İtaliya: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 4:
|adı = İtaliya
|milli_şüarı =
|himni = "[[Il Canto degli Italiani]]"<br /><center>[[Şəkil:National anthem of Italy - U.S. Navy Band (long version).ogg]]
|bayrağı = Flag_of_Italy.svg
|gerbi = Emblem_of_Italy.svg
Sətir 65:
{{maplink|frame=yes|frame-width=265|type=line|stroke-width=3|text=İtaliya}}
 
'''İtaliya''' ({{Dil-it|Italia}}), rəsmi olaraq '''İtaliya Respublikası''' ({{Dil-it|Repubblica Italiana}}) –— [[Avropa]]nın cənubunda dövlət. Əhalisi təxminən 59 milyon nəfərdir. Etnik qruplar [[italyanlar]] –— 94%, [[almanlar]], [[slovenlər]], [[albanlar]], [[yunanlar]], [[fransızlar]]dır. Orta uzunömürlülük (2018-ci il üçün); kişilərdə –— 82.5 yaş, qadınlarda –— 85 yaşdır. Paytaxtı Roma şəhəridir. Ən böyük şəhərləri [[Neapol]] və [[Milan]]dır.
 
Dövlət dili [[italyan dili]]dir.
Sətir 72:
== Tarixi ==
{{Əsas|İtaliya tarixi}}
 
=== Roma İmperiyası ===
[[Şəkil:Roman_Empire_map.svg|thumb|left|200px|''Eramızın [[117]]-ci ilində imperator [[Trayan]]ın dövründə Roma İmperiyasının ərazisi'']]
{{əsas|Roma İmperiyası}}
''Roma İmperiyası'' (lat. Imperium Romanum) –— e.ə. 27 –— e. 476-cı illərində tarix səhnəsində Roma Respublikasını əvəz etmiş və Qədim Dünya, o cümlədən Qədim Roma tarixində əhəmiyyətli yer tutan dövlət. Bu tarixi mərhələ qədim Roma dövlətində imperator Avqustun hakimiyyətini və ondan sonrakı dövrü əhatə edir. İmperiya dövründən əvvəl 500 il ərzində mövcud olmuş Roma Respublikası bir neçə vətəndaş müharibəsi nəticəsində zəifləmişdir. O dövrdə Qədim Romada baş vermiş bəzi hadisələr –— Yuli Sezarın ömürlük diktator (e.ə. 44) təyin edilməsi, Oktavianın Aktium döyüşündə qələbəsi (2 sentyabr e.ə.31) və Roma Senatının onu şərəfli Avqust adı ilə təltif etməsi (16 yanvar e.ə.27) artıq Roma Respublikasının avtokratik imperiyaya keçidi ilə əlamətdardır.
Romanın ərazisi Respublika zamanında genişlənməyə başlamış və İmperator Trayanın hakimiyyəti dövründə ən yüksək nöqtəsinə –— 5 900 000&nbsp; km² çatmışdır. İmperiyanın bir neçə əsr ərzində belə nəhəng əraziyə malik olması nəticəsində, indiyədək müxtəlif millətlərin dillərində, dinlərində, mədəniyyətlərində, memarlıq abidələrində, fəlsəfələrində və qanunlarında Romanın dərin tarixi təsiri müşahidə olunur.
 
=== Venesiya Respublikası ===
Sətir 82 ⟶ 83:
Venesiya Respublikası tarixi: Qədim dövrdə Adriatik dənizinin Şimal-Qərb sahillərində indiki İtaliyanın şimalında Romalılara yaxın olan Venet tayfası yaşayırdı. 697-ci ildə sakinlər Paulo Luçio Anafestonu ömürlük Başçı seçdilər. Daha sonra Anafestonun vəzifəsi "Doj" adı daşıyırdı. Hökumət əvvəlcə Qerakleyada daha sonra 742-ci ildə Malamokko şəhərinə köçürülmüşdür daha sonra 810-cu ildə səhralı Rialtoya köçdü (daha sonra burada Venesiya yarandı). 806-cı ildə Venesiya şəhərləri müvəqqəti olaraq Böyük Karlın imperiyasına daxil olmuşdur. Amma artıq 812-ci ildə Venesiya Dalmasiya daxil olmaqla Bizans İmperiyasına qaytarılmışdır.
Venesiya respublikası Bizans və Frank imperiyaları aralarında sərfəli və təhlükəsiz mövqeyindən istifadə edərək qısa bir müddətdə qüdrətli ticarətçi dövlətə çevrilmişdir. Venesiya flotu dəniz döyüşlərində Normanları və Sarasinləri məğlubiyyətə uğradırdılar daha sonra aşağı İtaliya deyilən yerdə Slavyanlar üzərində qalibiyyət qazanmışdılar.
 
=== İtaliya XIX əsrdə ===
==== Sosial-iqtisadi vəziyyət ====
Sətir 87 ⟶ 89:
 
Ölkənin iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş hissələri Sardiniya krallığına məxsus Pyemont və Avstriya hakimiyyəti altında olan Lombardiya idi. XIX əsrin 30-40-cı illərində bu vilayətlərdə sənaye çevrilişi başlanmışdı. İtaliyada ilk dəmir yolları çəkilirdi.
 
==== 1848-1849-cu illər inqilabı ====
İtaliyada məhsul qıtlığı və sənaye böhranı 1846-1848-ci illərdə əhalinin vəziyyətini daha da ağırlaşdırmışdı. Burjuaziya və liberal zadəganlar içərisində müxalifətçilik əhvali-ruhiyyəsi artırdı.
Sətir 99 ⟶ 102:
 
1848-ci ilin noyabrında Romada üsyan baş verdi və Papa IX Piy Vatikandan qaçdı. Romanın müdafiəçilərinə köməyə gəlmiş C.Haribaldi papanı dünyəvi hakimiyyətdən məhrum etməyi təklif verildi. 1849-cu ilin fevralında Roma respublika elan edildi. IX Piy Roma vilayətində öz hakimiyyətini bərpa etmək üçün Avstriya, Fransa və İspaniya hökmdarlarından yardım istədi. Papanın hərbi yardımı ilə Romada papa hakimiyyəti bərpa edildi.
 
==== İtaliyanın birləşdirilməsi ====
XIX əsrin ortalarında İtaliyanın birləşdirilməsi uğrunda mübarizədə iki cərəyan formalaşmışdı. Cüzeppe Haribaldinin başçılıq etdiyi və xalqın əksər hissəsini təmsil edən inqilabi-demokratik cərəyan İtalyanı inqilab yolu ilə demokratik respublika halında birləşdirməyə üstünlük verirdi. Liberal mülkədarlar və burjuaziyanın təmsil olunduğu mötədil cərəyanın nümayəndələri isə ölkəni Sardiniya krallığı ətrafında konstitusiyalı monarxiya halında birləşdirməyə çalışırdılar. O dövrdə Sardiniya konstitusiyası olan yeganə dövlət idi. Mötədil cərəyana İtaliyanın görkəmli dövlət və siyasi xadimi Kamillo Kavur başçılıq edirdi.
Sətir 121 ⟶ 125:
| align=right | 1 || [[Roma]] ||[[Latsio]]||[[Roma vilayəti]] || align=right | 2.748.809
|-
| align=right | 2 || [[Milan]] ||[[Lombardiya]] || [[Milan vilayəti]] || align=right | 1.311.741
|-
| align=right | 3 || [[Neapol]] ||[[Kampaniya (İtaliya)]] || [[Neapol vilayəti]] || align=right | 960.082
|-
| align=right | 4 || [[Turin]] || [[Pyemont]] ||[[Turin vilayəti]] || align=right | 908.960
|-
| align=right | 5 || [[Palermo]] ||[[Siciliya]]|| [[Palermo vilayəti]] || align=right | 656.358
|-
| align=right | 6 || [[Genuya]] ||[[Liquriya]] || [[Genuya vilayəti]] || align=right | 608.769
|-
| align=right | 7 || [[Bolonya]] ||[[Emiliya-Romanya]]||[[Bolonya vilayəti]] || align=right | 378.823
|-
| align=right | 8 || [[Florensiya]] ||[[Toskana]] ||[[Florensiya vilayəti]] || align=right | 369.037
Sətir 137 ⟶ 141:
| align=right | 9 || [[Bari]] ||[[Apuliya]]||[[Bari vilayəti]] || align=right | 319.896
|-
| align=right | 10 || [[Kataniya]] ||[[Siciliya]]|| [[Kataniya vilayəti]] || align=right | 295.155
|-
| align=right | 11 || [[Venesiya]] ||[[Veneto]]|| [[Venesiya vilayəti]] || align=right | 270.492
|-
| align=right | 12 || [[Verona]] ||[[Veneto]]|| [[Verona vilayəti]] || align=right | 264.412
|-
| align=right | 13 || [[Messina]] ||[[Siciliya]] || [[Messina vilayəti]] || align=right | 242.812
Sətir 147 ⟶ 151:
| align=right | 14 || [[Padova]] ||[[Veneto]]|| [[Padova vilayəti]] || align=right | 213.518
|-
| align=right | 15 || [[Triest]] ||[[Firulli-Venesiya-Culiya]]||[[Triyest vilayəti]] || align=right | 205.586
|-
| align=right | 16 || [[Taranto]] ||[[Apuliya]]||[[Taranto vilayəti]] || align=right | 192.699
Sətir 175 ⟶ 179:
Ölkə universitetlərində kənd təsərrüfatı, arxitektura, iqtisadiyyat, əczaçılıq, hüquq, mühəndislik, humanitar fənlər, müasir dillər, təhsil, biotəbabət, tibb, baytarlıq, təbiət elmləri, fizika, riyaziyyat, siyasi elmlər üzrə bakalavr, magistr və doktor dərəcəli mütəxəssislər hazırlanır. Universitetlərdə tədris prosesi ilə yanaşı, tədqiqat işləri də həyata keçirilir. Ölkə universitetlərində təxminən 1,25 milyon tələbə təhsil alır.
 
İtaliyanın ən qədim ali məktəbi olan Boloniya Universitetinin təşəkkül tarixi XI əsrə təsadüf edir. Bu təhsil ocağı 1088-ci ildə təsis olunub. Universitetdə müxtəlif ixtisaslar üzrə 23 fakültə fəaliyyət göstərir. Bu ali məktəbin İtaliyanın İmola, Ravenna, Forli, Sezena, Rimini və Argentinanın Buenos-Ayres şəhərində filial mərkəzləri vardır.
 
Digər ən qədim ali məktəblərdən hesab olunan [[Padua Universiteti]] 1222-ci ildə, Naples Universiteti isə 1224-cü ildə təsis olunublar. Turin, Roma, Florensiya, Ferrara, Moderna universitetləri də İtaliyanın ən nüfuzlu ali məktəblərindən hesab olunur. [[Milan]]ın [[Bokkoni Universiteti]] "Vol Strit" jurnalının apardığı reytinq sıralamasına görə dünyada fəaliyyət göstərən 20 ən yaxşı biznes ali məktəbi sırasına daxil olub.
Sətir 184 ⟶ 188:
'''Bakalavr.''' Anqlosakson sistemində "Bakalavr" səviyyəsinə uyğun ilk diplomu laurea (C.L.) almaq üçün 3 il oxumaq tələb olunur. Filoloqlar bu dərəcəni 4 ildən sonra, kimyaçılar və memarlar 5 ildən sonra, həkimlər isə 6 ildən sonra ala bilərlər.
 
'''Magistratura.''' Magistraturaya uyğun olan növbəti dərəcə –— Diploma universitario (C.D.U.) adlanır. Kurs 2 il davam edir. Həmçinin iki illik Scuole dirette a fini speciali ixtisaslaşma kursu var ki, bunun nəticəsində C.D.U.-ya oxşayan dərəcə almaq olar.
 
Doktorantura. Universitet məzunu təhsil aldığı ixtisasa görə 3 illik təcrübədən sonra doktoranturaya daxil ola bilər. Bunun üçün qəbul testindən keçmək lazımdır.
Sətir 192 ⟶ 196:
 
==== Daxil olarkən tələblər ====
İtalyan universitetlərinə daxil olmaq üçün aşğıdakılar lazımdır: –— orta təhsilin olması + bakalavra daxil olanlar üçün 1 və ya 2 il ali məktəblərdə təhsil almaq;- italyan dilinə sərbəst yiyələnmək haqqında testdən keçmək (başlanğıcdan irəliləyənə kimi 9 ballı şkalaya görə "6" səviyyə ); CILS –— italyanca vahid imtahan. İmtahana qəbul olma vaxtı –— iyun və dekabrdır. www.exams.ru/it/cils.html –— saytdan imtahan haqqında məlumat əldə etmək olar;- göstərilən ixtisaslar üzrə universitetə qəbul olmaq üçün sentyabrın əvvəlində uyğun olan tibb, stomatologiya, əczaçılıq, memarlıq, hüquqşünaslıq, mühəndislik ixtisasları üzrə qəbul imtahanı vermək lazımdır;- sənədlərin verilməsi üçün yalnız bir italyan ali məktəbi seçmək olar. Qəbul imtahanının uğurla verildiyi halda 5 noyabrdan gec olmayaraq gəlmə sənədlərin qeydiyyat prosesi dayandırılır.
 
== Əsas siyasi partiyalar ==
* Azadlıq Xalqı Partiyası –— sədri Silvio Berluskoni
* Şimal Liqası –— sədri Umberto Bossi
* Demokratik Partiya –— sədri Pyer Luici Bersani
* Dəyərlər İtaliyası- sədri Antonio Di Pietro
* Xristian və Sagçı Demokratlar Birliyi –— sədri Pyer Ferdinando Kazini
 
== KİV ==
Sətir 207 ⟶ 211:
 
== Əhalisi ==
İtaliya əhalisi təxminən 59 milyondur. Etnik qruplar; italyanlar –— 94%, almanlar, slovenlər, albanlar, yunanlar, fransızlar. Orta uzunömürlülük (2018-ci il üçün); kişilərdə –— 82.5 yaş, qadınlarda –— 85 yaş.
 
== Din ==
Sətir 215 ⟶ 219:
 
== İqlimi ==
İqlimi subtropik və mülayim Aralıq dənizi iqlimidir. İqlimin müxtəlifliyi coğrafi uzunluqla izah edilir. Italiyanın şimalında, Padan ovalığında subtropikdən mülayimə keçid iqlimi hökm sürür –— isti yay (iyul +22C + 24  °C) və soyuq qış (yanvar, təxminən 0). Italiyanın ada hissəsində iqlim Aralıq dənizi iqlim tipidir, ilin 2/3 hissəsi orada açıq mavi səma, isti və quru yay (iyulda +26C), qış idə isti və mülayim hava (yanvarda +8C +10C) müşahidə olunur. Alp dağlarını çıxmaq şərtilə qar nadir hallarda yağır. Alp dağlarında 1500 m.-dən hündür ərazilər ilin 200 günü qar ilə örtülüdür.
Yarımadanın cənubunda martdan oktyabra kimi quru, isti Saxara küləyi- "sirokko" əsir. Bu dövrdə temperatur +35  °C kimi yüksəlir.
 
== İqtisadiyyatı ==
Sətir 223 ⟶ 227:
İtaliya öz iqtisadi inkişafına görə dünyanın aparıcı sənaye dövlətlərinin "böyük yeddiliyini" qapayır. Adambaşına [[ÜDM]] göstəricisi İtaliyada ''32956 (BVF) dollar''dır (nominal). Avropada iqtisadi cəhətdən dördüncü, dünyada isə 7-ci ən böyük ölkə İtaliyadır. Dünyada ilk 10 ən böyük məhsul ixracatçısından biri də İtaliyadır. Burada həyat səviyyəsi hətta [[ABŞ]], [[Almaniya]] və s. ölkələrdən də bəzi sahələrdə üstündür. Ən çox şərab ixrac edən, ən böyük [[turizm]] regionlarından olan, dünyada 3-cü ən böyük qızıl-valyuta ehtiyatı olan İtaliya, [[Avropa]]da 5-ci ən böyük [[avtomobil]] istehsalçısıdır.
 
'''İtaliya''' ''300 min kvadrat kilometr'' ərazidə yerləşən iri döv­lətdir və bu göstəriciyə görə [[Qərbi Avropa]]da yalnız [[Fran­sa|FransadanFransa]]dan, [[İspaniya]] dan və [[Almaniya]]dan geri qalır. [[İtaliya əha­lisiəhalisi]]nin sayı ''58 milyon nəfər''dir. Onların '''94%-i''' [[ital­yanlar­]]dır. Əslən İtaliyadan olanların 20 milyondan çoxu xa­ricdə yaşayır (əsasən ABŞ-da, Fransada, AFR-də və [[Argen­tinaArgentina]]da). İtaliya faydalı qazıntı sarıdan kasıb dövlətlər sırasındadır. Ona görə də ölkə yanacaq idxalından, sənaye və kənd təsərrüfatı xammalının, meşə mate­rial­larının idxalından kifayət qədər güclü asılılıqda qalır, [[emal­ediciemaledici sənaye]] isə əsasən idxal olunan [[xammal]]la işləyir. İta­liyanın iqtisadi-coğrafi vəziyyəti –— Aralıq dənizi hövzəsinin mərkəzi (Avropanın cənubu, [[Apennin yarımadası]] və ona bitişik olan adalar, bu adaların iriləri –— [[Siciliya]] və [[Sar­diniyaSardiniya]]) –— hələ qədimdən Avropa ölkələri ilə, həmçinin [[Yaxın Şərq]] və [[Şimali Afrika]] ölkələri ilə xarici iqtisadi əla­qə­lərin inkişafına şərait yaradırdı. Bundan başqa, Şimal və Cənub arasında tarixən təşəkkül tapmış regional müxtəlifliklə şərtlənən italyan modelinin spe­si­fikliyi ölkənin xarici əlaqələrinin inkişaf etdirilməsini və möh­kəm­ləndirilməsini diktə edir.
 
[[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra [[İtaliya iqti­sa­diyyatısadiyyatı]] çox möhkəmləndi. Ölkə dünya bazarında bərqərar oldu və kök saldı. Kapitalın yığılma sürətinə görə İtaliya yalnız [[Yaponiya]]dan geri qalırdı. Müharibədən sonrakı dövr­də İtaliya ÜDM-in orta illik artım sürətinə və əmək məhzu­l­darlığına görə Qərbi Avropanın aparıcı ölkələri arasında ikinci (AFR-dən sonra), bütün Qərb dünyasında dördüncü idi. Bununla yanaşı, tarixi, siyasi və sosial xarakterli bir sıra səbəblər iqtisadi inkişaf prosesini sən­gidirdi. Ona görə də iqtisadiyyatın inkişaf dinamikası isteh­salın yüksək inkişaf sürəti və iqtisadi enişlərin, staq­na­siyaların növbələnməsi ilə xarakterizə olunurdu. XX əs­rin axırıncı onilliyində və XXI əsrin əvvəlində ölkə üçün ÜDM-in kifayət qədər stabil inkişaf templəri xarakterikdir.
 
= Kənd təsərrüfatı məhsulları =
Sətir 231 ⟶ 235:
 
== Bayram və istirahət günləri ==
6 yanvar, pasxa bazar ertəsi, 25 aprel –— faşizmdən qurtuluş günü, 1 may –— əmək günü, 2 iyun –— respublika elan olunması günü (Romada paradla keçir), 15 avqust –— Uspeniye (ferraqosto), 1 noyabr- bütün müqəddəslərin günü, 5 noyabr, 25 dekabr –— milad (adətən evdə yaxın və qohumların əhatəsində keçirilən ən sevimli bayramdır).
 
Bundan başqa hər bir kənd və şəhər öz müqəddəsinin ad gününü qeyd edir; Roma –— Petr, Milan –— Amvrosiy, Turin –— İoann və s.
 
İyul və avqustda bir çox firmalar işi dayandırır və tətilə bağlanırlar. Həmçinin, milad bayramı və yeni ildə də.
Sətir 264 ⟶ 268:
* İlk [[pizza]] satılan yerin adı ''Antica Pizzeria Port’Alba'' olmuşdur. O, 1830-cu ildə [[Neapol]]da açılmışdı.
* İtaliyada 140 növdən çox [[spagetti]] var. Orta hesabla bir İtaliyalı ildə 25 kiloqram spagetti istifadə edir.
* İtaliyalılar ən məşhur şirin deserti –— [[tiramisu]] –— XVII əsrdə yaradılmışdır. Məcazi mənada ''tira mi su'' sözləri “məni xoşbəxt edir” deməkdir.
* İtaliyalıların qəhvə növü Avropada çox məşhurdur. O, [[espresso]] adlanır. Bu sözün həqiqi mənası ''«bu anda, sizin üçün hazırlanmış»'' deməkdir.
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/İtaliya"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023