Qərbi Avropa və rus ədəbiyyatında olduğu kimi, XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatında yeni realist sənət prinsiplərinin təşəkkülünü şərtləndirən başlıca amil maarifçilik ideologiyası və bu ideologiyanın insan və onu əhatə edən mühit, ailə və sosial münasibətlər haqqında tam yeni konsepsiya irəli sürməsi ilə üzvi surətdə bağlı olmuşdu.<ref name="axundov"/> Bu konsepsiyanın mahiyyətinin, insan şüurunun, xarakterinin, psixologiyasının, mənəvi aləminin formalaşmasında mühit, ailə və ictimai münasibətlər əsas həlledici rol oynayır, insan bilavasitə mühitin məhsuludur fikri üstünlük təşkil edirdi.<ref name="axundov"/> Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik ideologiyası əsasında yeni ədəbi-estetik prinsiplər ilk növbədə komediya janrında öz həllini tapmışdır. Bu dövrdə Azərbaycan dramaturgiyasının əsasları qoyulmuş və o, əlamətdar bir inkişaf yolu keçərək ədəbi prosesdə əsas, həlledici bir mövqe tutmuşdur.<ref name="axundov"/>

 

 

Ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi ilə [[Həsən bəy Zərdabi]], [[Firidun bəy Köçərli]], [[Nəriman Nərimanov]], [[Məhəmməd Tağı Sidqi]], [[Mir Möhsün Nəvvab]] da məşğul olurdular.<ref name="axundov"/> Onlar özlərinin publisistik və bədii əsərlərində ədəbiyyat və bədii yaradıcdıq haqqında çoxlu fikir və mülahizələr söyləmiş və irəli sürmüşlər.<ref name="axundov"/> 1890-cı illərdə yazılmış dram əsərlərinin bir hissəsi [[Nəcəf bəy Vəzirov]]un "Ev tərbiyəsinin bir şəkli", "Daldan atılan daş topuğa dəyər", "Sonrakı peşmançılıq fayda verməz", [[Əsgər ağa Gorani]]nin "Qocalıqda yorğalıq", [[Eynəli bəy Sultanov]]un "Türk qızı", [[Rəşid bəy Əfəndiyev]]in "Qan ocağı" və [[Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev]]in "Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini" komediyalarında ailə-məişət həyatının bir sıra səciyyəvi cəhətləri təsvir edilmiş, zülmət səltənətini təmsil edən bir sıra maraqlı satirik bədii surətlər yaradılmış, köhnə adət-ənənələr, nadanlıq, mövhumat, ailə despotizmi, gənc qızların zorla ərə verilməsi, oğurluq, quldurluq kimi ictimai nöqsanlar tənqid atəşinə tutulmuş və maarifçi ideyalar təsdiq olunmuşdur.<ref name="axundov"/> Bu illərdə yazılmış dram əsərlərinin ikinci qismi - N.Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük", "Pəhləvənani-zəmanə" komediyaları və "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsi, N.Nərimanovun "Nadanlıq", "Dilin bəlası" komediyaları və "Nadir şah" faciəsi, Ə.Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" və "Bəxtsiz cavan" faciələri isə yüksək ideya-bədii məziyyətlərlə səciyyələnən, Azərbaycan realist ədəbiyyatını və maarifçi-demokratik fikrini yeni bir mərhələyə qaldıran pyeslərdən ibarətdir.<ref name="axundov"/>

1920-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəlləri romana keçid təkamül prosesində yaranmış romanlar mövzu və problematika baxımından maraq doğururdu.<ref name="sharif"/> Dövrünün epoxal hadisə və gerçəkliklərini əhatə edən bu romanların mövzu və problematika baxımından üç dövrü əhatə edir.<ref name="sharif"/> Bu illərdə "Ya müttəfiq, ya düşmən" siyasi çağırışı cəmiyyətin əsas ideologiya şüarlarından birinə çevrildi.<ref name="sharif"/>

 

 

[[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra Azərbaycan ədəbiyyatına toxunarkən, bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatını sosialist realizmi metodu çərçivəsində zorən şəxsiyyətə pərəstiş və ehkamçı baxışlar müstəvisində inkişaf edir.<ref name="sharif"/> [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın bilavasitə ədəbi prosesə fəal müdaxiləsi gücləndi.<ref name="uluturk"/> Təşkilatın qurultay və plenumlarında, xüsusi müşavirələrində nəsr, poeziya və dramaturgiyanın yaradıcılıq problemlərinə həsr olunmuş müzakirələr keçirilirdi.<ref name="uluturk"/>