] kimi mühüm coğrafi qovşaqlarda yerləşdiyinə görə bu ərazi saysız-hesabsız xalqlara və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmişdir. Müasir İtaliya ərazisi müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etməsinə baxmayaraq, [[antik]] dövrdən bu ərazilərdə məskunlaşmış və yarımadaya öz adını vermiş [[italiklər]] bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur. Bununla birlikdə, [[finikiyalılar]] və [[Karfagen dövləti|karfagenlilər]] əsasən [[Sardiniya]] və [[Siciliya]] adalarında öz kolonialarını yaratmışdır, həmçinin [[Qədim Yunanıstan|yunanlar]] Cənubi İtaliyada, [[etrusklar]] və [[keltlər]] isə müvafiq olaraq ölkənin cənubunda şimalında məskunlaşmışdılar.<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book |author1=Carl Waldman |author2=Catherine Mason |title=Encyclopedia of European Peoples |url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC |accessdate=23 fevral 2013 |year=2006 |publisher=Infobase Publishing |isbn=978-1-4381-2918-1 |page=586}}</ref> İtaliklərin bir qolu olan [[latınlar]] eramızdan əvvəl 8-ci əsrdə [[Roma çarlığı]]nın əsasını qoydu, hansı ki, sonradan "[[S.P.Q.R.|Respublika və Xalq]]" hökuməti əsasında idarə olunan [[Roma Respublikası|respublika]] elan olundu. [[Roma Respublikası]] isə ilk növbədə Apennin yarımadasında yerləşən qonşu xalqları işğal etməyə başladı və sonradan [[Avropa]], [[Şimali Afrika]], [[Asiya]] bölgələrini də ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Eramızdan əvvəl 1-ci əsrdən etibarən artıq Roma İmperiyası adlanan bu dövlət Aralıq dənizi hövzəsində dominant qüvvə oldu, həmçinin regionun aparıcı mədəni, siyasi, dini mərkəzinə çevrildi. Bütün bu müddət ərzində imperiya nə qədər böyüsə də, İtaliya bu böyük dövlətin [[metropoliya]]sı olaraq qaldı.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/details/hannibalswarmili00laze|url-access=registration |page=[https://archive.org/details/hannibalswarmili00laze/page/29 29] |quote=Italy homeland of the Romans. |title=Hannibal's War: A Military History of the Second Punic War |first=John Francis |last=Lazenby |date=4 fevral 1998 |publisher=University of Oklahoma Press |via=Internet Archive |isbn=978-0-8061-3004-0}}</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=ItsTDAAAQBAJ&pg=PA45&dq=italy+metropole+roman+empire |title=Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History |first=Angus |last=Maddison |date=20 September 2007 |publisher=OUP Oxford |via=Google Books |isbn=978-0-19-922721-1}}</ref>
Erkən Orta əsrlər dövründə, [[Qərbi Roma İmperiyası]]nın süqutundan sonra, İtaliya ərazisi [[Xalqların böyük köçü|barbar hücumları]]na məruz qaldı. Buna baxmayaraq, 11-ci əsrdən etibarən İtaliyanın şimali və mərkəzi regionlarında müxtəlif [[şəhər dövlətləri]], [[dəniz respublikaları]] meydana gəldi ki, bu da ölkə ərazisində ticarət, kommersiya, bank sahələrində əməkdaşlıqla və öz növbəsində müasir [[kapitalizm]]ə keçidlə nəticələndi.<ref name="auto">{{cite web |last=Sée |first=Henri |title=Modern Capitalism Its Origin and Evolution |url=http://www.efm.bris.ac.uk/het/see/ModernCapitalism.pdf |work=University of Rennes |publisher=Batoche Books |accessdate=29 avqust 2013|url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131007010542/http://www.efm.bris.ac.uk/het/see/ModernCapitalism.pdf |archivedate=7 October 2013}}</ref> Bununla belə, Mərkəzi İtaliyanın əsas hissəsi [[Teokratiya|teokratik]] [[Papa dövləti]]nin tabeçiliyində idi, Cənubi İtaliya bölgəsində isə 19-cu əsrə qədər [[feodal]] münasibətləri davam etdi.<ref name=natgeo>{{cite book |last1=Jepson |first1=Tim |title=National Geographic Traveler: Italy |date=2012 |publisher=National Geographic Books |url={{Google books|f2jihJ0bq4EC |page=PA28 |keywords=trade%20routes%20italy%20new world |text= |plainurl=yes}}|isbn=978-1-4262-0861-4}}</ref> Avropaya yeni nəfəs verən İntibah dövrü də İtaliyada başladı və sonradan bütün Avropaya yayıldı. Həmin dövrdə Avropa xalqlarının yenidən [[humanizm]], [[elm]], [[coğrafi kəşflər]], [[İntibah incəsənəti|incəsənət]] kimi mühüm sahələrə marağı artdı. İtalyan mədəniyyəti dirçəldi, məşhur alimlər, rəssamlar, [[Universal insan|polimatlar]] meydana çıxdı. Orta əsrlər dövründə italiyalı tədqiqatçılar [[Uzaq Şərq]] və [[Yeni dünya]]ya aparan yeni marşrutlar kəşf etdi. Buna baxmayaraq, Aralıq dənizini kənarda qoyan yeni ticarət marşrutlarının açılması nəticəsində İtaliyanın ticari və siyasi gücünə ciddi zərər dəydi.<ref name=bouchard>{{cite book |last1=Bouchard |first1=Norma |last2=Ferme |first2=Valerio |title=Italy and the Mediterranean: Words, Sounds, and Images of the Post-Cold War Era |date=2013 |publisher=Palgrave Macmillan |url={{Google books|_XwhAQAAQBAJ |page=PT30 |keywords=new%20world%20trade italy |text= |plainurl=yes}}|accessdate=17 dekabr 2015|isbn=978-1-137-34346-8}}</ref> İtaliya şəhər dövlətləri arasında əsrlər boyunca davam edən toqquşmalar və rəqabət onları zəiflətdi, İtaliyanı vahid dövlət halında birləşməyə imkan vermədi. Həmin şəhər dövlətlər isə müxtəlif Avropa qüvvələrinin işğalına məruz qaldı.
19-cu əsrin ortalarından etibarən italyan milliyətçiliyi ideyasının yüksəlişi ilə birlikdə xalqın xarici işğala qarşı inqilabi hisləri qalxdı. Əsrlər boyunca davam edən xarici ağalığına qarşı [[Risorcimento|italyan xalqının milli mübarizəsi]] 1861-ci ildə öz nəticəsini verdi və elə həmin ildə [[böyük güc]] kimi tanınan vahid [[İtaliya Krallığı]] yarandı.<ref>{{cite web |url=http://library.thinkquest.org/TQ0312582/unification.html |title=Unification of Italy |publisher=Library.thinkquest.org |date=4 aprel 2003 |accessdate=19 noyabr 2009 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090307050237/http://library.thinkquest.org/TQ0312582/unification.html |archivedate=7 mart 2009}}</ref> 19-cu əsrin sonlarından 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər ölkədə sürətli sənayeləşmə prosesi baş tutdu, lakin İtaliyanın cənubu bu prosesdən bir qədər kənarda qaldı.<ref name="allempires.com">{{cite web |url=http://www.allempires.com/article/index.php?q=italian_colonial |title=The Italian Colonial Empire |publisher=All Empires |accessdate=17 iyun 2012 |quote=At its peak, just before WWII, the Italian Empire comprehended the territories of present time Italy, Albania, Rhodes, Dodecanese, Libya, Ethiopia, Eritrea, the majority of Somalia and the little concession of Tientsin in China |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120224012449/http://www.allempires.com/article/index.php?q=italian_colonial |archivedate=24 fevral 2012}}</ref><ref>{{cite web |author=Jon Rynn |url=http://globalmakeover.com/sites/economicreconstruction.com/static/JonRynn/FirstChapterDissertation.pdf |title=WHAT IS A GREAT POWER? |date= |accessdate=15 mart 2017 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170428053310/http://globalmakeover.com/sites/economicreconstruction.com/static/JonRynn/FirstChapterDissertation.pdf |archivedate=28 aprel 2017 |website=economicreconstruction.com}}</ref> [[Birinci dünya müharibəsi]] ərzində "[[Böyük dördlük (Birinci dünya müharibəsi)|Böyük dördlük]]" tərəfdə olmasına baxmayaraq, müharibədən sonra ölkə iqtisadi böhran və sosial qarışıqlıq mərhələsinə daxil oldu ki, nəticədə 1922-ci ildə italyan faşizmi ölkədə hakimiyyəti ələ keçirdi. İkinci dünya müharibəsindəki hərbi məğlubiyyət iqtisadiyyatın çökməsinə və vətəndaş müharibəsinin başlamasına səbəb oldu. 1946-cı ildə monarxiyanın ləğv olunması nəticəsində demokratik respublika quruldu, yüksək iqtisadi inkişaf əldə olundu və İtaliya dünyanın ən çox inkişaf etmiş ölkələrindən birinə çevrildi.<ref name=qq>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf |title=IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148|url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160421023851/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf |archivedate=21 aprel 2016}}</ref>
Əhalisi təxminən 59 milyon nəfərdir. Etnik qruplar [[italyanlar]] — 94%, [[almanlar]], [[slovenlər]], [[albanlar]], [[yunanlar]], [[fransızlar]]dır. Orta uzunömürlülük (2018-ci il üçün); kişilərdə — 82.5 yaş, qadınlarda — 85 yaşdır. Paytaxtı Roma şəhəridir. Ən böyük şəhərləri [[Neapol]] və [[Milan]]dır.
| |||