Azərbaycanlılar: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
( | töhfələr)
redaktə
kRedaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 161:
 
|qeyd =
|mənşeyimənşəyi=[[Türklər]], [[Qafqaz Albanları]], [[Oğuzlar]]}}
'''Azərbaycanlılar''' ({{Dil-az2|آذربایجانلیلار}})<ref>{{ASE|1|180}}</ref><ref name="azerbaijanci">{{BSE|http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/003/058.htm|başlıq=Азербайджанцы}}</ref><ref>Helena Bani-Shoraka. «Language Policy and Language Planning: Some Definitions» in [http://books.google.com/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA144 Annika Rabo, Bo Utas. ''The Role of the State in West Asia'', Swedish Research Institute in Istanbul, 2005, ISBN 91-86884-13-1, 9789186884130, p. 144]</ref><ref name="harvard">Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. [http://books.google.com/books?pg=PA171 ''Harvard Encyclopedia of American ethnic groups'', Harvard University Press, 1981, p. 171], quote: ''In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…''</ref><ref>{{cite book|author=Mark R. Beissinger; Nader Entessar; Edward Friedman; Solomon Gashaw; Noel Jacob Kent; Alan LeBaron; Herbert S.Lewis; James Quirin; Virginia Sapiro; Ronald J. Schmidt; Douglas Spitz; Tekle M. Woldemikael; Crawford Young|year=1993|url=http://books.google.ru/books?id=rltc46FaQsYC&pg=PA116&dq=Azeri+Turkification&hl=ru&sa=X&ei=NOlqVKGrJaP6ywOD2ICIBw&ved=0CBMQ6AEwAA#v=onepage&q=Azeri%20Turkification&f=false|title=Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran|publisher=The University of Wisconsin Press|page=116|}}</ref><ref>[http://www.khazaria.com/genetics/azeris.html Azeri (Azerbaijani) Genetics: Abstracts and Summaries]</ref><ref>[http://sam.gov.tr/wp-content/uploads/2012/01/6.-ETHNIC-SITUATION-IN-THE-CAUCASUS.pdf ETHNIC SITUATION IN THE CAUCASUS. Rauf A. Guseynov]</ref><ref>[http://miskinhill.com.au/journals/asees/19:1-2/language-policy-status-of-russian.pdf Ayse Pamir Dietrich Language Policy and the Status of Russian in the Soviet Union and the Successor States outside the Russian Federation. p. 2.]</ref><ref>[http://www.ca-c.org/journal/2003/journal_eng/cac-04/18.orueng.shtml Gidaiat Orudzhev, D.Sc. (Philol.), Azerbaijani State Nationalities Policy Adviser (Baku, Azerbaijan)]</ref><ref>[http://www.ca-c.org/journal/2000/journal_eng/eng04_2000/22.kisr.shtml "Daghestan: Factors of conflicts and stability". Enver Kisriev, professor, Daghestan Research Center, Russian Academy of Sciences (RAS), (Makhachkala, Russian Federation)]</ref><ref>[http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02634938408400464?journalCode=ccas20#.VGrxgcaOPi8 The Azeris in Georgia and the Ingilos: Ethnic minorities in the limelight]</ref><ref>[http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=504b0001-e271-4187-83aa-f375e3dbc53d&articleId=1c3d78c8-2ac2-4758-ad5b-017f0f631a49 South Caucasus: Common Ground]</ref><ref>[http://www.gab-bn.com/IMG/pdf/Az3-_A_Northern_Neighbor_Growls_and_Azerbaijan_Reassesses_Its_Options.pdf Sabrina Tavernise. The New York Times – 22.10.2008]</ref><ref>[http://iranian.com/Opinion/2002/August/Azeri/ Who are Azeris?]</ref><ref>{{Cite book|title = The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule|url = https://books.google.com/books?id=7eyoAAAAQBAJ|publisher = Hoover Press|date = 2013-09-01|isbn = 9780817991838|first = Audrey L.|last = Alstadt}}</ref> — əsasən [[Cənubi Azərbaycan|İranın şimal-qərbi]]<nowiki/>ni əhatə edən [[Cənubi Azərbaycan]]<nowiki/>da və [[Azərbaycan Respublikası]]<nowiki/>nda yaşayan [[türk]] etnik qruplarından biri.<ref>{{cite book|author=Svante E. Cornell|title=Azerbaijan Since Independence|url=https://books.google.com/books?id=TaZzCQAAQBAJ&pg=PA7 |date=20 May 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-47621-4|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Barbara A. West|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA68|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1913-7|page=68}}</ref><ref>{{cite book|author=James Minahan|title=Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z|url=https://books.google.com/books?id=Zu5GpDby9H0C&pg=PA1766|date=1 January 2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-32384-3|page=1766}}</ref> Azərbaycanlılar [[Anadolu türkləri]]<nowiki/>ndən sonra ən çoxsaylı [[Türk xalqları|türk etnik qrupu]]<nowiki/>dur.<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Azerbaijani-people|title=Azerbaijani {{!}} people|newspaper=Encyclopædia Britannica|access-date=2016-11-03}}</ref>
 
Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı]]) və [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]), [[İraq]] ərazisində yaşayırlar.{{Bax|#Məskunlaşma|green}}.
 
[[Antropologiya|Antropoloji]] cəhətdən [[Avropoid]] irqinin [[Kaspi yarımtipi|Kaspi tipi]]nə aiddirlər.{{Bax|#Antropologiya|green}}.
 
[[Azərbaycan dili]]ndə danışırlar.{{Bax|#Dil|green}}.
 
Dindarları əsasən [[İslam]] dininin [[Şiəlik|şiə]] təriqətindədirlər (yalnız [[Cəfərilik|Cəfəri məzhəbində]]).{{Bax|#Din|green}}.
Müasir Azərbaycan etnosunun [[Cənubi Qafqaz]] və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, [[XV əsr]]in sonlarında başa çatmışdır.<ref name="АИ">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>{{Bax|#Etnogeniz|green}}.
 
== Məskunlaşma ==
{{Əsas|Azərbaycanlıların məskunlaşması}}
Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|lang=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 10,1 milyona yaxın (2019) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 93,6%-i).<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>.
 
[[İran]]da azərbaycanlılar əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı]]nın şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə),<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar.<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 20-30 milyon nəfərdir.<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO&nbsp;— Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality?&nbsp;— The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref>
 
[[Rusiya]]da azərbaycanlılar [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar.<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızılyar rayonu|Qızılyar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar.<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar]]ın ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi.
 
[[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılar]] əsasən, [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]<nowiki/>ndə (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneuli]]<nowiki/>də (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabani]]<nowiki/>də (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisi]]<nowiki/>də (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisi]]<nowiki/>də (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti diyarı]]<nowiki/>nın rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli diyarı|Şida Kartli mxaresi]]<nowiki/>ndə (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti diyarı|Msxeta-Mtianeti mxaresi]]<nowiki/>ndə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]]<nowiki/>da. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə [[Tbilisi]]<nowiki/>də (11 min, yaxud 1%), [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]<nowiki/>nin inzibati mərkəzində — [[Rustavi|Rustavi şəhəri]]<nowiki/>ndə (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar.<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>.
 
[[Qarabağ münaqişəsi]]nin başlanmasına qədər, [[Ermənistan]]ın əksər rayonlarında [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı kəndləri]] vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt [[İrəvan|İrəvan şəhəri]]<nowiki/>ndə 12&nbsp;359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi.<ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.]</ref>. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu<ref>{{BEEL|Эривань}}</ref>. [[XIX əsr]]in sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi.<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России]</ref>. {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1979)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1979)}} əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160&nbsp;800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda,<ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref>, {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1989)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1989)}} Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84&nbsp;860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)<ref name="АрмНац">Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. [[XXI əsr]]in əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur.<ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад]. Томас де Ваал. гл. 5</ref>.
 
[[Türkiyə]]də azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd bölgələrdə - [[Qars azərbaycanlıları|Qars]], [[İğdır ili|İğdır el]]<nowiki/>lərində, və [[Ərzurum ili|Ərzurum eli]]<nowiki/>nin [[:tr:Şenkaya|Şənqaya elçəsi]]<nowiki/>ndə yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.
 
[[Türkmənistan]]<nowiki/>da isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə [[Türkmənbaşı]] və [[Aşqabad]]<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане]</ref> şəhərlərində yaşayırlar.
 
==Etnogenez==
Sətir 214:
Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə. [[Cənubi Azərbaycan|Cənubi A zərbaycan]] ərazisində və ona bitişik bölgələrdə er. əv. III minillikdən başlayaraq kuti, lulubi, subi, er. əv. II minillikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar yaşayırdılar.<ref>{{cite book|first= И. Г. |last= Алиев |authorlink= |title= Об этнических процессах в областях Восточного Закавказья и Западного Ирана в конце II — в нача- . ле I тыс. дон. э. «Этнические проблемы истории Центральной Азии в дрезности|year=1981 |location=Moskva |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Bu tayfaların etnik-dil mənsubiyyətləri məlum deyil. Avropa tədqiqatçıları (Q. Hüzinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Kammenhuber, C. Kameron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil ailəsi olmuşdur.<ref>{{cite book|first= И. Г.|last=Алиев |authorlink= |title= История Мидии|year=1960 |location=Баку |publisher= |url= |ref=harv}}</ref><ref>{{cite book|first= И. А. |last=Бабаев |authorlink= |title= К вопросу о возникновении государства Албании(Кавказской)|year=1976 |location=Баку |publisher= АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права |url= |ref=harv}}</ref> Bu dil ailəsini şərti olaraq ―Kaspi və ya ―Zaqro-Elam adlandırmaq olar.<ref>{{cite book|first= Н. А. |last= Баскаков |authorlink= |title= Введение в изучение тюркских языков|year=1969 |location=Баку |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
 
[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlıların {{link-interwiki|az=Etnogenez|az_mətn=etnogenezində|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Ethnogenesis}} qədim [[Atropatena]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın {{link-interwiki|az=Avtoxtonluq|az_mətn=yerli|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Автохтонность}} əhalisi ilə yanaşı, bura [[E.ə. I minillik|b.e.ə. I minillik]] və [[I minillik|b.e.nın I minilliyində]] [[Türk dilləri|türkdilli]] tayfalar [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[oğuzlar]], [[peçeneqlər]] və s. ) iştirak etmişdir.<ref name="azerbaijanci" />.
 
[[Britannika Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlılar digər bütün millətlər kimi qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi [[Zaqafqaziya]]nın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış [[midiyalılar]] olmuşdur. Lakin heç şübhəsiz ki, [[millət]]<nowiki/>in formalaşmasında əsas amil və dominant etnos [[türklər]] olmuşdur.
 
Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}<ref>{{Kitab3
Sətir 234:
|страницы = 21
|isbn =
}}{{oq|ru|нынешние азербайджанцы&nbsp;— также отюреченные потомки части древних племён кавказской Албании и иранцев южного Азербайджана. Другие же предки азербайджанцев, принесшие тюркский язык,&nbsp;— огузские племена, в свою очередь, представляют собой продукт сложного тюркско-иранского синтеза}}</ref> və {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}},<ref name="Sakinat">{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
Sətir 242:
|страницы = 8-9
|isbn = 5020167614, 9785020167612
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref>, qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.
 
Rusiyalı etnoloq {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}, özünün {{Dil-ru|«Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье»}} adlı kitabında iddia edir ki, "''erkən orta əsrlər Albaniya və [[Cənubi Azərbaycan]] (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"''<ref>{{Kitab3
Sətir 256:
|isbn = 5-94628-118-6
|tiraj = 2000
}}{{oq|ru|Между тем, никаких научных оснований смешивать раннюю историю Албании и Южного Азербайджана (Атропатены) не имелось. В древности и в раннем средневековье там жили совершенно разные группы населения, не связанные друг с другом ни культурно, ни социально, ни в языковом отношении (Новосельцев, 1991. С. 197).}}</ref>. Lakin, sovet iranşünası {{link-interwiki|az=Edvin Qrantovski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Грантовский, Эдвин Арвидович}} – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir<ref name="История иранских племён">{{Kitab3|müəllif = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Edvin Qrantovski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Грантовский, Эдвин Арвидович}}|başlıq = Ранняя история иранских племён Передней Азии|cild = |nəşriyyat = Восточная Литература|il = 2007|səhifələr = 423-424|isbn = }}</ref>. Digər sovet tarixçisi {{link-interwiki|az=Kamilla Trever|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Тревер, Камилла Васильевна}} də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, [[albanlar]]<nowiki/>la [[Atropatenlilər|atropatenalılar]]<nowiki/>la mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir<ref name="Кавказская Албания">{{Kitab3|müəllif = |başlıq = Очерки по истории Кавказской Албании|cild = |nəşriyyat = М.-Л.|il = 1959|səhifələr = |isbn = }}</ref>.
 
ХIXI-ХIIIXIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır<ref name="АИ"/><ref name="feod">{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Anatoli Novoselsev|az_mətn=Новосельцев А.&nbsp;П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Новосельцев, Анатолий Петрович}}, {{link-interwiki|az=Vladimr Paşuto|az_mətn=Пашуто В. Т.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пашуто, Владимир Терентьевич}}, {{link-interwiki|az=Lev Çerepnin|az_mətn=Черепнин Л. В.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Черепнин, Лев Владимирович}}
|başlıq = Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика)
Sətir 285:
}}{{oq|ru|В Восточном Закавказье к XIV&nbsp;в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански}}</ref> qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.
 
Türk əsilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə ({{Dil-ru|«Истории Востока»}}) görə (2002), əsasən, [[XV əsr]]də başa çatmışdır<ref name="АИ"/>. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər.<ref name="XAVIER">{{cite news | title= IRAN I. LANDS OF IRANn|publisher=[[Encyclopædia Iranica|Iranica]]| url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|author=XAVIER DE PLANHOL}}{{oq|en|This unique aspect of Azerbaijan, the only area to have been almost entirely “Turkicized” within Iranian territory, is the result of a complex, progressive cultural and historical process, in which factors accumulated successively (Sümer; Planhol, 1995, pp. 510-12) The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran. The first phase was the amassing of nomads, initially at the time of the Turkish invasions, following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz, facing the Byzantine borders, then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia. The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock, and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable. In the 15th century, the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed. The decisive episode, at the beginning of the 16th century, was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids, whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy. Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia, far from urban centers of orthodoxy. These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran. This movement was to extend up to southwest Anatolia, from where the Tekelu, originally from the Lycian peninsula, returned to Iran with 15,000 camels. These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border, and it was from this period that the definitive “Turkicization” of Azerbaijan dates, along with the establishment of the present-day Azeri-Persian linguistic border—not far from Qazvin, only some 150 kilometers from Tehran.}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif =Olivier Roy
|başlıq = The new Central Asia: the creation of nations
Sətir 294:
|страницы = 6
|isbn = 1860642780, 9781860642784
}}{{oq|en|“The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”}}</ref>. "Şərq Tarixi"nə ({{Dil-ru|«Истории Востока»}}) əsasən, [[türklər]]lə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd [[XVI əsr]]ə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi.<ref name="АИ"/>. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, ''"Səfəvi İranı ilə [[Osmanlı İmperiyası]] arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir"''.<ref name="feod"/>. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri [[Şahsevənlər|şahsevən]] və [[Padarlar|padar]] tayfaları isə [[Muğan düzü|Muğan]]a köçürülmüşdü.<ref name="Волкова Н. Г.">{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г.
|hissə = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
Sətir 305:
|страницы = 4
|isbn =
}}</ref>.
 
{{Şəkillər sırası|e1=182|Azerbaijani man with prayer beads.jpg|e2=150|Azeri girl from Shemakha.jpg|mətn=Azərbaycanlı kişi və azərbaycanlı qadının fotoşəkilləri, XIX əsrin ikinci yarısında çəkilmişdir|align=left}}
 
Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, [[Rusiya İmperiyası]]nda nəşr olunan [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]] yazır ki, ''"Azərbaycan tatarları&nbsp;— türk-səlcuqların və [[Hülakü xan]]ın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar"''.<ref>{{BEEL|Россия/Население/Россия в этнографическом отношении}}</ref>. [[1926]]-cı il [[BSE]]-sinə görə isə ''"Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII&nbsp;əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk elementi təşəkkül tapdı"''<ref>{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq = Большая советская энциклопедия
Sətir 318:
|страницы =660
|isbn =
}}</ref>''.
 
Dağıstanlı alim {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=S.Hacıyeva|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}} yazır:
 
{{Sitatın əvvəli}}
Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş [[Qaraqoyunlu dövləti|qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu dövləti|ağqoyunlu]] tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi.<ref name="Sakinat2">{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
Sətir 331:
|страницы = 8-9
|isbn = 5020167614, 9785020167612
}}</ref>.
{{Sitatın sonu}}
 
=== Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazilərinə türk axınları ===
==== Bulqarlar ====
Uzaq keçmişdə [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>da yaşamış böyük türk toplumlarından biri də bulqarlar olmuşdur. Bulqar türklərinin Cənubi Qafqazda yerləşməsi haqda ilk yazı IV əsr suriyani müəllifi [[Mar Apas Katina]]<nowiki/>nın qələmindən çıxmışdır. Onun yazdığı Ermənistanın ilkin tarixi kitabı çox tez yol olmuşdur. Ancaq sonralar [[Ermənilər|erməni]] tarixçisi Horenli Movses bu kitabın bölmələrini mənimsəyib öz əsərinə qatmış, bununla da bğlmələr günümüzə gəlib çatmışdır. Bu kitabdan Horenlinin gətirdiyi bir neçə parça birbaşa bulqar türklərinin tarixinə toxunur. Bunlardan birində yazılır ki, [[Ermənistan]] çarı Vaharşak (e.ə. 153-131) Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayan gəlmələri öz ölkəsinə çağırdı. Əsərdə bu belə qeyd edilib:<ref name=":2">{{cite book|first=Movses |last=Horenli |authorlink= |title=Ermənistan tarixi |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Vaharşak Şaray sərhədləri yaxınlığındakı çəmənli torpaqlara enib gəldi. Bu yerləri köhnə yazarlar Yuxarı-Ormansız Basen adlandırırlar. Sonralar Vxndr Bulqar Vəndin gətirdiyi köçkünlər yerləşən (bu torpaqlar), onun adı ilə bağlı olaraq Vənənd adı almışdır. Bu şəxslərin kəndləri bu günə kimi onun (Bulqar Vəndin), qardaşlarının və sonrakı soy xələflərinin adlarını daşımaqdadır.''}}
Mar Apasdan gətirilən ikinci parça Vaharşakın oğlu Arşakın hakimiyyəti ilə (e.ə. 131-118) bağlı olub birincini tutarlı şəkildə tamamlamaqdadır. Burada deyilir:<ref name=":2" />
{{cquote|''O (Arşak) çar olan günlərdə bulqarların Qafqaz dağı silsiləsindəki torpaqlarında böyük qarışıqlıq düşdü. Onların bir çoxu ayrılıb bizim torpağa gəldilər. Kox güneyindəki varlı, çörəkli torpaqlarda uzun illər böyu yerləşib yaşadılar.''}}
Mar Apasın kitabında qalmış olan bu parçaların elmi dəyəri böyükdür. Birincisi burada bir-birinin ardınca iki erməni hakiminin dövründə bulqar [[türklər]]<nowiki/>inin iki çoxsaylı toplusunun [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>a axışıb gəlməsi və buradayerləşməsi göstərilir. İkincisi bu türklərin "varlı, çörəkli" yerlərdə (gümanki [[Ağrı dağı]] ətrafları və [[Araz çayı]] vadisi) yaşaması göstərilmişdir. Bu qaynaqlarda adı çəkilən etnotoponimlər [[Cənubi Qafqaz]] xəritəsində, özüdə məhz [[Araz çayı|Araz]] vadisində - [[Azərbaycan]]ın [[Ordubad]] və [[Zəngilan]] bölgələrində günümüzəkimi yaşamaqdadır. Burada Vənənd və Vənəndli kəndləri var. Şərqi Anadoluda Bulqar dağı oronimi tarixçilərə çoxdan bəllidir. Bundan başqa, Azəbaycan xəritəsi üzrə bulqar türklərinin adı ilə bağlı müxtəlif etnoponimlər və onların qalıqları ilə üzləşirik. [[Mil-Qarabağ kadastr rayonu|Mil-Qarabağ]] düzündə [[Qərvənd|Qarvənd]] (yuxarıda adı keçən Bulqar Vənd adındakı başlanğıc "bul" kökü bilmədiyimiz səbəbdən itirilmiş, qalan iki hissəcik isə günümüzə kimi yaşamışdır), Yağlavənd, Xocavənd, Papravənd kimi kənd adları canlı mısaldır. Muğan bölgəsində Bolqarkənd, Bulqargöytəpə, Bolqarçay kimi yer adları da qədim bulqarların bu yerlərdə geniş yayılıb yaşadığını göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu adlar ilkin olaraq onları [[Qafqaz]]<nowiki/>a gətirmiş olan bolqar boylarından yaşca ən azı 1500 il qocamandır. Çünki artıq V əsrin II yarısında bulqar türkləri Qafqazda suvar-sabir türkləri tərəfindən tabe etdirilərək sonunculara qarışmış, sonralar isə əriyib itmişlərdi. Başqa sözlə, ötən 1500 il içərisində bulqar etnosu tarixdə öz müstəqil yaşamını itirdiyi üçün onun adı ilə bağlı olan yer adlarından yalnız bir neçəsi günümüzə kimi yaşayıb gəlmişdir.
 
Son illərdə kimi Mar Apas Katinanın [[Cənubi Qafqaz]] bulqarları haqqında yazısı böyük inamsızlıqla qarşılanmada idi. Əslində tutarlı dəlil gətirilmədən. Bu yazıya inanmayan tarixçilər yalnız belə bir dəlil irəli sürürdülər: nə üçün başqa erməni tarixçiləri (Yegişe, Paraplı Qazar, Buzand) hunlardan danışarkən bulqarların, xəzərlərin və basenlərin adlarını çəkməmişlər ? Lakin müasir tarix elmində artıq bu fakt qəbul edilir.<ref name=":3">{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Bulqarlar |year= 1996|location=Bakı |publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref>
Sətir 370:
1500 il bundan öncə Cənubi Qafqazda yerləşmiş olan kəngərlərin izi Dədə Qorqud boylarında Kanklı Qoca adında iz buraxmışdır. Oğuzların soykök tarixinin başlıca qaynaqları olan uyğur Oğuznaməsində, Rəşidəddin Oğuznaməsində, Əbulğazi xan Şəcərəsində qipçaq, karluq və xələc kimi eponimlər ilə yanaşı kanqlı eponiminin yazıya alınması qanunauyğundur. Kəngər və kanqlı sözləri kökcə bir-birinə doğmadır.<ref name=":6" />
 
Kəngərlərin adı Orhun yazıları silsiləsində Kül Tiginin şərəfinə yonulmuş abidədə 712-713-cü illər döyüşləri ilə bağlı olaraq Kəngərəs şəklində çəkilmişdir. Bununla yanaşı Firdovşi Şahnaməsində onların adı Kanqlı, Çin qaynaqlarında isə Kanqyuy formasında yazılmışdır.<ref name=":6" /> Ancaq bu yazıların heç biri ilkin deyildir. Yuxarıda Paraplı Qazardan gətirilən bilgi Kül Tigin abidəsindəki məlumatdan ən azı 200 ildən çox qədimdir. Güman edilir ki, bu toplum Qafqaza III-IV əsrlərdə yerləşmişdir. Kür-Araz ovalığında və Azərbaycanın başqa yerlərində kəngərlərin yaşayış yerləri çox idi. Bunu həmin bölgələrdə Kəngər, Kəngərli adını daşıyan kəndlərin günümüzə kimi qalması sübut edir. XIX əsrinortalarına yaxın yalnız Naxçıvan əyalətində qafqazşünas İ. Şopenin kəngərlilərin aşağıdakı adları daşıyan 33 qol bə tirəsini qeydə almışdı:<ref>{{cite book|first=İvan |last=Şopen |authorlink= |title=Некоторые замечания на книгу „Обозрение российских владений за Кавказом |year=1840 |location=Sankt-Peterburq |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Yurçi, Qızıllı, Sarbanlar, Xalxallı, Pirhəsənli, Salahi,Ağabəyli, Həmayi, Qarabəylər, Cağatay, Qaraxan, Hacılar, Cəmşidli, Billici,Qızılqışlaq, Tutlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfir, Arabsaklı, Qaracalı, Qraahasarlı, Pənahlı, Əlxanlı, Sofulu, Beqdili, Əliəkbərli, Didavarlı, Bolqarlı, Kürdmahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı və Bərgüşadlı.
Yurçi, Qızıllı, Sarbanlar, Xalxallı, Pirhəsənli, Salahi,Ağabəyli, Həmayi, Qarabəylər, Cağatay, Qaraxan, Hacılar, Cəmşidli, Billici,Qızılqışlaq, Tutlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfir, Arabsaklı, Qaracalı, Qraahasarlı, Pənahlı, Əlxanlı, Sofulu, Beqdili, Əliəkbərli, Didavarlı, Bolqarlı, Kürdmahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı və Bərgüşadlı.
 
Adı keçən qaynaqda əyalətdə 1433 ailəni birləşdirən 6473 kəngərli qeydə alınmışdı. Haluki Məhəmmədhəsən Baharlının 1920-ci ildə çıxan araşdırması üzrə Naxçıvan qəzasında onların yalnız 3 kəndi qalmışdı (ikisi Kəngərli, biri Şahtaxtı adlanırdı).<ref>{{cite book|first=Məhəmmədhəsən |last=Baharlı |authorlink= |title=Azərbaycan: Coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat|year=1920 |location=Bakı |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Təkcə Kəngərli adı daşıyan kəndlər Göyçayda (2), Cavanşir (4), Şuşa (3), Şamaxı (2), Qazax (1) qəzalarında yerləşirdi.
Sətir 429 ⟶ 428:
}}</ref> Gəncəbasar türkləri(ayrımlar)&nbsp;— Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz d dağlarında<ref name="Советская энциклопедия">{{cite news | title=Азербайджанцы |publisher=Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.| url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/Азербайджанцы| lang=ru}}</ref> məskunlaşıblar.Türkiyə türkləridirlər və XV əsrdə Azərbaycana köçürülüblər.
* [[Əfşarlar]]&nbsp;— 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur<ref>Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56</ref><ref name="ethnomuseum" >Российский этнографический музей. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?афшары Афшары].</ref> və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
* [[Bayat tayfası]]&nbsp;— oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də [[türkmənlər]]in subetnik qrupudur.<ref>Российский этнографический музей. Глоссарий. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 Баяты]</ref>.
* [[Qaradağlılar]]&nbsp;— İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan ''şahsevənlərə'' yaxındırlar.<ref name="Советская энциклопедия"/>. Yeddi tayfaya bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq = Народы Передней Азии
Sətir 439 ⟶ 438:
|страницы = 284
|isbn =
}}</ref>.
* [[Qızılbaşlar]] — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV—XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar. [[Şamlı (tayfa)|''Şamlı'']], [[Rumlu tayfası|''rumlu'']], ''[[ustaclı]]'', [[Təkəli tayfası|''təkəli'']], ''əfşar'', ''qacar'' və ''zülqədər'' tayfalarına bölünürlər.<ref>[http://books.google.ru/books?id=nLkMAQAAMAAJ&q=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&dq=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&hl=ru&sa=X&ei=RpPsUp2VAqW44ATiuYCICg&ved=0CEMQ6AEwBQ История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук)]</ref>.
* [[Qarapapaqlar]]&nbsp;— əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. ''Tərkəbün'' (digər adı "''borçalı''"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), ''saral'', ''ərəbli'', ''canəhmədli'', ''çaxarlı'', ''ulaclı'' tayfalarına bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq = Народы Передней Азии
Sətir 450 ⟶ 449:
|страницы = 286
|isbn =
}}</ref>.
* [[Padarlar]]&nbsp;— oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.<ref name="Волкова Н. Г."/>. Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər.<ref name="Советская энциклопедия"/>.
* [[Tərəkəmələr]]&nbsp;— azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu,<ref>{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
Sətir 460 ⟶ 459:
|страницы = 3
|isbn = 5020167614, 9785020167612
}}</ref>, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr&nbsp;— XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.<ref name="Sakinat"/>.
* [[Şahsevənlər]]&nbsp;— əsasən İranda<ref name="Советская энциклопедия"/> və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.<ref name="Институт">{{cite web|url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434&ext=pdf|title=Кавказский этнографический сборник|publisher=www.history.az|author=Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUXHXYU|archivedate=2011-08-25}}{{oq|ru|Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...}}</ref>. ''İnanlı'', ''bağdadi'', ''usanlu'' və başqa tayfalara bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif = Савина В. И.
|hissə =Этнонимы и топонимии Ирана
Sətir 470 ⟶ 469:
|страницы = 151
|isbn =
}}</ref>. {{link-interwiki|az=Aleksandr Yerisyan|az_mətn=Aleksandr Yerisyanın|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ерицян, Александр Давидович}} yazdığına görə, [[Qazax qəzası]]nın (indiki [[Qazax rayonu|Qazax]], [[Ağstafa rayonu|Ağstafa]] və Azərbaycanın [[Tovuz rayonu|Tovuz]] rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və [[Qaralar (Tovuz)|Qaralal]] toponimlərində, adları qalmaqda olan ''qədirli'' və ''qaralal'' tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.<ref name="Имя и этнос">{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г.
|hissə =Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов
Sətir 479 ⟶ 478:
|страницы = 24-30
|isbn =5-201-00825-9
}}</ref>.
 
S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının [[Zəngəzur qəzası]]nda 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: ''sofulu'', ''dərzili'', ''saralı'', ''puşanlı'', ''giyili'', ''xocamusaqlı'', ''baharlı''.<ref name="Имя и этнос"/>. Etnoqraf və qafqazşünas {{link-interwiki|az=Mark Kosven|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}} qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra&nbsp;— ''cəbrayıllı'', ''sarcalı'', ''sofuli'', ''gəyili'', ''xocal-səhli'', ''ciyilli'', ''dələgərdə'', ''kəngərli'', ''imirli'' və s..<ref>{{Kitab3
|müəllif ={{link-interwiki|az=Mark Kosven|az_mətn=Косвен М. О.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}}
|başlıq = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы
Sətir 489 ⟶ 488:
|страницы = 21
|isbn =
}}</ref>.
 
== Etnonim ==
Sətir 498 ⟶ 497:
"Azərbaycan" toponimi [[Parf dili|parf]] və ya [[pəhləvi dili|orta dövr fars dili]]ndə, [[Atropatena]] adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. [[Makedoniyalı İsgəndər]]in işğalından sonra [[Əhəmənilər imperiyası]]nın Midiya satrapı [[Atropat]]ın öz çarlığının əsasını qoyduğu [[Midiya]]nın şimalı Atropat Midiyası və ya sadəcə Atropatena adlandırılır.<ref name="Atropates">{{Mənbədən|[[Encyclopædia Iranica]]|http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit|başlıq=Atropates||nəşr=M. L. Chaumont}}</ref> Qədim müəlliflər həmçinin Atropatena üçün Kiçik Midiya adını istifadə edirlər. "Aturpatkan" toponimindən orta dövr fars dili toponimi "Adərbadqan" ({{Dil-fa|Âzarâbâdagân}}‎) vasitəsilə "Azərbaycan" toponimi ortaya çıxır.<ref name="ВИ">Всемирная история. — Т. 3. — {{М.}}, 1957. — С. 132.</ref><ref name="atropatena" /> Bu ərazinin sakinləri irandilli midiyalılar idi. Midiya Atropatenası coğrafi olaraq böyük hissəsi [[Cənubi Azərbaycan]]ı və həmçinin [[Araz]] sərhəd olmaqla Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqini əhatə edirdi.<ref name="ЭСБЕ">[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%90%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BD%D1%8B Атропатены] // [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti|Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]] : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref> Ancaq [[E.ə. II əsr|eramızdan əvvəl II əsrin əvvəllərində]] Atropatenanın siyasi gücü Azərbaycan Respublikasında yerləşən [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan]]a qədər yayılmışdı.<ref name="atropatena">{{BSE|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Атропатена|başlıq=Атропатена}}</ref>
 
Orta əsr ərəb coğrafişünasları ekzonimi fərqli şəkildə, şəxs adı Adarbadordan xalq etimologiyasının nəticəsi kimi əmələ gəlmiş olaraq şərh ediblər. Adarbador atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) deməkdir.<ref name="AZERBAIJAN"/> Bundan başqa Atropatenada fəaliyyətdə olan bir çox [[zərdüştlük|zərdüşt]] məbədi var idi. Buralarda həmişə atəş yandırılırdı. Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı [[Yaqut əl-Həməvi]] yazırdı: "''Bəziləri güman edir ki, Azər pəhləvi dilində "atəş", bayqan isə "keşikçi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir və beləliklə, söz "atəş məbədi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir, hansı ki, həqiqətə uyğundur, çünki bu ərazidə atəş məbədləri çox olub.''".<ref>Йакут-ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат-ал-кулуб. (Материалы по Азербайджану). — Баку. Элм. 1983</ref>.
 
XIX əsr Azərbaycan tarixçisi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] Azərbaycan sözünün yaranmasını [[Xürrəmilər hərəkatı]]nın məşhur sərkərdəsi [[Babək]] ilə əlaqələndirir.<ref>[[Heydər Hüseynov|Гусейнов Г.]] Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.</ref> Babək [[Abbasilər xilafəti]]nə qarşı xürrəmilərin üsyanına rəhbərlik etmişdir. Bakıxanov [[Gülüstani-İrəm]] əsərində yazırdı: "''Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndir, hansı ki, ərəblər Azər-Babəcan kimi tələffüz edir və "Babəkin atəşi" deməkdir. Hər halda, bizə məlum olduğu qədərilə, [[atəşpərəstlik]] hal-hazırda Azərbaycan adlandırılan ərazidə zühur edib."
Sətir 580 ⟶ 579:
}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br/>Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''türək''' mən.
}}</ref> (yaxud "türk"<ref>{{cite web|http://www.hophopname.com/?page=inpage&sid=MTIxNDA3MTEwMTk3NTI0Nw==|title=Satirik parçalar|author=Mirzə Ələkbər Sabir|archiveurl=}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br/> Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''turkəm''' mən!
}}</ref>), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi.<ref name="Alekperov">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
Sətir 588 ⟶ 587:
|страницы = 72-73
|isbn =
}}</ref>.
 
Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı [[Fətəli xan]] [[1782]]-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı [[İbrahimxəlil xan]]a işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi.<ref>{{Kitab3
| başlıq = Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год)
| link = http://books.google.de/books?id=BCAHAwAAQBAJ&pg=PA22&dq=%22Адырбайджанцу%22&hl=ru&sa=X&ei=A3eVU9HBBeLm7Aaj7oCgDg&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Адырбайджанцу%22&f=false
Sətir 598 ⟶ 597:
| том = II, выпуск II
| страницы = 22
}}</ref>. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri [[Molla Pənah Vaqif]] isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "[[el]]"-lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist [[Mirzə Fətəli Axundov]] isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.
 
Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə [[1891]]-ci il tarixli [[Kəşkül (qəzet)|"Kəşkül"]] adlı Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)<ref name="Сахаров-центр">{{cite web|url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|title=Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане|publisher=sakharov-center.ru|author=Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ|archiveurl=http://www.webcitation.org/66MKBElo0|archivedate=2012-03-22}}</ref> və XIX əsrin sonundan bu termin [[Yelizavetpol quberniyası]]nda özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı.<ref>{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
|hissə = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
Sətir 613 ⟶ 612:
|tiraj = 2000
}}{{oq|ru|
Сам термин «азербайджанские тюрки» был впервые введен в 1891 г. либеральной бакинской газетой «Кашкюл» в борьбе за новую идентичность, которая могла бы успешно соперничать с простонародной «мусульманской» (Swietochowski, 1995. Р. 34), и с конца XIX в. этот термин стал распространяться в Елисаветпольской губернии в качестве самоназвания (Swietochowski, 1991. Р. 59; Altstadt, 1992. Р. 78- 79).}}</ref>. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist [[Məhəmməd ağa Şahtaxtinski]] də [[Kaspi (qəzet, 1881)|"Kaspi" qəzetinin]] səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi.<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Əlisöhbət Sumbatzadə|Сумбатзаде А. С.]]
|başlıq =Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
Sətir 621 ⟶ 620:
|страницы = 281
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>.
 
[[1905-ci il Rusiya inqilabı|Birinci Rusiya inqilabının]] məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün əvvəllərdə tarixin müəyyən mərhələlərində istifadə olunan "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu [[Füyuzat (jurnal)|"Füyuzat"]] jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər.<ref name="etno">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
Sətir 631 ⟶ 630:
|страницы = 74-75
|isbn =
}}</ref>. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi<ref>{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
|hissə = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
Sətir 643 ⟶ 642:
|isbn = 5-94628-118-6
|tiraj = 2000
}}{{oq|ru|Все же вплоть до начала XX&nbsp;в. местное кочевое население называло себя, как правило, по племенной принадлежности, а оседлые жители&nbsp;— по названию местности. Иногда использовали такие термины как «мусульмане» или «татары», а вначале XX&nbsp;в. в моду стал входить политизированный термин «тюрки». Правда, по признанию М.&nbsp;Э.&nbsp;Расул-заде, некоторые жители Азербайджана считали себя иранцами, будучи носителями иранской культуры. Но термин «азербайджанцы» до революции никогда не применялся (Расул-заде, 19906. С. 48; Алекперов, 1960. С. 73—74). В переписке большевистских лидеров в 1920&nbsp;г. использовались термины «татары» или «бакинские татары» (Казанджян, 1997. С. 28—29, 36—37). Даже в начале 1920-х гг. название ещё не устоялось, и в работе одного и того же автора его можно было встретить в формах «Адербейджан», «Азербейджан» и «Адзербейджан» (см., напр., Самойлович, 1924).}}</ref>.<ref name="etno" /> Bu termini [[müsavat]]çı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər<ref name="etno"/>. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri [[Məmmədəmin Rəsulzadə]] kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün).<ref name="Шнирельман,34">{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
|hissə = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
Sətir 655 ⟶ 654:
|isbn = 5-94628-118-6
|tiraj = 2000
}}</ref>.
 
Azərbaycan Respublikasının rəsmən özünü davamçısı hesab etdiyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində əhali türk adlandırılmış, rəsmi dövlət dili də türk dili elan edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra da əhalinin türk adlandırılması davam edirdi. {{link-interwiki|az=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1926 года}} azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da,<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php Всесоюзная перепись населения 1926 года]</ref>, növbəti {{link-interwiki|az=1929-cu il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1939-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1939 года}} onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar.<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php Всесоюзная перепись населения 1939 года.]</ref>. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir.<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov, arxeoloq‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
Sətir 678 ⟶ 677:
|isbn = 5-94628-118-6
|tiraj = 2000
}}{{oq|ru|Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно; даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 г. Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870—1925) до конца своихдней называл себя «тюрком». Только после 1936 г. термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование.}}</ref>.
 
== Antropologiya ==
Sətir 684 ⟶ 683:
Azərbaycan türkləri [[avropoid]] irqinin kaspi yarımtipinə aiddir. Bu yarım tipi bəzən Oğuz irqi<ref>{{cite news |title= Oğuz irqi |url=https://strateq.az/musahibe/28289/-əvəz-zeynalli-ilə-qaynar-qazanda-kərəm-məmmədov.html |language=az |archiveurl=https://strateq.az/musahibe/28289/https://strateq.az/musahibe/28289/-əvəz-zeynalli-ilə-qaynar-qazanda-kərəm-məmmədov.html|archivedate=2017-08-31}}</ref><ref>[https://www.lib.az/book/274/show]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=cPNQqMCva0I Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar. Youtube]</ref> belə adlandırırlar. Təkcə linqvistik baxımdan yox, həm də antropoloji və genetik xüsusiyyətlərinə görə digər türk xalqı olan [[türkmənlər]]ə çox yaxındır<ref>[https://agasioglu.wordpress.com/2013/11/29/544/ Prototürk dilinin yarandığı ilkin Atayurd]</ref>. Bəzi tətqiqatçılar Azərbaycan türklərinin avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aid olmalarına baxmayaraq onlarda monqoloidlərin ən qədim sütunlarından biri sayılan poleosibir tipinin elementlərinin belə olmasını iddia edirlər<ref>[https://publika.az/news/gundem/39682.html ]</ref><ref name="Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları"/>
=== Xüsusiyyətləri ===
Azərbaycan türkləri ilə eyni tipə aid edilən [[tatlar]] və [[kürdlər]] arasında uzunbaşlı və dəyirmi başlı variantlar müşahidə edilir<ref name="Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları">[https://lib7.com/kavkaz/1054-antropolog-kavkaz.html Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları]</ref>. Azərbaycanın [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]] ərazisində, Kiçik Qafqaz, Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq əraziləri, [[Abşeron yarımadası]], [[Borçalı]], [[Cənubi Azərbaycan]]ın böyük qismində<ref>[http://www.anl.az/down/meqale/turkustan/2015/aprel/429309.htm Farsların etnik antropoloğiyası]</ref> (Qərbi Azərbaycan ostanlığının cənubu istisna olmaqla qalan hissəsi, Şərqi Azərbaycan və Ərdəbil ostanlığının hamısı, Zəncan ostanlığının az bir qismi) yayılmış azərbaycan türklərinin demək olar ki, hamısı və [[Türkmanlar|Kərkük türkmanları]]<ref>[https://bao.az/categories_Tarix/subcategories_Tarixparent/product_2404992771 Soyumuzu qəbul etməyənlərə Antropoloqdan elmi cavab.]</ref> uzunbaşlı olması ilə seçilir. Kür çayı boyunca məskunlaşan əhalidə isə qarışıq elementlər müşahidə olunur. Bununla yanaşı Böyük Qafqazın şimal-şərq və şimal-qərb ərazilərində Qafqazion tipi ilə qarışıq elementlər müşahidə edilir. Son 1-2 əsrdə azərbaycan türkləri ilə kütləvi şəkildə olmasa belə ləzgi, [[buduqlar|buduq]], [[utilər|uti]], [[ruslar|rus]], [[ermənilər|erməni]] (XX əsrin 90-cı illərinə qədər), [[farslar|fars]], [[tatlar|tat]], [[kürdlər|kürd]] və s. xalqlarla birgə nigahdan qarışıq tiplər meydana gəlmişdir.<ref>[https://books.google.az/books?id=4SsPDgAAQBAJ&pg=PA44&lpg=PA44&dq=Oğuz+irqi&source=bl&ots=ndpXg2GZY4&sig=1VgJtXH1-NNf7otmGLc6qOPkz5c&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjyk4zuloHWAhUIM5oKHeh_BXI4ChDoAQgtMAI#v=onepage&q=O%C4%9Fuz%20irqi&f=false Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. Antropologiya]</ref>. Bunuda qeyd etmək olar ki, adı çəkilən ərazilərdə azsaylı xalqlar arasında və Talışlarda kəllə quruluşu dəyirmibaşdır. Azərbaycan türklərinin əsas irqi göstəriciləri: dolixokran (uzunbaşlı), nazik və düz burunlu, ortaboylu,<ref>[https://zim.az/sherqinsesi/501-boral-azrbaycanllar.html Borçalı azərbaycanlıları]</ref>, sıx saqqalı. Azərbaycan türklərində digər türk xaqlarında, xüsusi ilə kaspi tipinə aid olan xalqlarda olduğu kimi Kiçik Əmgək sümüyü çıxıntıya sahibdir. Türk alimləri bunu "turan çıxıntısı" adlandırır. Erməni və rus antropoloqları bunu beşik və ya digər təsirlə izah etməyə çalışsalarda bu isbat olunmamışdır<ref name="Ermənilər"/>
Azərbaycan türklərinin Cənubi Qafqazda yayılmış digər xalqların kəllə quruluşu arasında olan fərqlilik<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=O4ahYr04pBE Qafqazda yaşayan xalqların antropologiyası və genetikas]</ref>:<center>
{| class="wikitable" style="text-align:center"
Sətir 692 ⟶ 691:
! Almacıq sümüyünün diametri
|-
| Azərbaycanlılar
| [[Azərbaycan türkləri]]
| 78,1
| 169,5
Sətir 739 ⟶ 738:
 
== Adət-ənənə ==
 
<br />
== Tanınmış şəxsiyyətlər ==
{{əsas|Tanınmış azərbaycanlılar}}
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycanlılar"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023