[[Dulusçuluq]], [[metalişləmə]], [[toxuculuq]] inkişaf etdi, tuncdan əmək alətləri silah bəzək və məişət əşyaları hazırlayırdılar. İlk (erkən) tunc dövrünün ən böyük nailiyyətlərindən biri yazının icad edilməsi idi. Bu dövrdən başlayaraq ailədə və ictimai həyatda kişilərin rolu artdı. Xış əkinçiliyi, maldarlıq xüsusi dözüm tələb etdiyinə görə kişi peşəsinə çevrildi. Anaxaqanlığı ataxaqanlıq əvəz etdi. Nəsil ata xətti ilə müəyyən olunmağa başladı. E.ə. II minilliyin ortalarında orta tunc dövründə sənətkarlıq müstəqil sahəyə çevrildi, sənətkarlıq əkinçilikdən ayrıldı. Beləliklə, ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü meydana gəldi. Dulus çarxından istifadə edildi, naxışlı və boyalı qablar istehsal olundu. Metaldan hazırlanan yeni keyfiyyətli məişət əşyaları, silahlar, əmək alətləri getdikcə çoxaldı.

Qəbilə ağsaqqalı hər bir ailəyə pay torpağı ayırırdı. Belə bir şəraitdə qəbilənin tərkibi də dəyişdi. İri ailələr ayrı-ayrı ailələrə parçalandı. Bu ailələr yeni kollektivə çevrildi, nəticədə qonşu icması (kənd icması) meydana gəldi. Qəbilə və tayfalardan fərqli olaraq, qonşu icması qohum olmayan ailələrin qonşuluq əsasında qurulan kollektivi idi. Qonşuluq icmasında hər bir ailənin pay torpağı var idi, bu torpağı hər bir ailə özü becərir, onun məhsulunu da özü üçün toplayırdı. Qonşuluq icması bərabərsizliyin əsasını qoydu. Taxıl biçilib qurtardıqdan sonra onun yerindən mal-qara üçün birgə istifadə olunurdu. Torpaq, su, meşə, biçənək və otlaqlardan hamı istifadə edirdi. Onlar yolları, su kanallarını birgə çəkir, əkin sahələri üçün torpaq sahələrini meşədən birgə təmizləyirdilə.

 

 

E.ə. III minilliyin birinci yarısına aid dəmir əşyalar [[Misir]]də, [[Kiçik Asiya]]da aşkar olunmuşdur. Lakin dəmirdən geniş istifadəyə e.ə. XI əsrdə başlandı. E.ə. VIII əsrdən başlayaraq dəmir geniş yayıldı.Dəmir dövrünü əsasən e.ə. IX–VIII əsrlərə aid edirlər. Dəmirdən istifadə bəşər tarixində inqilabi rol oynadı, məhsuldar qüvvələr inkişaf etdi, ictimai quruluşda əsaslı dəyişiklik yarandı. Məhsul istehsalı çoxaldı,

Qəbilə ağsaqqalları torpağın və mal-qaranın yaxşısını özlərinə götürür, qəbiləni idarə etdiklərinə görə qəbilə üzvlərindən haqq alırdılar. Müharibə zamanı hərbi başçılar seçilir, ələ keçirilən qənimətlərin çoxu başçıya çatırdı. Qəbilə ağsaqqalları və hərbi başçıların həm sərvəti, həm də vəzifəsi irsən övladlarına keçirdi. Beləliklə, adlı-sanlı əsilzadələr yarandı. Bundan sonra insanların tayfadakı mövqeyi onun təcrübəsi və xidməti ilə yox, onun hansı ailəyə mənsub olması ilə müəyyən edilirdi.

Beləliklə, əmək alətləri və bunun əsasında məhsuldar qüvvələrin inkişafı, böyük ictimai əmək bölgüsünün yaranması, xüsusi mülkiyyətin, siniflərin, dövlətin meydana gəlməsi ibtidai icma quruluşunun dağılmasına səbəb oldu.