Ərəb dili: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 4:
|adı = Ərəb dili
|orijinal adı = العربية
|ölkələr = [[Əlcəzair]], [[Bəhreyn]], [[Misir]], [[Qərbi Saxara]], [[İordaniya]], [[İraq]], [[Yəmən]], [[Qətər]], [[Küveyt]], [[Livan]], [[Liviya]], [[Mərakeş]], [[Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri]], [[Oman]], [[Fələstin]], [[Səudiyyə Ərəbistanı]], [[Suriya]], [[Tunis]], [[Mavritaniya]] — əhalinin əksər hissəsi;<br />
[[Sudan]], [[İran]], [[Türkiyə]], [[İsrail]], [[Cibuti]], [[Somali]], [[Komor adaları]] — əhalinin müəyyən hissəsi;<br />
[[Çad]], [[Mali]], [[Niger]], [[Mərkəzi Afrika Respublikası]], [[Keniya]], [[Tanzaniya]], [[Nigeriya]], [[Seneqal]], [[Özbəkistan]], [[Tacikistan]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] , [[Cənubi Amerika]]nın bəzi ölkələri — əhalinin az və ya cüzi hissəsi.
|regionlar = [[Ərəb dünyası]]
Sətir 36:
 
== Tarixi ==
Ərəb dili tarixən üç inkişaf mərhələsi keçmişdir: qədim (V əsrədək), klassik (V – XVIIIV–XVIII) və müasir (XIX əsrdən indiyədək) ərəb dili kimi təmsil edilmişdir. Qədim ərəblər haqqında ilk yazılı məlumata hələ eramızdan əvvəl Assuriya şahı Sarqonun (715-ci il) kitabəsində təsadüf edilmişdir. Qədim ərəb dili əsasən Suriya ərazisində tapılmış Lihyan, Əs-Səfa, Ən-Nəmarə, Zəbəd, Hərran və s. kitabələrdə əks olunmuşdur.
 
Əvvəllər müxtəlif məhəlli dialektlərdən ibarət olmuş qədim dilin sonrakı inkişaf mərhələsində ədəbi dil kimi formalaşmasında Qureyş (Məkkə) dialekti mühüm rol oynamışdır. Həmin dil İslamdan bilavasitə qabaq, İslam alimlərinin cahiliyyə adlandırdıqları dövrdə yaranmış şifahi poeziya nümunələrində və habelə çox qiymətli abidə hesab olunan Quranda artıq sabitləşmiş qramatik quruluşa və zəngin söz ehtiyatına malik ilk klassik ərəb dili kimi təsbit edilir. Sonrakı inkişaf prosesində ərəb dili bir-birindən getdikcə daha çox fərqlənən ədəbi dilə və dialektlərə ayrılır. Ədəbi dil yaranmaqda olan ərəb imperiyasında yazı dili kimi hələ də işlədilməkdə olan arami və yunan dillərini sıxışdıraraq, ümumimperiya yazı dilinə çevrilir və beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir. Təqribən XIX əsrdən başlayaraq bu günədək klassik dil əsasında inkişaf etməkdə olan müasir ərəb dili öz sələfindən arxaizmlərin atılması hesabına lüğət tərkibinin xeyli məhdudlaşması, yeni məfhumları əks etdirən söz və ifadələrin yaranması, qramatik quruluşun daha da sabitləşməsi ilə fərqlənir.
Sətir 48:
 
== Dilin zənginliyi və Qurani Kərimin ərəb dili üzərində təsiri ==
 
Ərəb dili söz ehtiyatının genişliyi cəhətdən dünyanın zəngin dillərindən hesab edilir. Burada sinonim sözlər çox geniş təmsil olunduğundan eyni məfhum çox vaxt ən azı bir neçə söz, bəzən isə onlarla, hətta yüzlərlə sözlə ifadə edilə bilir. Bununla belə, ərəb dilində bəzən bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənən mənaları olan polisemantik (çoxmənalı) sözlərdə az deyildir. Hətta tərkibində zidd mənalar olan sözlərdə çox təsadüf edilir.<ref>Əhməd Həsən əz-Zəyyad, Tarixul Ədəbil Arabi, s.90</ref> Sözlərin böyük əksəriyyəti əsl ərəb mənşəli olduğu halda alınma sözlər cüzi bir miqdar təşkil edir.Bəşəriyyətin inkişafı ilə paralel olaraq inkişaf edən səmavi dinlərin ən sonuncusu və mükəmməli olan İslam Dininin əsas qaynağı Qurani Kərimdir. O təmsilçilərinin qəlblərini fəth, həyat tərzlərini təyin edərək, nitqlərinə təsir etmiş ve onların həyat qaynağı olmuşdur.<ref>
Yusif 12/2, Şura 42/7, Zuxruf 43/3</ref> Belə ki, müsəlmanlar onu həyatlarının hər bir sahəsində öndər bilərək, qoyduğu və göstərdiyi qaydalara görə yaşamağa çalışmışdır. Təmsilçilərinin qəlblərini təsəvvür olunmayacaq dərəcədə fəth edən bu kitab, ərəb dili ilə nazil olmuş , onu səmavi bir dinin dili səviyyəsinə gətirmişdir.<ref>Şevqi Dayf, Tarixul Ədəbil Arabi, II/32</ref> Buna görə də ədəbiyyat tarixçiləri ilk növbədə, başlanğıc mərhələdə “furqan”, “küfr”, “iman”, “işraq”, “islam”, “nifaq”, “səvm”, “salət”, “zəkat”, “ruku”, “sücud” kimi kəlmələr üzərində sistemləşmişlər. Bütün bunlarla yanaşı ərəb dili müəyyən bir toplumun dili olmaqdan çıxaraq, bütün müsəlmanların ortaq ibadət dili halına gəlmişdir.İndi isə Qurani Kərimin ərəb dili üzərindəki təsirlərindən bəhs edəsi olsaq, onların bir neçəsini maddələr halında qısa şəkildə belə ifadə edilir:
 
''a.Dildə meydana gətirdiyi toplama''
Sətir 58 ⟶ 57:
''b.Yeni sözlər qazandırması''
 
Qurani Kərim ərəb dilinə bir çox yeni sözlər qazandırmış və bundan əvvəl bilinməyən bir çox mənaların ərəb dili içərisində keçməsini təmin etmişdir.<ref>Hüseyn Küçükqalay,Quran Dili Ərəbcə, s.162</ref> Məs: الْكُفْرُ kəlməsi lüğətdə “bir şeyi örtmək, bağlamaq, gizlətmək” mənalarına gəlir. Ancaq Qurani Kərim bu kəlməyə, lüğəvi mənası ilə əlaqədar olan şəkildə, fərqli məna yükləyərək onu Cənabı Haqqın varlıq və birliyini qəbul etməmək onun saysız nemətlərini tanımama və onları gizlətmə mənalarında istifadə olunmuşdur. Amma Qurani Kərimdən əvvəl kəlmə bu mənada işlənməmişdir. Eyni şeyi “ الصَّلَاةُ, السُّجُودُ , النِّفَاق, التَّيَمُّمُ, الزَّكَاةُ, الصَّوْمُ ” və daha bir çox söz haqqında demək mümkündür. Qurani Kərim ərəb dilində istifadə olunub var olan bir çox kəlməyə lüğəvi mənasının istilahi məna qazandırmış, istilahi ifadələrin ortaya çıxmasında ilk əsl amil olmuşdu.
 
''c.Ərəb dilinin yayılmasındakı təsiri''
Sətir 66 ⟶ 65:
''d.Ərəb dilini pozulmaqdan qoruması''
 
İnsanlar kimi dillər də dunyaya gələr, müəyyən bir müddət yaşadıqdan sonra ölərlər. Ancaq bundan sonra ərəb dilini istisna etmək lazımdır. Çünki o, Qurani Kərim sayəsində dünya dilinə çevrilmiş, hər cür təhlükədən qorunmuşdur. İslamın təşviqi ilə müsəlmanlar Quranı əzbərləməyə, onu hər zaman oxumağa başladılar. O müsəlmanların həyat mənbəyi idi. Müsəlmanlar onun bir hərfinin belə dəyişməsinə imkan vermədilər. Ərəb dilini qoruyan qala olan Quranın bu şəkildə əzbərlənərək qorunması, əslində ərəb dilinin qorunmasıdır.<ref>Əhməd Həsən Zeyyad, a.k.ə., s.90</ref> İslam aləmənin geridə qalması ilə İslam mədəniyyəti də geri qalmağa ərəb dilinin, digər dillər kimi, yox olması və yaxud başqa dillərin təsiri altına düşməsindən ehtiyat olunurdu. Ancaq ərəb dili Qurani Kərim sayəsində özünü hər cür təhlükələrə qarşı qoyaraq bütün nigarançılıqları ortadan qaldırdı. Əgər Quran olmasaydı, ərəb dilinin də digər dillər kimi yoxa çıxması, ya da ən azından təhrif olması gözlənilirdi.
''e.Yeni elmlərin ortaya çıxmasına səbəb olması.''
Sətir 72 ⟶ 71:
Quran ərəb dilinin ədəbiyyat sahəsində zirvəyə çatdığı bir dövrdə nazil olmağa başladı. Çox keçmədi ki, məşhur ərəb ədibləri, Quranın bəlağat və fəsahatı qarşısında acizliklərini etiraf edərək onun bəlağat və fəsahatından faydalanma yollarını axtarmağa başladılar. Beləliklə Qurani Kərimin enməsi ilə yanaşı yeni elmlərin doğması üçün qapılar aralanmış oldu.
 
Quranın icazını təyin edib, dərk etmə məqsədi ilə beyan, bədi və məani, səhv oxuma və təğyirdən qoruma məqsədi ilə sarf və nahv, qarib (mənası eşidilməyən alınma sözlər) sözlərini izah edərək mənasını başa düşmə məqsədi güdən lüğət və ədəbiyyat, insanların gündəlik həyatlarında tabe olmaları lazım olan qanun-qaydaları ondan istinbat edərək təyin etmək məqsədi ilə Hədis, Fiqh Üsulu və Fiqh kimi elmlər ortaya çıxmışdı. Qurani Kərim, kəlmələrin aid olduqları mənalarda yeni mənalar ifadə etmə qabiliyyəti verərək, onlara yeni məna üfüqləri açmışdı. Bundan başqa ərəb dilini müxtəlif dövrlərdə bəzi dövlətlərin rəsmi dili halıns gətirmiş və müsəlmanların ona qarşı ehtiram göstərmələrinə səbəb olmuşdur.<ref>Şahməddin Özdəmir, Qurani Kərimdə ədatlarla işlənən fellər, s.16-20, İstanbul 1999</ref>
 
Əhməd Həsən əz-Zəyyad, Tarixul Ədəbil Arabi, s.90
Sətir 105 ⟶ 104:
Vaḥid, İṭnən, Ṭələtə, ʿArba'a , Xamsə, Sittə, Səb'a, Ṭəməniyə, Tis'a, ʿAşara
 
20 –— Işrûn 30 –— Ṭəlâtun 40 -ʿArbaun 50 –— Xámsun 60 –— Sittun 70 –— Sa'bun 80 –— Ṭəmanun 90 –— Tis'un
 
100 –— miə 200 –— miəteyn 500 –— Xámsa miə
 
1000 –— Əlf 2000 –— Əlfeyn (yaxud Əlfən) 5000 –— Xámsa elf 10,000 -ʿAshara elf
 
1,000,000 –— Vaḥid milyun, əl-milyun, milyun
 
Ərəb dilində saylar aid olduqları isimlərlə müxtəlif növ söz birləşmələri əmələ gətirir. Bu nöqteyi-nəzərdən miqdar sayları dörd qrupa bölünür:
Birinci qrup (1-2): Bu qrup saylar təyin etdikləri isimdən sonra gəlir. Məsələn: Bir kitab-كتاب واحد
İkinci qrup (3-10): Üç sayından etibarən miqdar sayları növlərindən asılı olmayaraq adətən sayılan isimlərdən əvvəl gəlir. İkinci növdə təkliklər sayılan isimlə əks qrammatik cinsdə olur. Həm də isim cəmdə qeyri-müəyyənlikdə olur. Məsələn: Altı gün-,ستة أيام on gün-عشر ساعات
Üçüncü qrup (11-99): Bu mürəkkəb saylar tək və qeyri-müəyyənlikdə olan ismi təsirlik hal vasitəsilə idarə edir. Burada bir və ikini çıxmaq şərtilə təkliklər sayılan isimlə əks cinsdə olur. Bu qrup saylar 11-19 və 21-99 olmaq üzrə iki növə ayrılır. İkinci növdə (11-19) təkliklər sayılan isimlə əks qrammatik cinsdə olmaq şərtilə əvvəl, sonra isə onluq gəlir. Hər iki tərəfi daim [ə] saiti ilə bitir. Məsələn: on beş oğlan-خمسة عشر فتيان. İkinci növ mürəkkəb saylarda (21-99) təkliklər yenə də onluqlardan əvvəl gəlir, lakin aralarında و bağlayıcısı olur.
Dördüncü qrup(100 və artıq): Bu qrup saylar isimlə uzlaşır ancaq isim təkdə olur.
 
Sətir 125 ⟶ 124:
== Dialektlər ==
[[Şəkil:Arabic Dialects.svg|thumb|alt|Ərəb dünyasında dialekt fərqləri]]
Müasir ərəb dili faktiki müstəqil dil hesab edilə bilən 5 dialektdən ibarətdir. Danışıq ərəb dili Ərəb dünyasında istifadə ədəbi baxımdan köklü fərqlənən müxtəlif növ ərəb dillərinin birgə terminidir. Dialektlərin arasında fərq ən çox ərəb yarımadasından kənardadır. Ərəb istilasından sonra ləhcələrin sayı xüsusilə artmışdır. Ən böyük dialekt fərqi qeyri misirli Şimali Afrika dialektləri arasındadır. Dialektlərə təsir etmiş əsas faktorlardan biri də, əvvəllər həmin ərazilərdə başqa dillərdə danışılmasıdır. Bəzi ərazilərdə hətta söz sırasıda fərqlənir.
Ərəb dilindəki əsas dialektlər aşağıdakılardır:
 
Sətir 138 ⟶ 137:
 
==== İraq dialekti ====
İraq ərazisində danışılan bu dialektə özü üç yerə ayrılır (Bağdad, Mosul və Bəsrə dialektləri). Vaxtilə burada ərəbcə danışan yəhudilərin də öz dialekti olub. İraqda eyni zamanda qeyri ərəblər –— kürdlər, farslar, türkmənlər, assurlar yaşayır. Bunların da dialektin formalaşmasında əhəmiyyətli rolu olmuşdur. İraqda, şərqi Suriyada və qərbi İranda 29 milyona yaxın insan bu dialektdə danışır.
 
==== Şimali Mesopotamiya dialekti ====
Şimali Mesopotamiya dialekti: Bu dialekt əsasən Bağdadın şimalında, uzaq şərqi Suriyada və şərqi Türkiyənin bəzi vilayətlərində danışılır. Orta əsrlərin İraq dialektindən törəmişdir və yəhudi dialektinin bəzi xüsusiyyətlərinə malikdir. 7 milyona yaxın insan bu dialektdə danışır.
 
=== Şami dialekti ===
Şərq dialekti də adlanır. Şərqi Aralıq dənizinin 100 kilometrlik sahili bu 35 milyon insan bu dialektdə danışır. Şami dialekti 6 müxtəlif dialektlərə ayrılır.
 
=== Körfəz dialekti ===
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Ərəb_dili"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023