Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 72:
| səhifə = 154
| səhifələr = 203
}}</ref> <ref>{{kitab3|müəllif=Rəna Bayramova|başlıq= Azərbaycan rəhbərliyində ixtilaflar və daxili siyasi çəkişmələr: 1920-1925-ci illər|link= http://www.ebooks.az/view/9UCbLp6u.pdf| yer=[[Bakı]]|nəşriyyat= [[Elm nəşriyyatı]]|il= 2007|səhifə= 19|səhifələr= 196|isbn= 5-8066-1691-6}}</ref>Üsyan ərəfəsində şəhərin daxilində və ətrafında [[XI Qızıl Ordu|XI Qırmızı Ordu]]nun XX atıcı diviziyasının hissələri mövqe tutmuşdu. Diviziyanın 178-ci və 180-ci atıcı alayları şəhərin erməni məhəlləsində, 3-cü briqadanın rabitə taboru və komendant bölməsi isə şəhərin azərbaycanlılar yaşayan məhəlləsində idi. 40-cı süvari briqadası [[Zurnabad]] kəndinin ətrafında dayanmışdı. Mayın 25-də Taman süvari briqadasının II alayı da Gəncəyə gətirildi
 
Mayın 25-dən 26-na keçən gecə başlanan üsyanda üsyançılar qısa müddətdə şəhərin mühüm obyektlərini, azərbaycanlılar məhəlləsindəki qırmızı qoşun hissələrini nəzarət altına götürdülər. Hərbi anbar, şəhər həbsxanası, dəmir yolu stansiyası, fövqəladə komissarlığın binası da ələ keçirildi. Mayın 28-də Gəncə üsyanının rəhbərləri və şəhər ictimaiyyəti dairə məhkəməsinin binasına toplaşıb, Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan olunmasının iki illiyini qeyd edirlər.<ref name=":3">{{kitab3
Sətir 100:
}}</ref>
 
Mayın 29-da bolşeviklərin üsyançılar üzərinə hücumu uğursuzluqla başa çatdı. Bir neçə istiqamətdən həyata keçirilən hücumda bolşevik qüvvələri qarşıya qoyduqları vəzifəni yerinə yetirə bilmədilər. Əksinə, üsyançıların əkshücumları bolşevik qüvvələrini ağır vəziyyətə saldı. Daha sonra [[XI Qızıl Ordu|XI Qırmızı Ordu]] komandanlığı Gəncəyə əlavə qüvvələr gətirdi. Mayın 30-da növbəti döyüşlər başlamazdan əvvəl 11-ci Qırmızı ordunun Gəncədə 5 piyada alayı, 6 süvari alayı, 7 əlahiddə hissə və dəstələri, 57 ədəd topu və 2 zirehli avtomobili var idi. Bu qüvvələrin çoxu şəhərin şimalında yerləşdirildi və mayın 31-də əsas hücum buradan başladı. Şəhəri tərk etmək imkanları olmayan üsyançılar, habelə dinc əhali mühasirəyə alınaraq kütləvi şəkildə güllələndilər. Üsyan yatırıldıqdan sonra general-mayor [[Məhəmməd Mirzə Qacar]], [[Qaçaq Qəmbər]], hüquqşünas [[İsmayıl xan Ziyadxanov]], ədəbiyyatçı [[Firidun bəy Köçərli]], mühəndis [[Abuzər bəy Rzayev]] və müəllim [[Mirzə Abbas Abbaszadə]] kimi şəxsiyyətlərlə yanaşı Azərbaycan ordusunun 12 generalı, 27 polkovnik və podpolkovniki, 46 kapitan, ştabskapitan, poruçik və podporuçiki, 146 praporşik və podpraporşiki, 267 digər hərbi qulluqçusu bolşeviklər tərəfindən güllələndi.<ref name=":3" /> <ref>{{kitab3
| müəllif = Fəzail İbişov
| başlıq = Azərbaycan kəndində sosial-iqtisadi proseslər (1920-1930-cu illər)
Sətir 128:
== Üsyandan əvvəl vəziyyət ==
=== Aprel işğalı ===
[[Şəkil:Бронепоезд III Интернационал в Баку в 1920 году.jpg|200px|thumb|right|[[XI Qızıl Ordu|XI Qırmızı Ordu]]nun zirehli qatarının Bakıya gəlməsi 28 aprel 1920-ci il. Şəkildə [[Mixail Yefremov]], [[Anastas Mikoyan]], [[Qəzənfər Musabəyov]], [[Simon Ter-Petrosyan]] və digərləri III İnternasional qatarında<ref>{{kitab3|müəllif=[[Dərgah Qüdrətov]]|başlıq=Azərbaycanın qardaş sovet respublikaları ilə iqtisadi və mədəni əməkdaşlığı|yer=[[Bakı]]|nəşriyyat=[[Elm nəşriyyatı]]|il=1973|səhifə=50|səhifələr=278}}</ref> təsvir olunublar<ref>{{kitab3|müəllif=Катибли М.|başlıq=Чингиз Ильдрым (биографический очерк)|yer=Bakı|nəşriyyat=[[Azərnəşr]]|il=1964|səhifə=60}}</ref>]]
1920-ci ilin 21 və 23 aprel tarixlərində Qafqaz Cəbhəsi İnqilab Hərbi Şurası S.Q.Orconikidzenin başçılığı ilə XI Orduya Aprelin 27-də Azərbaycan sərhədini keçib, bütün ərazini tutmaq əmrini vermişdi. Aprelin 26-da XI Ordu qərargahı hücuma rəhbərlik etmək üçün Dərbəndə köçür. XI Ordunun hücumu aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə saat 12-də başlayır.<ref>{{kitab3
| müəllif = [[Nəsiman Yaqublu]]
Sətir 143:
| doi =
| ref =
}}</ref> 70.000 [[XI Qızıl Ordu|XI Qırmızı Ordu]], öndə «III İnternasional», daha 3 zirehli qatar və 300 nəfərdən ibarət piyada desant olmaqla, Samur çayı üzərindəki körpünü keçir.<ref>{{kitab3
| müəllif = [[Mais Əmrahov]]
| başlıq = XX əsrdə Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı
Sətir 173:
Gəncə üsyanı baş verən dövrdə Azərbaycan sərhədlərində qarışıqlıq hökm sürürdü.
 
[[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Sovet Azərbaycanı]]<nowiki/>nın qərb sərhədlərində Qırmızı Ordu hissələri ilə gürcü ordusu arasında silahlı qarşıdurmalar baş verirdi. 1 maydan etibarən 15 maya qədər hər iki tərəf arasında arasıkəsilməz atışma baş vermişdi.<ref>{{harvnb|Hüseynov|1952|p=53}}</ref> [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|Gürcü ordusu]] strateji əhəmiyyətli Poylu körpüsünü nəzarət altına almaq eləcə də [[Gəncə]] və [[Zaqatala]] istiqamətində irəliləmək niyyətində idi.<ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=267-268}}</ref> [[Qızıl Ordu|XI QızılQırmızı Ordu]]<nowiki/>nun İnqilabi Hərbi Şurası gələcəkdə bütün Zaqafqaziyanı sovetləşdirməyi təbliğ edirdi. Gürcü kommunistləri 3 mayda uğursuz hakimiyyət çevrilişinə cəhd etdilər. 13 may tarixində [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|Sovet Rusiyası]] ilə [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|Gürcüstan]] arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Gəncə üsyanı bolşeviklərin Zaqafqaziyadakı vəziyyətini çətinləşdirdiyi üçün gürcü generalı Georgi Kvinitadzeyə inanırdı ki, yalnız onda gürcü ordusu bolşeviklərə məhv etməyə və mütəffiq kimi Azərbaycanın yanındakı öhdəliyi yerinə yetirməyə qadir idi.<ref>{{harvnb|Bezuqolnıy|2007|p=115}}</ref>
 
Sovet Azərbaycanı da Gürcüstanla sülh müqaviləsi bağlayıb hərbi əməliyyatlara son qoymaq haqqında danışıqlara başlayır.<ref>{{harvnb|Tokarjevskiy|1957|p=276}}</ref> İnqilabi Hərbi Şuranın təzyiqi ilə Azərbaycan İnqilab Komitəsi 27 may tarixində Gürcüstanla sülh müqaviləsi bağlayır.<ref>{{kitab3|müəllif=|başlıq=История государства и права Азербайджанской ССР: 1920-1934
Sətir 180:
Bu dövrdə [[İlk Ermənistan Respublikası (1918-1920)|Ermənistan]]<nowiki/>da da vəziyyət kəskinləşir. 10 may tarixində bolşeviklər üsyan qaldırsalar belə erməni hökuməti tərəfindən bu üsyan yatırılır. Kömək məqsədilə [[Böyük Britaniya Krallığı|İngiltərə]] Ermənistana 1 milyon funt sterlinq dəyərində silah sursat təklif edir və ermənilər bu təklifi may ayının 19-da qəbul edirlər.<ref name=":4">{{harvnb|Kadişev|1960|p=288}}</ref> Üsyan yatırılsa belə Ermənistanın bəzi bölgələrində hökumətə qarşı silahlı mübarizə gedirdi. Hətta [[Şəmşəddin rayonu]]nun üsyançılarına Sovet Azərbaycanı tərəfindən 18 may tarixində 17 vaqon ərzaq və 5 milyon rubl göndərilmişdir.<ref name=":4" /> Buna baxmayaraq uzun sürən döyüşlərdən sonra 1600 nəfər erməni üsyançısı Azərbaycana keçir. Sovet Azərbaycanında onlardan Erməni Qırmızı üsyançı alayı (I Qazax üsyançı alayı) <ref name=":4" /><ref>{{harvnb|Tokarjevskiy|1957|p=277}}</ref> formalaşdırılır. 18-20 may tarixlərində daşnaklar [[Qazax]]<nowiki/>ın cənub hissəsində sərhəddi pozmaqlarına baxmayaraq sovet ordusu tərəfindən geriyə oturdulurlar. <ref>{{harvnb|Hüseynov|1952|p=63}}</ref>
 
Ermənistandakı bolşeviklərin may üsyanı, XI QızılQırmızı Ordunun 32-ci atıcı diviziyası [[Qazax qəzası|Qazax uyezdi]]<nowiki/>nin Ermənistanla sərhəddinə çıxdığı dövrə təsadüf edirdi.<ref name=":4" /> Qırmızı Ordunun təzyiqi ilə Qarabağdan erməni dəstələri geri çəkilirdilər. 18 may tarixində 32-ci atıcı diviziyanın komandiri Şteyger XI QızılQırmızı Ordudan "diviziyanın bütün hissələri 25 maya qədər Şuşa ətrafında cəmlənsin və güclü dəstələr Naxçıvan - Culfa - Ordubad istiqamətində göndərilsin" məzmununda əmr alır. Burada məqsəd həmin əraziləri ələ keçirmək idi.<ref name=":5">{{kitab3|müəllif=İvan Tahiryan|başlıq=XI Красная Армия в борьбе за установление и упрочение Советской власти в Армении|link=https://search.rsl.ru/ru/record/01007133278|yer=[[İrəvan]]|nəşriyyat=Hayastan nəşriyyatı|il=1971|səhifə=92|səhifələr=319}}</ref> Əmrə əsasən 20 may tarixində Gəncədən Şuşaya Yelenendorf-Çaykənd-Tərtər-Xankəndi marşrutu ilə XX diviziyanın birinci briqadası göndərilir. Eyni zamanda diviziyanın ikinci briqadası və qərargahı Gəncədə qalır.<ref name=":5" /> 20 may tarixində üsyançılar və xalq milis dəstələri Azərbaycan SSR-nin köməyi ilə Ermənistanın Azərbaycanla sərhəd bölgəsi olan [[İcevan|Karvansaray]]ı ələ keçirdilər. Növbəti gün buraya qırmızı ordu dəstələri də daxil oldular.<ref>{{kitab3|müəllif=Q.Qaloyan|başlıq=Борьба за советскую власть в Армении |link=https://books.google.az/books/about/%D0%91%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B1%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B2.html?id=bExIAAAAMAAJ&redir_esc=y |yer=Moskva|nəşriyyat=Гос. издательство политической литературы|il=1957|səhifə=180-181|səhifələr=254}}</ref> Lakin Gəncə və Zaqatala üsyanları eləcə də Zəngəzur və Qarabağdakı mübarizə XI QızılQırmızı Ordunun güclərini bəzi hədəflərdən yayındırdı.<ref>{{harvnb|Kadişev|1960|p=289}}</ref> Sovet Ermənistanının partiya və dövlət xadimi Şavarş Amirxanyanın xatirələrinə görə "Azərbaycanın bəzi bölgələrində xüsusən də Gəncədə əksinqilab baş qaldırırdı. Əsas çətinliklər qərb cəbhəsində yarandı bura yeni qüvvələr göndərmək lazım idi. Bu hadisələrlə əlaqədar atlı alaylar dərhal Gəncəyə çəkilmək əmri aldılar".<ref>{{kitab3|müəllif=Şavarş Əmirxanyan|başlıq=Из истории борьбы за советскую власть в Армении|yer=[[İrəvan]]|nəşriyyat=Hayastan nəşriyyatı|il=1967| səhifə=32|səhifələr=188}}</ref> Azərbaycanın şimal qərbində, XI QızılQırmızı Ordunun arxasında baş vermiş üsyan sovet erməni tarixçisi Qaloyana görə Qırmızı ordunun "üsyana qalxmış Ermənistan zəhmətkeşlərinin köməyə getməyinə mane oldu".<ref>{{kitab3|müəllif=Q.Qaloyan|başlıq=Борьба за советскую власть в Армении |link=https://books.google.az/books/about/%D0%91%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B1%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B2.html?id=bExIAAAAMAAJ&redir_esc=y |yer=Moskva|nəşriyyat=Гос. издательство политической литературы|il=1957|səhifə=185|səhifələr=254}}</ref>
 
Sovet Azərbaycanında da vəziyyət heç də sakit deyildi. Bakı hərbi qarnizonunun rəisi 28-ci diviziyanın komandiri NesterovskiyNesterovski 26 may tarixində Bakıdakı gərgin vəziyyətdən və üsyan olacağı ilə bağlı söz-söhbətlərin gəzdiyindən xəbər verirdi.<ref name=":6">{{harvnb|Süleymanov|2018|p=76}}</ref> Ən gərgin vəziyyət Qarabağda idi. Burada mart ayında erməni üsyanını yatırmağa getmiş Azərbaycan Milli Ordusunun hissələri yerləşirdi. 18 may tarixində Şuşada 7 yerli bəyin və bir türk zabitinin əlbir olduğu əksinqilabi fəaliyyət ifşa olundu.<ref name=":6" /><ref>{{harvnb|Tokaerjevskiy|1960|p=278-279}}</ref> Bu dövrdə həm də Şuşada sovet hakimiyyəti ilə mübarizəyə başlamış 300 nəfərlik silahlı dəstə də yaranmışdı.<ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=77}}</ref>
 
17-18 may tarixlərində [[Xəzər dənizi]]<nowiki/>nin cənubunda Volqa-Xəzər hərbi donanması və Sovet Azərbaycanının Qırmızı donanması birlikdə Ənzəli əməliyyatını həyata keçirirdilər.<ref>{{kitab3|müəllif=Semyon Xromov (baş redaktor)|başlıq=Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия/Vətəndaş müharibəsi və SSRİ-ə hərbi müdaxilə: Ensiklopediya| link=http://istmat.info/node/40181|yer=[[Moskva]]|nəşriyyat=Sovet Ensiklopediyası|il=1983|səhifə=670|səhifələr=704}}</ref> Gəncə üsyanı, Qafqaz Cəbhəsi İnqilab Hərbi Şurasının, Rusiya Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz Bürosunun üzvü [[Serqo Orconikidze]]nin və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının komandiri [[Fyodor Raskolnikov]]un Ənzəliyə getmələri ilə üst üstə düşmüşdü. Öz gedişləri haqda Orconikidze Moskaya 24 may tarixində məlumat vermişdi.<ref>{{kitab3|müəllif=|başlıq=Большевистское руководство. Переписка. 1912-1927 / Bolşevik rəhbərliyi. Yazışma. 1912-1927|link=http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/31130-bolshevistskoe-rukovodstvo-perepiska-1912-1927|yer=[[Moskva]]|nəşriyyat={{dil-ru|Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН)}} / Rusiya siyasi ensiklopediyası (ROSPEN)|il=1996|səhifə=128|səhifələr=423|isbn=5-86004-083-0}}</ref> 27 may tarixində isə onlar gilan üsyançılarının rəhbəri [[Mirzə Kiçik xan]]la Kursk paraxodunda görüş keçirib daha sonra dərhal Bakıya geri qayıdırlar.<ref>{{kitab3|müəllif=|başlıq=Персидский фронт мировой революции. Документы о советском вторжении в Гилян (1920-1921) / Dünya inqilabının İran cəbhəsi. Gilana sovet müdaxiləsi haqqında sənədlər (1920-1921)|yer=[[Moskva]]|nəşriyyat=Квадрига|il=2017|səhifə=45|səhifələr=488|isbn=978-5-91791-236-3}}</ref>
 
== Üsyanın səbəbləri ==
Azərbaycanlı tarixçi Şəlalə Məmmədovaya görə ac, hərbi geyimsiz qalmış silahlı [[XI Qızıl Ordu|XI Qırmızı Ordu]] hissələrinin quldur hərəkətləri, sovetləşmə prosesinə cəlb olunmuş ordu hissələrində etnik ermənilərin çoxluğu azərbaycanlılar arasında qırğınların miqyasını artırmış və bu da haqlı olaraq kəskin mübarizə və etiraz dalğaları ilə müşayiət olunmuşdur. <ref>{{kitab3
| müəllif = Şəlalə Məmmədova
| başlıq = Azərbaycan SSR-də inzibati-amirlik sistemi (1920-1930-cu illər)
Sətir 261:
 
=== Nizamsız dəstələr ===
AXC-nin köhnə ordu hissələrindən başqa üsyana Sarı Ələkbər, Qaçaq Qəmbər və digərlərinin çox saylı qaçaq dəstələri də qatılmışdılar. <ref>{{harvnb|Bayramov|2010|p=54}}</ref> Dəstələrin bir çoxu uzaq məsafələrdən döyüş üçün gəlmişdilər. Məsələn üsyanda iştirak edən Sarı bəyin qaçaq dəstəsi Gəncədən 35 km uzaqlıqda yerləşən indiki Şəmkir rayonunun Morul kəndindən gəlmişdi. <ref>{{harvnb|Bayramov|2010|p=50}}</ref> Digər qaçaq lider olan [[Qaçaq Məmmədqasım]] isə öz doğma bölgəsi olan [[Samux]]dan 250 nəfərlik dəstə toplayaraq Gəncəyə yollanmışdı. Əraziyə bələd olduqları üçün onlar Gəncəyə çatana qədər 500 nəfərlik bolşevik dəstəsini məhv etmişdilər. <ref>{{harvnb|Bayramov|2010|p=64-65}}</ref> [[Cahangir bəy Kazımbəyli]] Gəncə üsyanı haqqında yazdığı xatirələrində qeyd edir ki döyüş səngərlərində qadınlar da var idi. <ref>{{harvnb|Bayramov|2010|p=149}}</ref> Üsyanda qadınların da iştirak etdiyini XI QızılQırmızı ordunun piyada inspektoru Melnikov da Orconikidzeyə verdiyi hesabatda qeyd edir. Bu hesabatında Melnikov qeyd edir ki:
 
{{sitat|Üsyana qalxanların demək olar ki hamısı müsəlman idi. Bəzən hətta qadınların belə tüfəngdən atəş açdığına şahid olurduq. Sonradan apardığımız axtarışlarda da bəzi qadınların paltar qatlarının arasından revolverlər tapırdıq. Hətta bir bolşevikin mənə dediyinə görə qadınlardan birini evin damında pulemyot arxasında tapıblar.<ref>{{kitab3|müəllif=[[Cəmil Həsənli]]|başlıq=Русская революция и Азербайджан : Трудный путь к независимости (1917–1920) / Rus inqilabı və Azərbaycan: Müstəqilliyə doğru çətin yol (1917-1920)|link=http://atalar.ru/wp-content/uploads/2017/03/Dzh.-Gasanly-Russkaya-revolyutsiya-i-Azerbajdzhan.pdf|yer=[[Moskva]]|nəşriyyat=Флинта|il=2011|səhifə=612|səhifələr=664|isbn=978-5-9765-0993-1}}</ref>}}
 
=== XI QızılQırmızı Ordu ===
XX diviziyanın 178 və 180-ci atıcı alayları Gəncənin ermənilər yaşayan cənub şərq hissəsində, Taman süvari briqadasının komendant bölməsinin şəxsi heyəti və rabitə batalyonu isə Gəncənin şimal qərbində yəni türklər yaşayan hissəsində yerləşmişdilər. [[Aleksandr Şirmaxer]]<nowiki/>in komandanlıq etdiyi III briqada 2 min nəfər şəxsi heyət, 30 pulemyot və bir yüngül artilleriya divizionundan ibarət idi.<ref>{{harvnb|Kadişev|1960|p=294}}</ref> <ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=269}}</ref>
 
Sətir 301:
Üsyançılar əvvəlcədən şəhərdə gizlin silah anbarları təşkil etdilər. Yerli sakinlərdən təşkil edilmiş silahlı dəstələr ətraf kəndlərə çəkildilər. Hərbi qarnizonun rəhbəri general-mayor [[Cavad bəy Şıxlinski]] və Gəncə Piyada alayının komandiri, polkovnik [[Cahangir bəy Kazımbəyli]]nin rəhbərliyi ilə bir qrup hərbiçi üsyanın operativ planını tərtib etdilər. Gəncənin keçmiş komendantı, general mayor [[Məhəmməd Mirzə Qacar]]a şəhərin ətrafında müdafiə istehkamlarını qurmaq tapşırılmışdı. Cahangir bəyin xatirələrinə görə üsyanın rəhbərləri gözlənilməz hücum faktorundan istifadə edərək tezliklə qırmızı qvardiyaçıları tərkisilah edib Qarabağda ermənilərlə döyüşən Azərbaycan ordu hissələri ilə və gürcü ordusu ilə birləşib ölkəni azad etməyi planlaşdırırdılar.<ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=270-271}}</ref>
 
Ağdam və Tərtərdə komandiri polkovnik Tokayev <ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=270-271}}</ref> olan III Şəki süvari alayı yerləşirdi. Şəki süvari alayının əsgərləri ilə eyni yerdə yerləşən [[XI Qızıl Ordu|XI Qırmızı Ordu]]nun 282-ci alayı arasında Gəncə üsyanından bir qədər əvvəl münaqişə baş vermişdi. Qırmızı ordu əsgərlərinin Şəki süvari alayının atlarını qaçırmaq cəhdlərinə Azərbaycan hissələri tərəfindən atəşlə cavab verilmiş və bu da münaqişəyə səbəb olmuşdur. Nəticədə 21 may tarixində III Şəki süvari alayının Tərtərdə yerləşən hissələri və yerli əhali üsyana qalxdılar. Sovet mənbələrinə əsasən üsyan vaxtı qırmızı ordu qüvvələrinin 80 nəfəri o cümlədən də alay komandiri Naumov üsyançılar tərəfindən öldürülür.<ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=77-78}}</ref> Lakin qırmızı ordu əsgərlərinin çoxluğu və Tərtərə gəlmiş ASSR Hərbi Dəniz İşləri üzrə xalq komissarı Çingiz İldırımın və ASSR Xalq Maarif komissarı Dadaş Bünyadzadənin yeni hökumətə qarşı dözümlü olmaqla bağlı çağırışları üsyanın sakitləşməyinə səbəb oldu.<ref>{{harvnb|AXC Ensiklopediyası II|2005|p=401}}</ref> Gəncə üsyanının təşkilatçıları III Şəki süvari alayının köməyinə arxalanaraq Ağdam və Tərtər rayonlarına alay komandiri ilə görüşüb gələcək üsyandan xəbər vermək üçün iki zabit göndərdilər. Gürcü ordusu ilə əlaqə qurmaq üçün isə Gürcüstana Eristov, Sumbatov və [[İsrafil bəy Yadigarov]] göndərildilər.<ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=80-81}}</ref>
 
Çayxanalarda və yerli kazarmalarda söz söhbət gəzirdi ki, xristianlara yeni Qırmızı Ordu geyiminin veriləcək ancaq müsəlmanlara verilməyəcək.<ref>{{harvnb|Baberovski|2010|p=258}}</ref> İnsanlar arasında yayılan "Ruslar yenə müsəlmanların üzərində öz hakimiyyətlərini bərpa etmək istəyirlər" kimi fikirlər də üsyana zəmin yaradırdı. <ref>{{harvnb|Bezuqolnıy|2007|p=116-117}}</ref>
 
Üsyan ərəfəsində Qaçaq Qəmbər və Sarı Ələkbərin rəhbərliyi ilə silahlı dəstələr Gəncə şəhərindən qərbdə yerləşən [[Nərimanlı (Şəmkir)|Nüzgər]] kəndində toplaşmışdılar.<ref>{{kitab3 | müəllif = [[Xaləddin İbrahimli]]|başlıq= Azərbaycan mühacirəti tarixilink=http://www.ebooks.az/view/aFjiI2Bo.pdf|yer=[[Bakı]]|nəşriyyat= ADPU nəşriyyatı|il=2012|səhifə=45|səhifələr=358}}</ref> Cahangir bəy Kazımbəylinin evi daima nəzarət altında olduğu üçün o gizlin görüşləri ya Gəncənin kənarında Bağmanlarda ya da Kür sahilində olan kəndlərdə keçirirdi. Son iclas 24 may saat 4 radələrində Bağmanlarda keçirilir. Bu görüşdə döyüşlərin baş verəcəyi yerlər və üsullar müəyyən edilir. Müəyyən siqnaldan sonra qaçaq dəstələri Bağmanlardan hücuma keçərək Gəncə çayını keçib şəhərin erməni hissəsində yerləşən qızılQırmızı orduOrdu bölüyünə hücum etməli idilər. Taborlardan birinə qaçaqların köməyi ilə, qırmızı diviziyanın yerləşdiyi sahəni mühasirəyə alıb, onları təslim olmağa məcbur etmək tapşırılmışdı. Digər tabora isə, şəhərin poçt, teleqraf, və hərbi anbarların yerləşdiyi əsas hissələri ələ keçirmək və "Şəriət alayı"-nı tərk-silah etmək tapşırıldı.<ref>{{cite web|url=https://www.azadliq.org/a/24986751.html|archiveurl= https://web.archive.org/web/20200219134306/https://www.azadliq.org/a/24986751.html|archivedate=19 fevral 2020|title= Gəncə üsyanının başçısı danışır [Qızıl arxivdən]|author= Sevda İsmayıllı|date=15 may 2013|publisher=azadliq.org|accessdate=19 fevral 2020}}</ref> XI QızılQırmızı Ordunun 1 iyuna aid operativ sənədində göstərilir ki:
 
{{sitat|üsyançıların sonrakı hərəkətləri şəhəri azad etdikdən sonra, dəmiryoluna çıxış əldə edib Bakı ilə Ağstafa arasındakı əlaqəni kəsmək istiqamətində idi. Bununla onlar Poylu stansiyasında Gürcüstan nümayəndə heyəti ilə sülh danışıqları aparan heyətin Bakı ilə əlaqəsini kəsmək istəyirdilər.<ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=271}}</ref>}}
Sətir 314:
 
=== Hadisələrin gedişatı ===
XI QızılQırmızı Ordunun komandanlığı respublika daxilində sovet rejiminə qarşı üsyan və silahlı müqavimət ehtimallarının qarşısını almaq üçün AXC dövründə formalaşdırılmış ordu hissələrini yenidən qurmağı və onları "qırmızılaşdırmağı" əsas məsələ kimi nəzərdə tutmuşdu. Hərbi nazirliyin rəhbərliyi dəyişdirildikdən sonra diviziya və hissələrin komandirlərinin də dəyişdirilməsinə başladılar. May ayının 20-də qərargahı Gəncədə yerləşən I Azərbaycan diviziyasının rəhbər heyətinin yeni tərkibi şəhərə gəldi və vəzifəsinin icrasına başladı. Milli ordu zabitlərini yeni rejimə sadiq olan qırmızı hərbçilərlə əvəzləməli idilər.<ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=86}}</ref>
 
Şəhər komendantı üsyanın başlamağına 2-3 saat qalmış bundan xəbər tutur və buna görə də qarovulda olan azərbaycanlı əsgərləri vəzifədən uzaqlaşdırmaq, onların kazarmalarını mühasirəyə almaq qərarı qəbul edirlər. Lakin bu xəbərdarlığı yalnız XX atıcı diviziyaya çatdıra bilirlər. .<ref>{{harvnb|Kadişev|1960|p=295}}</ref>
Sətir 345:
Üsyan başlayan kimi III Şəki atlı alayının diviziya komandiri polkovnik-leytenant Ehsan xan Naxçıvanski Qırmızı ordunun Yevlaxda yerləşən qərargahına baş vermiş hadisə haqqında məlumat almaq üçün gedir. Lakin o qərargaha çatan kimi öldürülür. Onun ölümü III Şəki süvari alayının da üsyanda iştirakına təkan verir. <ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=82-83}}</ref>
 
Qırmızı ordunun tamamilə azərbaycanlılardan ibarət III alayı da üsyançılar tərəfə keçdi.<ref name=":8">{{kitab3|müəllif=S.Kondratov|başlıq=Революция и Гражданская война в России. 1917-1923 гг. Энциклопедия в 4-х томах|link=|yer=[[Moskva]]|nəşriyyat=Terra|il=2008|cild=I|səhifə=492-493|səhifələr= |isbn=978-5-273-00560-0}}</ref> Daha sonra bir sıra mənbələrdə qeyd edilir ki, üsyançıların tərəfinə kütləvi şəkildə şəhər və dəmiryolu milisinin işçiləri də keçmişdilər. Bundan başqa Sovet hökumətinin yerli orqanlarının bir çox nümayəndələri də üsyançılar tərəfə keçmişdi bunun nəticəsində XI QızılQırmızı Ordunun yerli hakimiyyət orqanlarına inamı itir.<ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=82}}</ref>
 
Üsyana qalxmış əsgərlərin sayı 2 min nəfərə yaxın idi. Sonradan şəhər əhalisindən formalaşan könüllülərin sayəsində üsyançıların sayı 10-12 min nəfərə çatır.<ref name=":8" /> Elə həmin gecə ruhanilər müsəlmanları bolşevik hökumətinə qarşı cihada çağırdılar.<ref>{{harvnb|Baberovski|2010|p=258}}</ref>
 
Gəncə erməniləri üsyanın ilk günündən etibarən bolşeviklərin tərəfində durdular. [[Behbud ağa Şahtaxtinski|Behbud Şahtaxtinski]]nin Leninə yazdığı kimi onlar düşünürdülər ki, üsyançılar uğur qazansalar onları da bolşeviklərlə birgə məhv edəcəklər.<ref>{{harvnb|Baberovski|2010|p=258}}</ref> QızılQırmızı Ordu əsgərlərinə həm də [[Yelenendorf]]dan olan alman kəndlilər də kömək edirdilər.<ref>{{harvnb|Bezuqolnıy|2007|p=117}}</ref> Bununla yanaşı tədqiqatçı jurnalist [[Xanlar Bayramov]]un yazdıqlarına əsasən üsyançıların sırasında menşeviklər, ağqvardiyaçılar eləcə də almanlar və gürcülər<ref>{{harvnb|Bayramov|2010|p=51}}</ref> də var idilər. Beləliklə üsyançıların piyada dəstələrinə polkovnik Krauze,<ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=272}}</ref> artilleriya dəstələrinə isə denikinçi polkovnik Nikolayev başçılıq edirdi.<ref>{{harvnb|Tokarjevskiy|1957|p=279}}</ref>
 
=== Bolşeviklərin həbsi ===
Sətir 360:
 
== Sonrakı günlər ==
Yeni qurulmuş bolşevik hökuməti üçün bölgələrdə və xüsusən də Gəncədə başlamış üsyanlar ciddi təhlükə yaradırdı. 26 may tarixində Bakıdan göndərilmiş XI QızılQırmızı Ordunun xüsusi gizlin operativ direktivində qeyd olunurdu ki, baş verməyi ehtimal olunan ümumi üsyanın sərt şəkildə yatırılmasına hazırlaşılsın və o yatırılsın.
 
26 may tarixində [[Yelenendorf]] (cənub) tərəfdən bolşeviklərin və erməni hissələrinin hücumu başladı, ancaq üsyançılar əks hücumla düşmənin hücumunu dayandırdılar və itki vermələrinə səbəb oldular. Elə həmin gün bolşeviklərin Şəmkir tərəfdən də hücuma cəhd etdilər, ancaq üsyançılar pulemyot və artilleriya atəşləri ilə bu hücumun da qarşısını alıb düşmənin böyük itkilər verməsinə səbəb oldular. Saat 5-də bolşeviklər şəhərin və üsyançıların mövqelərini artilleriya atəşinə tutmağa başladılar. Lakin cavab üsyançılar onları cavab atəşi ilə susdurdular. Həmin gün xəbər yayıldı ki, general Məhəmməd Qacar xəstələnib.<ref>{{harvnb|Süleymanov|2018|p=88-89}}</ref>
Sətir 376:
|link=https://books.google.az/books/about/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B8.html?id=bjMHAAAAMAAJ&redir_esc=y|yer=[[Bakı]]|nəşriyyat=[[Elm nəşriyyatı]]|il=1973|səhifə=47|səhifələr=551}}</ref>}}
 
Üsyanın yatırılmasına Azərbaycanda formalaşdırılmış QızılQırmızı Ordunun hissələri də cəlb olundular.<ref>{{harvnb|Tokarjevskiy|1957|p=280}}</ref> Gəncə uyezdində yerləşən Çardaqlı kəndində Qırmızı ordu hissələrinə kömək üçün 200 nəfərdən ibarət internasional dəstə yaradıldı. <ref>{{kitab3|müəllif=M.Qazıyev|başlıq=Nəriman Nərimanov. Həyatı və fəaliyyəti|yer=[[Bakı]]|nəşriyyat=[[Azərnəşr]]|il=1970|səhifə=125|səhifələr=270}}</ref><ref>{{harvnb|Tokarjevskiy|1957|p=280}}</ref>
 
Güclü döyüşlərin getməsinə baxmayaraq üsyançılar 28 may tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunmasının ikinci ilini qeyd etmək haqqında qərar vermişdilər. Həmin gün səhər saat 8-də şəhərin nüfuzlu adamları, Gəncə üsyanının təşkilatçılarının nümayəndələri və şeyxülislam dairə məhkəməsinin binasına toplaşdılar, Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümünü qeyd etməklə bərabər, şəhərdə yaranmış vəziyyətlə bağlı öz fikirlərini bölüşdülər. Mərasim iştirakçıları hamını sona qədər mübarizəyə səslədilər. Bu hadisə ilə bağlı Cahangir bəy Kazımbəyli öz xatirələrində yazırdı:
Sətir 399:
29 may səhər saat 7-də Qırmızı ordunun hissələri hücuma başladılar. 178-ci və 179-cu alaylar şəhərin şimal-qərb istiqamətində hücum edirdilər. Hələ şəhərə daxil olmamış onun ətrafında bolşeviklər üsyançıların müqaviməti ilə rastlaşdılar. Şəhərin şərqindən erməni məhəlləsindən hücum edən qüvvələr isə heç Gəncə çayının o biri tərəfinə adlamağa müvəffəq olmadılar. Şəhərin cənubundan irəliləyən qırmızı süvarilərin qarşısını buradakı bağlarda və üzümlüklərdə mövqe tutmuş üsyançılar saxlamışdılar. Saylarının çox olmasına baxmayaraq bolşeviklər milli qüvvələrin müqavimətini qıra bilmədilər. Bolşeviklərin ilk zərbələrini dəf etdikdən sonra üsyançılar uğurla əks hücuma keçib, 178-ci 179-cu alayları mühasirəyə almağa cəhd etdilər. Mühasirəyə düşməmək üçün bolşeviklərin bu alayları böyük itki verərək geri çəkildilər. [[Pyotr Kurışko|Kurışko]]nun rəhbərliyi ilə 18-ci süvari alayının atlıları şəhərə cənubdan və cənub qərbdən hücum etməli idilər lakin güclü müqavimətə görə bu tapşırığı yerinə yetirə bilməyib böyük itkilərlə geri çəkilirlər.<ref>{{kitab3|müəllif=İsmayıl Şıxlı|başlıq=Seçilmiş əsarləri.İki cilddə|link= http://anl.az/el/alf25/shi_se1.pdf|yer= Bakı|nəşriyyat=[[Şərq-Qərb nəşriyyatı]]|il=2005|cild=II|səhifə=328|səhifələr=408|isbn=9952-418-33-4}}</ref> 180-ci atıcı alay da erməni dəstələrinin köməyi ilə şəhərə şərq tərəfdən daxil olmağa çalışsa da bu cəhdin də qarşısı üsyançılar tərəfindən alındı. Bolşeviklər daşan Gəncə çayını keçməyə cəhd etdikləri vaxt pulemyotlardan atəşə tutuldular. Nəticədə onlarla bolşevikin suda boğulması və güllələnməsi ilə itkilər verdilər. Topların, iki pulemyot bölüyünün və partizanların köməyi ilə günün axırına kimi bolşevik qüvvələrinə müqavimət göstərmək mümkün oldu. Döyüşlərin gedişində tabor komandiri kapitan Mirizadə qəhrəmanlıqla şəhid oldu.
 
XI QızılQırmızı Ordu qərargahının əməliyyat kitabçasında 1 iyuna qeydlərdə bunlar yazılıb:
 
{{sitat|mühasirədəkilər inadkarcasına müqavimət göstərib bizə ciddi itkilər verdilər. Bolşeviklərin qəzəbi daha da artıb güclənirdi. Yəqin üsyançılar bizim nümayişkəranə hücumumuzun uğursuzluğunu və bizim zəifliyimizi görüb eyni vaxtda bütün üsyan boyunca bizim hissələrin yerləşdiyi şəhərin erməni hissəsinə və stansiyaya böyük enerji ilə hücum etdilər. Bundan sonra üsyançılar bir daha hücuma cəhd etmədilər. Lakin bizim hissələri artilleriya atəşinə tutub bizə hiss ediləcək qədər itkilər verirdilər. <ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=276}}</ref>}}
Sətir 414:
31 may tarixində bolşeviklər Gəncə ətrafında 5 atıcı və 6 süvari alay, 7 xüsusi dəstə, 2 zirehli maşın divizionu, 8 zirehli qatarı, 57 ağır topu cəmləmişdilər. Həlledici hücumu şimaldan dəmiryolu vağzalı tərəfdən etməyi qərara aldılar. Buna səbəb o istiqamətdə tikililərin az olması idi. Tarixçilər Darabadi və Kadişevə görə həlledici hücum 31 may saat 9-da dəmiryolu vağzalı tərəfdən başlayaraq magistral yol boyunca uzanıb. Hücumun səhər saat 9-da olmasını Velikanovun yavəri polkovnik Obertas da qeyd edirdi. Bununla yanaşı həmin gün saat 13:00-da Kurışkonun da verdiyi əmrdə bunlar yazılıb: "bu tarixin may ayında saat 17:00-da Gəncə şəhərinə ümumi hücum başlayacaq...Bütün komandirlər öz yerlərində olsunlar... Üsyançıların əsl döyüşdə nəyin bahasına olursa olsun məhv edilməli olmalarını möhkəm yadda saxlayın."
 
Əsas hücum beş atıcı alayla şəhərin şimal istiqamətinə yönəlmişdi. Hücum birincidə 3 ikincidə isə 2 alay olmaqla iki eşalonla həyata keçirilirdi. Sonuncu iki alaya uğur qazancaqları təqdirdə basqını davam etdirmək, uğursuzluq əldə etdikdə isə müdafiəni gücləndirmək tapşırılmışdı. Hücumda olan beş alaya, XX atıcı alaya komandanlıq edən L.Plumenin rəhbərliyi ilə bütün artilleriya qüvvələri və avtozirehli diviziya dəstək verirdi. Atlı dəstələrə isə şəhərə girişi məhdudlaşdırmaq və üsyançıların qərbə, dağlara doğru geri çəkilmələrinin qarşısını almaq tapşırılmışdı. Hərbi əməliyyatların getdiyi ərazi demək olar ki, bütünlüklə üzüm bağlarından ibarət idi və bu da hücumu çətinləşdirirdi. Bundan başqa yağışlarla yuyulmuş gilli torpaq da texnikanın hərəkətinə mane olurdu. Sonradan Qırmızı ordu qüvvələri üsyançıları üzüm bağlarından geri çəkilməyə məcbur etdi və artilleriyanın tam köməyi ilə Gəncə şəhərinin şimal hissəsinə daxil oldu. Bütün şəhərdə döyüşlər başladı. Dəstələrə bölünmüş qırmızı ordu hissələri şəhərdə üsyançıları axtarmağa başladılar. Üsyançılar isə şiddətli mübarizə aparırdılar. XI QızılQırmızı Ordu qərargahının operativ sənədlərində qeyd olunurdu ki: "Üsyançılar inadkarlıqla öz mövqelərindən çəkilmirdilər."
 
Qırmızı ordu əsgəri Anatoliy Somaşuk döyüşləri belə təsvir edirdi:
Sətir 432:
| alt_yazı_yer=center
}}
Sovet tarixçisi Treskunovun yazdıqlarına görə [[Pyotr Kurışko]] hücumların birində irəli qaçaraq bir neçə süvari üsyançının əhatəsinə düşür. Lakin bu zaman atı çaparaq feldşer qız ona köməyə gəlir və mühasirədən çıxarır. Yelenendorf ərazisində baş verən digər bir döyüşdə isə Kurışko 17-ci dəfə yaralanmasına baxmayaraq (bu dəfə əlindən yaralanmışdır) atı taçanka ilə əvəzləmiş və süvarilərin hərəkətlərinə rəhbərlik etməyə davam etmişdir.<ref>{{harvnb|Traskunov|1964|p=38}}</ref> 103-cü süvari alayının 1-ci eskadronunun komandiri Savva Protsenko süvari diviziyasının yolunu açarkən döyüşdə həlak olur.<ref>{{harvnb|Traskunov|1964|p=40}}</ref> Digər tərəfdən isə türkiyəli kommunist [[Mustafa Sübhi]]nin xatirələrinə görə küçə döyüşlərində bolşeviklərə qarşı hətta qadınlar belə iştirak edirdilər.<ref>{{harvnb|Baberovski|2010|p=259}}</ref> XI QızılQırmızı ordunun 1 iyun tarixli əməliyyat xülasəsində göstərilir ki, üsyançıları demək olar ki bir bir hər evə artilleriya atəşi açmaqla məhv edirdilər. <ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=278}}</ref>
 
Şəhərdə küçə döyüşləri getdiyi bir vaxtda Gəncədəki həbsxanada tərkisilah olunmuş ümumi sayı 2 minə qədər olan<ref>{{harvnb|Bayramov|2010|p=53}}</ref> bolşeviklər, komandirlər, qərargah işçiləri və o cümlədən də XX atıcı diviziyanın 3-cü briqadasının komandiri [[Aleksandr Şirmaxer]] saxlanılırdılar. Bakıdan AKP-nın Gəncə quberniyası üzrə fövqəladə komissarı [[Həmid Sultanov]] bir qrup bolşeviklə birlikdə xüsusi tapşırıq alaraq Gəncəyə gəlir. Məhz onun köməyi ilə həbs edilmiş bolşeviklər<ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=277}}</ref> Şirmaxerin rəhbərliyi ilə həbsxana nəzarətçilərini tərksilah etmiş və yaxınlıqdakı silah emalatxanasından iki işlək pulemyotu və bir topu sürsatı ilə birgə ələ keçirərək üsyançılara arxadan zərbə vurdular.<ref>{{harvnb|Darabadi|2013|p=277}}</ref> Sonradan 1922-ci ildə Şirmaxerin [[Mixail Velikanov]] tərəfindən imzalanmış attestasiyasında qeyd olunmuşdu ki: "Şirmaxer partiyasız olsa belə əqidəsinə görə tamamilə Sovet hökumətinin yanındadır, o bunu dəfələrlə Gəncə üsyanı zamanı sübut edib. Üsyançılar tərəfindən əsir götürülsə bekə Qırmızı Orduya sadiq qalıb və digər məhbusları da azad edərək Gəncənin XX diviziya tərəfindən alınmasına kömək olub."<ref>{{kitab3|müəllif=Nikolay Çeruşev|başlıq=Расстрелянная элита РККА, 1937-1941: (командармы 1-го и 2-го рангов, комкоры, комдивы и им равные) : биографический словарь|link=https://search.rsl.ru/ru/record/01005506228|yer=Moskva|nəşriyyat=Политическая энциклопедия|il=2014|səhifə=474-476|səhifələr=526| isbn=978-5-9950-0217-8}}</ref>
Sətir 481:
 
=== Erməni icmasının rolu ===
Dövrün şahidləri ermənilərin üsyandan sonrakı fəaliyyətləri haqqında fərqli məlumatlar verirlər. Bəzi mənbələrə görə ermənilərin üsyançıları qarət edib qırğın təşkil etmələrinin qarşısı alınıb. XI QızılQırmızı ordunun piyada inspektoru Melnikov 7 iyun tarixində [[Serqo Orconikidze]]yə göndərdiyi hesabatda ermənilərin baş verən hadisələrə münasibəti haqqında bunları qeyd edib:<ref name=":7" />
 
{{sitat|Tatarların üsyanına cavab olaraq ermənilər kiçik silahlı dəstələr şəklində dağdan düşüb öz köməklərini təklif etməyə başladılar. Minlərlə əhalisi olan kəndlər belə köməklərini təklif edirdilər lakin çoxunun silahı olmadığı üçün bu təkliflərdən imtina etməli olurduq. Ermənilər bizdən qorxduqları üçün qırğın törədə bilmirdilər, onlar ancaq müsəlmanları həbs edib bizə təhvil verirdilər.}}
Sətir 497:
{{sitat|Ciddi qırğınlar baş verdi. Yelizavetpoldakı hissələrimiz tərəfindən müsəlmanların kütləvi şəkildə məhv edilməsi şübhəsiz ki, müsəlmanların əhəmiyyətli hissəsi ilə sovet hökuməti arasında olan fikir ayrılığının dərinləşməsinə səbəb olacaq. Yerli əhali sovet hökumətinə sadəcə Moskva təmsilçisi kimi baxır.<ref>{{kitab3|müəllif=[[Cəmil Həsənli]]|başlıq=Русская революция и Азербайджан : Трудный путь к независимости (1917–1920) / Rus inqilabı və Azərbaycan: Müstəqilliyə doğru çətin yol (1917-1920)|link=http://atalar.ru/wp-content/uploads/2017/03/Dzh.-Gasanly-Russkaya-revolyutsiya-i-Azerbajdzhan.pdf|yer=[[Moskva]]|nəşriyyat=Флинта|il=2011|səhifə=615|səhifələr=664|isbn=978-5-9765-0993-1}}</ref>}}
 
27 may tarixində XX atıcı alayın təmsilçisi QraxovskiyQraxovski XI QızılQırmızı Ordu qərargahının operativ şöbəsinin rəisi Kuznetsova ölən və yaralıların, eşitdiyinə görə yüz nəfərə yaxın olduğunu lakin bu məlumata cavabdeh olmadığını məruzə etmişdir.
 
Hərb tarixi üzrə mütəxəsis, sovet tarixçisi Arnold Kadişevə görə baş verən döyüş nəticəsində sovet tərəfdən 20 nəfər öldürülmüş 900 nəfər isə yaralanmışdır bununla yanaşı müəllifə görə üsyançıların itkisi 1000 nəfər olmuşdur. Bu rəqəmləri həm də Velikanovun yavəri İvan Obertas da öz yazısında qeyd edir lakin o özü belə Kadişevin yazdığını istinad göstərir. Sovet Azərbaycan tarixçisi [[Pərvin Darabadi]]yə görə qırmızı ordunun göstərilən itkiləri açıq aydın bilərəkdən azaldılıb.
Sətir 503:
Qırmızı orduya aid mənbələrdə isə başqa göstəricilər qeyd olunub. Burada sovet tərəfdən 808 nəfərin öldürüldüyü və yaralandığı üsyançılar tərəfdən isə 1000 nəfərin öldürüldüyü göstərilir. Tarix elmləri namizədi ejtiyyatda olan polkovnik-leytenant M.Traskunov isə arxiv məlumatlarına əsaslanaraq qırmızı ordu tərəfdən 873 nəfərin ya öldüyü ya da yaralandığını qeyd edir. Rəsmi sovet mənbələrinə görə isə döyüşlərdə Qırmızı Ordunun 920 əsgər və komandiri üsyançıların isə 1000 nəfəri öldürülüb. Bəzi mənbələrə görə isə döyüşlərdə 1500 qırmızı ordu əsgəri və 4000 müsəlman öldürülüb. Andranik Qalustyan isə arxiv məlumatlarına əsaslanaraq qeyd edir ki sovet tərəfinin itkiləri 3000 nəfər, üsyançıların itkiləri isə bundan iki dəfə çoxdur. Rəsulzadə tərəfindən göstərilən rəqəmlərə əsasən isə qırmızı ordunun 8000 nəfər əsgər, müsəlmanların isə 15 min nəfər itkisi olub.
 
Gəncəyə gəlmiş türkiyəli kommunist [[Mustafa Sübhi]] isə ÜKP(b) MK-ə, Azərbaycan İnqilab Komitəsinə və İnqilabi Hərbi Şuranın Qafqaz cəbhəsinin üzvü Serqo Orconikidzeyə ünvanladığı hesabatında gəncəlilərin itkilərini 12 min (o bu rəqəmə dinc əhali arasında olan öz hesablamalarına əsasən 3500-4000 nəfərlik itkini də əlavə etmişdi) XI QızılQırmızı Ordunun itkilərini isə 8500 nəfər kimi göstərmişdir.
 
Azərbaycanlı mühacir zabit Əsgər Kəngərlinski isə 1922-ci ildə yazdığı məqaləsində qeyd edir ki, bolşeviklər üsyanın yatırılması zamanı 13 min dinc əhalini qətlə yetiriblər. Bununla yanaşı Kəngərlinski qeyd edir ki, üsyançılar tərk-silah edilmiş bir qırmızı ordu əsgərini belə öldürməmişdilər. Western Gazette və Cheltenham Chronicle qəzetlərinə görə bolşeviklər şəhərin alınması zamanı 15 min müsəlmanı o cümlədən qadınları və uşaqları qətlə yetiriblər. Rusiyalı tarixçi və siyasətçi Sergey Melqunov isə qeyd edirdi ki bolşeviklər üsyanın yatırılması zamanı 40 min müsəlmanı qətlə yetiriblər. Bununla yanaşı o həm də qeyd edirdi ki özü tərəfindən toplanmış bütün məlumatların həqiqət olub olmamasını yoxlamaq imkanı yoxdur. Rusiyalı tarixçi Alla Kirillina isə qeyd edir ki üsyana qalxan insanların sayı cəmi 12 min olub, üsyanın yatırılması zamanı onların hər biri güllələnsə belə bu say 40 min etmir. Döyüşlər ərzində hər iki tərəf itki verib və tərəflərin itkisini indiki dövrdə dəqiq demək mümkün deyil.
Sətir 548:
Üsyan yatırıldıqdan sonra [[Gəncə Qəza İnqilab Komitəsi]] (sədri [[İbrahim Əliyev (inqilabçı)|İbrahim Əliyev]]) 9 iyun [[1920]]-ci ildə Vorontsovskaya küçəsinin adını Kanoqa adı ilə dəyişdirmək haqqında qərar qəbul edir. Buna səbəb XX diviziyanın III alayının komandiri olan Kanoqanın üsyan yatırılanda döyüşərkən bu küçədə öldürülməsidir.
 
Üsyan zamanı öldürülmüş bolşeviklərin xatirəsini əbədiləşdirmək haqqında Ümumazərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi qarşısında məsələ qaldırılmış və [[Qızıl Ordu|XI QızılQırmızı Ordu]]<nowiki/>ya Gəncədə abidə qoyulması üçün Azərbaycan İnqilab Komitəsi 100 milyon rubl ayırmalı idi. Lakin [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|Gürcüstan]] və [[Ermənistan Demokratik Respublikası|Ermənistan]]<nowiki/>ın sovetləşdirilməsi bu məsələni ləngitdi. Yalnız 17 yanvar [[1923]]-cü ildə [[Mir Bəşir Qasımov]] tərəfindən abidənin qoyulması üçün büdcənin müəyyən edilməsi haqqında göstəriş verilib.
 
=== Müstəqillikdən sonra ===

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023