Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 8:
|tarixi = 1720-1747
|yeri = [[Xorasan]], [[İran yaylası]], [[Mesopotamiya]], [[Şimali İraq]], [[Qafqaz]], [[Anadolu]], [[Xəzər dənizi]] ətrafı, [[İran körfəzi]], [[Ərəbistan yarımadası]], [[Hindukuş dağları]], [[Hind çayı|Hind çayı vadisi]], [[Mavəraünnəhr]], [[Xarəzm]]<ref>{{harvnb|Ghafouri|2008|p=234}}</ref>
|səbəbi = Nadirin[[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in [[Səfəvi imperiyasınıimperiyası]]nı yenidən ərpabərpa etmə cəhdləri <br/>Keçmiş [[Səfəvi imperiyası]] torpaqlarını geri qaytarma cəhdləri <br/>Yeni ərazilər ələ keçirmə istəyi
|nəticəsi = [[II Təhmasibin Səfəvi taxtına bərpası|Hotaki əfqanlarının Səfəvi ərazisindən qovulması]] <br/> [[İsfahanın azad edilməsi|Səfəvilərin hakimiyyətinin bərpa edilməsi]] <br/> [[Nadirin Qərbi İran yürüşü (1730)|Rusların və osmanlıların imperiya ərazisindən qovulması]]<br/> [[Nadirin Qafqaz yürüşü (1735)|Qafqazın fəthi]]<br/> Səfəvi sülaləsinin devrilməsi<br/> Əfşarlar sülaləsinin əsasının qoyulması <br/> [[Qəndəharın mühasirəsi|Hotaki sülaləsinə son qoyulması]]<br/> [[Əfşarlar sülaləsi dövründə İran körfəzi fəthləri|İran körfəzinin fəthi]]<br/> [[Nadirin Hindistan yürüşü|Hindistanın məğlub edilməsi və bir hissəsinin ilhaq edilməsi]] <br/> [[Nadirin Mərkəzi Asiya yürüşü|Mərkəzi Asiyanın fəthi]] <br/> [[Nadirin Dağıstan yürüşləri|Dağıstanda hərbi uğursuzluqlar]]<br/> Nadir şahın sui-qəsdi<ref>{{harvnb|Axworthy|2009|p=359}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf# |title=Archived copy |access-date=2015-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211449/http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf# |archive-date=2016-03-03 |url-status=dead }}</ref>
|ərazi = Nadirin imperiyası xeyli genişləndi və bu baxımdan özündən əvvəlki imperiyaların hamısını qabaqladı. Lakin Nadir şahın ölümündən sonra parçalandı.<ref>{{harvnb|Ghafouri|2008|p=300}}</ref>
Sətir 83:
 
== Xorasanın fəthi ==
[[File:Barout khaneh near Tehran by Eugène Flandin.jpg|thumb|270px200px|left|Bir rəssamın XVIII əsr şimali [[İran]]ında barıt anbarını əksr etdirən rəsmi.]]
 
İmperiyanın şərq sərhədlərində başlayan üsyanlar getdikcə artmaqda idi. Əfqan tayfası olan [[Hotakilər]]in başçısı [[Mir Mahmud Hotaki|Mahmud Hotaki]] bu üsyan nəticəsində imperiya əyalətlərini ələ keçirməyə başladı. Gülnabad döyüşündə imperiya ordusunu darmadağın edən Mahmud Hotaki paytaxta doğru yönəldi. Paytaxt ağır mühasirədən sonra əfqanlara təslim oldu.
Sətir 102:
{{Əsas|Herat yürüşü}}
{{Şablon:Nadirin yürüşləri}}
[[File:Herat Campaign 001.jpg|thumb|260px200px|left|[[Əfqanıstan]] yürüşünün əsas manevrlərini əks etdirən diaqram]]
 
[[Əfqanıstan]]ın işğalı Nadir tərəfindən müxtəlif yürüşlər sistemi ilə həyata keçirilmişdir və [[Abdali]] əfqanlarına qarşı həyata keçirilən yürüşlərlə sonlandırılmışdır. Nadir bu yürüşlərdən sonra öz monarxına qarşı uğurlu yürüş həyata keçirdi və 1729-cu ilin 4 mayında alçaldılmış monarxı özündən asılı vəziyyətə saldı. [[II Təhmasib|Təhmasib]] [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]i yürüşlərində müşayiət etməyə məcbur oldu. Nadir bunu Təhmasibi öz nəzarəti altında saxlamaq üçün etmişdi.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=33}}</ref>
Sətir 129:
{{Əsas|Damğan döyüşü (1729)}}
==== Arxa plan ====
[[Şəkil:Battle of Mihmandoost.jpg|thumb|400px200px|'''1.''' Nadir mühafizə birliyini Tal təpələri üzərində olan sol cinahını qorumaq üçün irəli göndərir.<br/> '''2.''' Nader bu vaxtdan artilleriya xəttini piyada yoluna baxan yüksək yerə yerləşdirmək üçün istifadə edir.<br/> '''3.''' Işrəf oprdusuna top-yekun hücum əmri verir, lakin ordusu Səfəvi tüfəngçiləri və topçuları tərəfindən sərt atəşə tutulur. <br/>'''4.''' Nadir piyada qoşununu toplayaraq əfqan ordusunun mərkəzinə hücum edir və onu iki yerə bölür. ]]
Əsas döyüş başlamamışdan bir gün əvvəl [[II Şah Təhmasib|II Təhmasib]] [[Nadir şah Əfşar|Nadir xan]]<nowiki/>a döyüşdə qalib gələcəyi təqdirdə onu öz bacısı ilə evləndirəcəyi ilə bağlı söz verdi.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=39}}</ref>
 
Sətir 274:
=== İsfahanın azad edilməsi ===
{{Əsas|İsfahanın azad edilməsi}}
[[File:Isfahan to the north side by Eugène Flandin.jpg|thumb|260px200px|İmperiyanın paytaxtı və Nadirin Hotakilərə qarşı olan yürüşünün əsas hədəfi olan [[İsfahan]] şəhəri.|alt=|left]]
 
Murçe-Xort döyüşündən bir gün sonra - 16 noyabr 1729-cu ildə Nadir xan ordusuna [[İsfahan]]<nowiki/>a daxil olma əmri verdi. Səfəvi ordusunun İsfahana daxil olması ilə Əşrəf xanın şəhəri tərk etməsindən sonra yaranmış özbaşınalıq və xaosa dərhal son verildi.
Sətir 292:
 
== Qərbi İran yürüşü ==
[[File:KermanshahNature1.jpg|thumb|300px200px|Qərbi İranda yerləşən [[Kirmanşah ostanı|Kirmanşah]] əyaləti.]]
 
Nadirin Osmanlılar üzərinə birinci yürüşü onun fatehlik qabiliyyətinin daha güclü ordu üzərində sübutu oldu. Yürüş nəticəsində qazanılmış böyük uğur sonradan Şah II Təhmasib təərfindən heçə endirildi. Təhmasib Nadirin yoxluğunda öz şəxsi nüfuzunu qaldırmaq üçün ordunun komandanlığını öz üzərinə götürdü və məğlub oldu. Nadir qəzəbli formada yürüşdə olduğu Xorasandan geri döndü və II Təhmasibi hakimiyyətdən saldı və onun körpə oğlu Abbas Mirzəni III Şah Abbas adı ilə taxta çıxardı.<ref>{{harvnb|Lockhart|2004|p=140}}</ref>
Sətir 307:
 
=== Malayer vadisi döyüşü ===
[[File:Valley battle 001.jpg|360px200px|thumb|Malayer vadisi döyüşünün hərbi diaqramı.|alt=|left]]
 
Osmanlı imperiyası Səfəvi ordusunun qarşısına əvvəl qarşılaşdığı ordulardan tamamilə fərqli ordu çıxarmışdı. Nadir əfqan və digər tayfalardan olan rəqiblərinin ordusu heç vaxt müasir odlu silahlarla və piyada qoşun növləri ilə dəstəklənmirdi. Belə döyüşlərdən yeganə istisna Murçexort döyüşüdür.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=106}}</ref>
 
Nadir indi öz ordu quruluşuna bənzər nizami qoşun növü ilə qarşı-qarşıya idi. Osmanlılar vadi boyunca axan çaya paralel olaraq düzülmüşdü. Nadir isə öz ordusunu 3 hissəyə bölmüşdü və özü mərkəzdəki qoşuna komandanlıq edirdi. İki ordu bir-birinin atış məsafəsinə daxil olduqdan sonra bütün qoşun xətti boyunca yaylım atəşi açıldı. Toplardan və tüfənglərdən açılan atəşdn sonra döyüş meydanı tüstüyə büründü və iki ordu bir-birini görə bilmədi. Bu zaman Nadir sağ cinahını gücləndirməyə və böyük risk aldı. Nadir qəflətən öz sağ cinahına tüstü dumanının içindən düşmənə hücum etmək əmri verdi. Osmanlı ordusu bu hücumu tüstüyə görə görə bilmirdilər. Qəflətən hücum edən Səfəvi ordusunu görən osmanlılar çaşqınlığa uğradılar. Hücum 3-4 saat davam etdə və osmanlılar öz sol cinahlarını qurtarmaq üçün uğursuz cəhdlər etdilər. Osmanlı sol cinahı tədricən çokdü. Ordunun bayraqdarının öldürülməsi döyüşçülərin həvsədən düşməsinə və qaçmağa başlamasına səbəb oldu. Səfəvi süvariləri qaçan ordunu təqib etməyə başladı. Nadirin qoşunları üçün Həmədana gedən yol açılmış oldu.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=107}}</ref>
[[File:Hamadan 2 by Eugène Flandin.jpg|360px200px|thumb|Malayer vadisindən [[Həmədan]]a açılan yol.|alt=]]
 
=== Şimala doğru ===
Sətir 321:
 
=== Yürüş və İrəvanın mühasirəsi ===
Bu zaman İstanbulda[[İstanbul]]da Patron Xəlilin başçılığı ilə çevriliş olmuşdu. Qiyamçılar hakimiyyətə I Mahmudu gətirmişdilər. Sultan I Mahmud yarı venesiyalı olan dövlət xadimini şərq ordularının komandanı təyin etdi. O, Təhmasibə qarşı döyüşməli idi. Qafqazda öz imperiyasının hakimiyyətini bərpa etməyə çalışan Təhmasib öz əcdadları kimi Gürcüstanda, Dağıstanda, Qərbi Azərbaycanda hökmranlıq etməyi planlayırdı. O, İrəvan yaxınlığında 18.000 qoşunla Osmanlı ordusunu məğlub etdi.<ref>{{harvnb|Yeddi cilddə III cild|2007|p=346}}</ref>
 
Həkimoğlu xan Təhmasibin Rəvanı[[İrəvan]]ı mühasirəyə almasına dərhal reaksiya verdi. O, Təhmasibin özünün maddi-texniki təminat yollarını cənub istiqamətində qorumaq üçün heç bir tədbir görmədiyini öyrəndikdən sonra bu yolları kəsdi və Təhmasibi Təbrizə geri dönməyə məcbur etdi.
 
Əhməd paşanın Kirmanşah və Həmədanı ələ keçirmək üçün qərbi İrana daxil olması xəbərini eşitdikdən sonra Təhmasib çətin vəziyyətə düşdü. Səfəvi və osmanlı ordusu üz-üzə gəldikcə Əhməd paşa və Təhmasib arasında xeyli məktublaşma oldu. Səfəvi ordusu əsasən gənc, təcrübəsiz döyüşçülərdən toplanmışdı, çünki təcrübəli döyüşçülər Nadirin komandanlığı altında şərq yürüşündə iştirak edirdilər. Həmçinin, onun ordusu ənənəvi- sağ, sol və mərkəz qruplaşması ilə təşkil edilmişdi.<ref>{{harvnb|Lockhart|2004|p=170}}</ref>
Sətir 348:
 
== Mesopotamiya yürüşü ==
[[File:1849 Mitchell Map of Turkey ( Iraq, Syria, Palestine ) - Geographicus - TurkeyAsia-m-1849.jpg|thumb|260px200px|Osmanlı imperiyasının xəritəsi.|alt=|left]]
 
[[II Təhmasib|Təhmasib]]in uğursuz yürüşündən sonra Nadirin əvvəllər [[Osmanlı]] ordusu üzərindəki qazandığı bütün uğurlar heçə endirildi və [[Səfəvilər]] alçaldıcı sülhü imzalamağa məcbur edildi. Sülhə görə Qafqaz Osmanlı dövlətinə verildi. Bundan sonra Nadir Təhmasibi taxtdan saldı və sülhü tanımadığını bildirdi. O, [[Osmanlı imperiyası]]na Osmanlı [[İraq]]ından və [[Mesopotomiya]]dan hücum etdi.
Sətir 406:
}}</ref>
 
[[File:Kirkuk.jpg|400px200px|thumb|'''1'''.[[Səfəvilər|Səfəvi]] piyada qoşunu [[Osmanlı ordusu]]<nowiki/>na hücum edir və hər iki tərəf bir-birinə atəş açır.<br>'''2'''. [[Nadir şah Əfşar|Nadir xan]] Hacıbəy xanı 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sol cinahı üzərinə göndərir. <br>'''3'''. Nadir bir digər 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sağ cınahını da əhatələyir. Bununla da, ordunun mühasirəyə alınması tamamlanır.]]
 
Nadirin kəşfiyyatçıları onu Ağ Dərbənd vadisi boyunca yaxınlaşan 12.000 nəfərlik ordu barədə xəbərdar etdilər. Topal paşa bu ordu bölməsini əsas ordunun qarşısında onu mühafizə etmək üçün Memiş paşanın rəhbərliyi ilə göndərmişdi. Nadir xan Memiş paşanı tələyə salmaq üçün Hacıbəy xanın rəhbərliyi ilə avanqard qoşun göndərdi. Hacıbəy xanı uzaqdan təqib edən Memiş paşa Nadirin pusquda gözləyən ordusuna tərəf çəkildi və nəticədə hər iki tərəfdən 15.000 nəfərlik ordu bölmələri Osmanlı qoşununa hücum etdilər. Nadir xan bu toqquşmada asanlıqla qələbə qazandı. Topaş paşaya Nadirin ordusunu yönləndirdiyini deyən və təqib üçün daha çox qoşun istəyən Memiş paşa bu toqquşmadan sonra ölülər arasında idi.<ref name=":0" />
Sətir 444:
 
== Qafqazın fəthi ==
[[File:Makou border city of Armenia by Eugène Flandin.jpg|thumb|260px200px|Bir rəssamın [[Qafqaz]]dakı [[Osmanlı]]-[[Səfəvi]] sərhədini təsvir edən rəsmi.|alt=|left]]
 
Əfqanıstandakı üsyanların yatırılması Nadirə Qafqazda yeni hərbi əməliyyatlar keçirməsinə imkan yaradırdı. Nadirin məqsədi Qafqazı da Osmanlı işğalından azad etmək və yenidən Səfəvi dövlətinə birləşdirmək idi. Keçmiş Səfəvi imperiyası torpaqlarından bircə Qafqaz Osmanlı imperiyasının tabeliyində qalmışdı.<ref>{{harvnb|Əliyarlı|1996|p=491}}</ref>
Sətir 451:
Qafqaz Osmanlı hakimiyyətinə 1722-ci ildə Səfəvi dövlətinin çökməsi ilə girmişdi. Nadirin Qafqaz yürüşü zamanı əsas hədəfi Qafqazı tabe etmək idi. Şirvan xanlığını paytaxtının 1734-cü ilin avqustunda ələ keçirilməsi tabe edildi.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=123}}</ref> Nadir buradan qərbə doğru hərəkət edərək Gəncəni mühasirəyə aldı. Gəncə qarnizonu 14.000 döyüşçüdən ibarət idi və sona qədər mübarizə aparmaq fikrində idilər. Təhmasib xan Cəlair köməyə gələn Krım tatarlarının qoşunlarının yolunu dağlarda kəsdi və onları şimala sıxışdırdı. Nadir isə Gəncəyə qərbdən gələn maddi-texniki təminat yollarını kəsdi.
 
[[File:Lucznik tatarski.jpg|300px200px|thumb|[[Nadir şah|Nadir]]in ordusunun oxatanı]]
 
Şimala doğru dağlarda mübarizə aparmaq qışın da yaxınlaşmasına görə xeyli təhlükəli idi. Beləliklə, Nadir qərbə doğru çəkilmək və Gəncəni mühasirədə sağlamaq qərarına gəldi. Gəncənin Osmanlı müdafiəçiləri isə müdafiə üçün yaxşı hazırlaşmışdılar. Nadirin ordusu isə şhəər qalalarına qarşı döyüşdə bir o qədər də yaxşı deyildilər. Ordu səhra döyüşlərində çox bacarıqlı olsa da, şəhər bürclərini dağıda biləcək toplardan yoxsun idi.
Sətir 562:
=== Xeybər keçidi döyüşü ===
{{Əsas|Xeybər keçidi döyüşü}}
[[File:KhyberPassPakistan.jpg|200px220px|thumb|Xeybər keçidinin günümüzdəki görünüşü.|alt=]]
 
L.Lokkartın hesablamalarına görə, Nadir şah qoşunu ilə [[Cəlalabad vilayəti|Cəlalabad]]<nowiki/>dan 1738-ci il noyabrın 18-də hərəkətə başladı. Gündə beş fərsəng yol qət edən sütunlar yol boyu ciddi bir hadisə ilə qarşılaşmadan Barikab adlanan məntəqəyə doğru üz tutdular. Bir neçə gündən sonra bütün qoşun hər hansı ciddi bir hadisə ilə rastlaşmadan Barikaba yetişdi. Hələ [[Dəkkə]]<nowiki/>yə çatmazdan əvvəl Nadir şah Xeybər keçidi ətrafında düşmən qüvvələrin cəmləşməsi haqqında məlumat almışdı. Dekkədə düşərgə salandan sonra isə Xeybər keçidi və Xeybərə aparan yolların daha geniş kəşfiyyatının aparılması üçün [[Nadir şah Əfşar|Nadir şah]] müvafiq göstəriş verdi. .Bu keçid hündür dağ yüksəkliklərindən keçirdi. Onun dar olması qoşunların keçidini məhdudlaşdırmaqla yanaşı yüksəklikdə yerləşdirilmiş silahlı dəstə çoxsaylı qoşunun hərəkəti üçün təhlükə ola bilərdi. Döyüşün yaxşı təşkil ediləcəyi halda Xeybər keçidi Nadir şahın qoşunlarının hərəkətini dayandırmaq üçün çox əlverişli bir yer idi. Nadir şah qarşısında ilk məğlubiyyət acısını yaşamış olan Kabul-Pişavər hakimi Nasir xan da Xeybər keçidinin bu imkanlarından yararlanmaq qərarına gəldi. Nadir şahın kəşfiyyatının gətirdiyi məlumatdan aydın oldu ki, doğrudan da Nasir xan Xeybər keçidində və bu keçidə aparan yol boyunca çoxlu sayda qoşun yerləşdirmişdir. Nasir xan Nadir şahdan öz qisasını almaq üçün ətraf hakimlərə məktub göndərdi, onları qoşunları ilə birgə köməyə çağırdı. Nadir şahın yetişməsi ərəfəsində o, 20 minlik döyüşgən bir dəstə toplaya bildi və bu dəstəni Xeybər keçidi üzərində yerləşdirdi. Çoxları Nasir xana məsləhət bildi ki, müqavimət göstərmək fikrindən daşınsın. Xüsusən, heç [[Hindistan]] şahının da itaət altına gətirə bilmədiyi Katur tayfasının Nadir şah tərəfindən darmadağın edilməsi çoxlarında qorxu və vahimə yaratmışdı. Amma Nasir xan ona verilən məsləhətləri qəbul etmədi.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=61}}</ref><ref>{{kitab3
Sətir 741:
24 fevralda [[Nadir şah Əfşar|Nadir]] Səadət xanı yanına çağıraraq ondan [[Məhəmməd Şah (Moğol)|Məhəmməd şah]]la danışıqlar aparmağın ən asan yolunu soruşdu. Səadət xan isə ona Nizamülmülklə əlaqə saxlamağı tövsiyyə etdi. Nizamülmülk danışıqlar üçün Nadirin düşərgəsinə gəlməyi qəbul etdi və sülh nümunəsi kimi Quranın bir nüsxəsini göndərdi. Nadir [[I Asəfcah Mir Qəmərəddin xan|Nizamülmülk]]lə söhbət etməyə başladı və özünün Hindistana yürüş etməyə vadar edildiyini bildirdi. Ona görə [[Hindistan]] hakimiyyətinin onun tələblərini yerinə yetirməməsi onu bu yürüşə vadar etmişdi. Nizamülmülk isə cavabında [[Əfqanıstan|əfqan]] qaçaqları tuta biləcək güclərinin olmamasını bildirdi. Nadir moğolların ona çox şey borclu olduğunu bildirdi və [[Əmir Teymur|Teymur]]un vaxtilə göndərdiyi tacı tələb etdi. Sonra isə bildirdi ki, vaxtilə moğollar onun ölkəsindən kömək almış və qarşılığında heç bir ödəniş etməmişdirlər. Həmçinin Nadir xatırlatdı ki, moğollarla onun ölkəsi arasında qarşılqılı yardım haqqında müqavilə olmuş, lakin onun apardığı müharibələrdə moğollar ona heç bir yardım göstərməmişdirlər. Nadir [[I Asəfcah Mir Qəmərəddin xan|Nizamülmülk]]ə dedi ki, moğol imperatorunu öz düşərgəsinə gətirmək üçün iki adam göndərəcəkdir.<ref>{{harvnb|Lockhart|2004|p=261}}</ref><ref>David Marshall Lang. [https://books.google.com/books?id=ITnRAAAAMAAJ&q=Erekle+II+india+georgian+contingent&dq=Erekle+II+india+georgian+contingent&hl=en&sa=X&ved=0CCAQ6AEwAGoVChMI8bCcrJuWxgIV4QfbCh0q0wAw ''Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record''] Columbia University Press, 1957 (digitalised March 2009, originally from the [[University of Michigan]]) s. 142</ref>
 
[[File:7 Muhammad Shah and Nadir Shah. 1740, Musee Guimet, Paris.jpg|299x299px200x200px|thumb|[[Nadir şah]]la [[Məhəmməd Şah (Moğol)|Məhəmməd şah]]ın görüşü. Bu görüş zamanı şahların ikisi də [[türkcə]] danışmışdır.|alt=]]
 
26 fevral günü [[Məhəmməd Şah (Moğol)|Məhəmməd şah]] nəzərdə tutulduğu kimi düşərgəyə gəldi. Nadir onu öz çadırının önündə qarşıladı. Onlar qiymətli [[xalça]]nın üstündə əyləşdilər. Yemək süfrəsi açıldı. Nadir yeməklərin zəhərli olmamasından qonaqlarını əmin etmək üçün birinci özü yedi. Yemək bitdikdən sonra moğolların Nadirə ödəyəcəyi təzminatın miqdarı barədə razılığa gəldilər. Səadət xan Nadiri əmin etmək istəyirdi ki, əgər o, moğol düşərgəsinə getsə və ona [[I Asəfcah Mir Qəmərəddin xan|Nizamülmülk]]ün aradan götürülməsində kömək etsə, bu zaman razılaşdırılandan daha çox xəracın alınması mümkün olacaqdır. Zaman keçdikcə moğol əsgərləri arasında aclıq başladı.<ref>{{kitab3
Sətir 764:
 
=== Dehlinin fəthi ===
[[File:Nadir Shah on the Peacock Throne after his defeat of Muhammad Shah. ca. 1850, San Diego MOA.jpg|thumb|330px210px|Nadir şahın Böyük Moğol imperiyasının imperatorlarının əyləşdiyi Tovuzquşu taxtında əyləşməsini təsvir edən [[illustrasiya]]. Bu taxt sonradan Nadirin imperiyasının mərkəzinə aparılmış və imperial gücün simvoluna çevrilmişdir.|alt=|left]]
 
12 martda Nadir [[Məhəmməd Şah (Moğol)|Məhəmməd şah]]la birgə [[Dehli]]yə istiqamət götürdüş Onlar martın 18-də Şalimar bağları adlanan əraziyə çatdılar. Təhmasib xan Cəlair və Səadət xan Dehlinin darvazalarını Nadirin üzünə açmaq üçün öndə gedirdilər. 19 martda Məhəmməd şah şəhəri Nadirin təntənəli girişi üçün hazırlamağa göndərildi.<ref>{{kitab3
Sətir 845:
 
=== Üsyanın başlanması və yatırılması ===
[[File:THE FIRST SIGHT THAT MET HIS GAZE WAS THE BODIES OF HIS MURDERED COUNTRYMEN..gif|300px200px|thumb|[[Nadir şah]]ın öldürülmüş əsgərlərinin meyidləri üzərindən R[[ovşan O-Dövlə məscidi]]nə doğru getməsini əks etdirən rəsm əsəri.]]
 
Dehlidəki üsyan nadirin üsyanı yatırmaq üçün göndərdiyi dəstələrin oxlardan və digər silahlardan hücuma məruz qalması ilə daha da şiddətləndi. Gecə boyunca müxtəlif izolyasiya edilmiş bölgələrə Nadirin ordusunun dpyüşçüləri yerləşdirildi. 22mart səhəri Nadir gecələdiyi yerdən çıxdı və qüvvələr yerləşdirdiyi Rovşan O-Dövlə məscidinə doğru yola çıxdı. Yolda olarkən binaların üstündən [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]ə doğru tüfəngdən atəş açıldı. Lakin güllə az fərqlə Nadirin yanından keçdi və generallarından birini öldürdü. Nadir Rovşan O-Dövlə məscidinin damına çıxaraq Əfşar ordusunun əsgərlərinin öldüyü bütün məhəllərə girməyi və həmin məhəllələrdə yaşayan bir nəfəri belə sağ buraxmamağı əmr etdi. Bunu əmr edərkən isə qətliama işarə olaraq qılıncını çıxardı.
Sətir 881:
Moğol zadəgan ailələrindən olan [[Seyid Niyaz xan]] və [[Şahnavaz xan]] üsyanı dəstəkləyən şəxslərdən idilər. Niyaz xan öz dəstəkçilərindən ibarət kiçik bir dəstə göndərərək bir qrup döyüşmünü öldürtdü. O, daha sonra Şahnavaz xanla birləşərək Nadirin [[Hindistan]] döyüş fillərini topladığı tövləyə hücum etdi. Tövlə ələ keçirildi və bu iki şəxs döyüş fillərindən istifadə edərək şəhərdən qaça bildilər. Qaçan şəxslər şəhərdən kənardakı qalaya sığındılar. Qala Nadirin ordusu tərəfindən dağıdıldı və qaladakılar əsir alındı. Əsirlər məscidin yanında gözləyən Nadirin hüzuruna çıxarıldı və onun əmri ilə bütün əsirlərin başı kəsildi. Nadir yalnız əsir qadınları buraxdı.<ref>{{harvnb|Lockhart|2004|p=267}}</ref>
 
[[File:Jama Masjid, Delhi, watercolour, 1852.jpg|300px200px|thumb|left|Nadir şahın qılıncını qaldırmaqla üsyançıların qətlə yetirilməsi barədə əmr verdiyi Rovşan O-Dövlə məscidi.]]
 
Təxminən bir gün davam edən üsyanın yatırılması prosesi Nadirin öz nümayəndələrini göndərməsi və qətliamlarıdayandırmağı əmr etməsi ilə sona çatdırıldı. Əfşar ordusunun əmr gələn kimi qətliamları dayandırması bir çox müasir tarixçini belə heyrətə salmışdır. Bu [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in ordusunun nə dərəcədə nizam-intizamlı olmasının sübutudur.<ref>{{harvnb|Axworthy|2009|p=260}}</ref> Üsyanın yatırılması qısa müddət davam etsə də, öldürülənlərin sayı xeyli çox idi. Hadisələrin sonunda Dehli şəhərində təxminən 30.000 nəfər öldürüldü. Nadirin əmri ilə vergi toplanmasına başlanıldı və ətraf ərazilərə də vergi toplamaq üçün nümayəndələr göndərildi. [[Məhəmməd şah]]ın nazirləri belə təhlükəsizlikdə deyildi. Hadisələr əsnasında nazirlərdən biri işğəncə görmüş və var-dövləti müsadirə edilmişdi.<ref>{{kitab3
Sətir 1.021:
 
Xivə və Buxaranın tabe edilməsindən sonra İlbars xan edam edildi və onun yerinə Əbülfeyz xan təyin edildi. Nadir hesab edirdi ki, yeni xan onun suverenliyini tanıyacaq və ona sadiq qalacaqdır. Münaqişə Nadirin əzici üstünlüyü ilə sonlandı və onun imperiyasının şərq sərhədləri Hindistanın da işğalından sonra özündən əvvəlki bütün imperiyaların sərhədini üstələdi. O, bu baxımdan [[Sasani]] və [[Əhəmənilər dövləti|Əhəməni]] imperiyalarını belə qabaqlayırdı.
[[File:Persian slave.jpg|250px200px|thumb|[[Orta Asiya]]da əsirlikdə saxlanılan iranlının rəsmi]]
 
=== Buxaranın fəthi ===
Sətir 1.176:
edir. Bütünlükdə, bu üsyan 1743-cü ilin sonu, 1744-cü ilin əvvəlində vüsət tapdı.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=54}}</ref>
 
[[File:Bandar Bushehr by Eugène Flandin.jpg|thumb|250px200px|left|Bəndər-e-Buşəhr - imperiyanın [[İran körfəzi]]ndəki ən əsas və tarixi liman şəhəri.]]
 
Qiyamın genişlənməsi və Tağı xanın əməlləri haqqında alınan hər məlumat Nadir şahın təşvişini daha da artırdı. Osmanlı dövləti ilə başlanan müharibə onun başını qarışdırdığından bu qiyamın yatırılmasına qarşı dərhal qətiyyətli tədbirlər həyata keçirə bilmədi.
Sətir 1.206:
}}</ref><ref>{{harvnb|Əliyarlı|1996|p=496}}</ref>
 
[[File:City Gate , Tabriz by Eugène Flandin.jpg|thumb|250px200px|[[Təbriz şəhəri]]nin qapılarınnı təsviri. Təbriz o dövrdə [[Azərbaycan]]ın, o cümlədən bütün imperiyanın ən mühüm şəhərlərindən biri idi.]]
 
1745-ci ilin birinci yarısını [[Dağıstan]]da baş qaldıran qiyamların yatırılması və bu bölgənin tam itaət altına gətirilməsi ilə məşğul oldu. 1745-ci ilin yayında Nadir şahla [[Osmanlı]] qüvvələri arasında yeni bir qarşılaşma baş verdi. [[Nadir şah]]ın [[Qars]]ın mühasirəsindən əl əkməsi ilə [[Osmanlı]] sarayının sülh bağlanmasına meyl edəcəyi ümidi yenə də özünü doğrultmadı. O, [[Cənubi Qafqaz]]da olduğu vaxt Osmanlı sarayı çox böyük sayda qoşun dəstələri formalaşdırdı. Müşahidəçilərin bildirdiyinə görə, 1745-ci ilin əvvəlində Osmanlı sarayı Nadir şahın qarşısına çıxarılan ən böyük ordusunu təşkil etdi. Osmanlı qüvvələri iki qol şəklində qruplaşdırılıb müxtəlif istiqamətlərə göndərildi. Birinci qola Osmanlı dövlətinin keçmiş sədr-əzəmi Yegən Məhəmməd paşa sərkərdəlik edirdi.Onun rəhbərliyi altında olan dəstənin tərkibində 100 min süvari və 40 min yeniçəri var idi. [[Osmanlı]] qüvvələrinin digər qoluna isə Abdulla paşa və Ərdəlanın keçmiş bəylərbəyi Əhməd xan rəhbərlik edirdilər. Əhməd xan Nadir şah tərəfindən [[Ərdalan xanlığı|Ərdəlan]]a bəylərbəyi təyin edilmişdi. Amma sonradan o, Nadir şaha itaətsizlik göstərib Osmanlıya qaçmış, Osmanlı dövlətində xidmətə başlamışdı. Nadir şah hələ Cənubi Qafqazda olarkən Osmanlı qüvvələrinin irəliləməsinin əngəllənməsi üçün bəzi tapşırıqlar verdi. Onun göstərişinə əsasən, [[Məhəmmədrza xan Qırxlı]]nın, [[Məhəmmədəli bəy Qacar]]ın və [[Lütfəli bəy Çərxçibaşı]]nın rəhbərliyi altında qoşun dəstəsi Osmanlı qüvvələrinin qarşısına göndərildi.<ref>{{kitab3
Sətir 1.229:
1745-ci il avqustun 11-də Muradtəpə ətrafında Osmanlı qüvvələri ilə [[Nadir şah]] qoşunları arasında gərgin bir döyüş başladı. Bu döyüşə çox zaman [[Qars]] döyüşü də deyilir. “Aləm Ara-ye Naderi”də olan məlumata görə, uzun müddət döyüşdə hansı tərəfin hərbi üstünlüyə malik olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün deyildi. “Aləm Ara-ye Naderi”yə görə, döyüşün bərabər səviyyədə getdiyini görəndə Nadir şah at belinə qalxıb özü də döyüşə atıldı. Nadir şah döyüş meydanında əfqan dəstələrinin sağdan və soldan əzmkarlıqla döyüşmələrinin şahidi oldu. Onun döyüşə qatılması bütün dəstələrinə ilham verdi, Osmanlı qüvvələrinə vurulan zərbələrin gücünü daha da artırdı. Nəticədə, Osmanlı qüvvələri artan təzyiqə davam gətirməyərək yavaş-yavaş geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bu vaxt Məhəmməd paşa sərkərdələrinə [[Avropa]] taktikası tətbiq edilməsini tapşırdı. Məhəmməd paşa sərkərdələrinə [[Avropa]] taktikası tətbiq edilməsini tapşırdı. Avropa taktikası müdafiə və hücum elementlərinin birləşdirilməsindən ibarət idi. Qoşunlar qarşı tərəfə doğru müəyyən qədər irəlilədikdən sonra səngərlənməli, möhkəmlənməli və sonra yenə müəyyən məsafə irəliləməli idilər. Osmanlı qüvvələri bu taktikanı bütünlüklə tətbiq edə bilmədilər. Nadir şah qoşunlarının təzyiqindən əlavə yerli şərait də buna imkan vermədi.<ref>''Alam Aray-e Naderi, Mohammad Kazim Keshmiri, 3 volumes, Tehran university press''</ref>
 
[[File:Bnsadjhb 001.jpg|thumb|250px200px|left|Qars döyüşünün diaqramı.]]
 
Nadir şah isə başqa bir taktikaya əl atdı. Onu tapşırığı əsasında qoşun dəstələrindən biri [[Qars]]dan [[Ərzurum]]a aparan yolu nəzarət altına aldı və nəticədə Osmanlı qüvvələrinin əsas təchizat yolu bağlandı. Bununla eyni zamanda Nadir şah Osmanlı qüvvələrini həm də əhatə etmiş oldu ki, bu da Məhəmməd paşa üçün təbii narahatçılıq yaratdı. Döyüşün elə birinci gününün axşamı Nadir şah 20 min nəfərlik bir dəstəni Osmanlı qüvvələrinin arxasına keçməyi və gecə ikən əsas qüvvələrə qəfil zərbə endirməyi tapşırdı. Bu dəstənin gecə hücumu elə gözlənilməz oldu ki, Osmanlı qüvvələri arasında güclü vahimə və çaş-başlıq yaratdı, döyüşçülərin çoxu əsir düşdü, çoxu da məhv edildi. Çoxları isə müqavimət göstərmədən qaçmaqla canlarını qurtardılar. Dəqiqliklə düşünülmüş gecə hücumunun həyata keçirilməsi nəticəsində Osmanlı qüvvələrinə ağır zərbə vuruldu və səhər açılana kimi Məhəmməd paşa qoşunlarının döyüş mövqeləri mühasirəyə alındı. Nəticədə, [[Osmanlı]] qüvvələri həm çoxlu itki ilə qarşılaşdılar, həm də bir çox mühüm mövqeləri əldən verdilər.<ref>''The Army of Nader Shah'', Michael Axworthy, ''Iranian Studies'', volume 40, number 5, December 2007, (Taylor & Francis), 642.[http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303211449/http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf |date=2016-03-03 }}</ref>
Sətir 1.239:
“Aləm Ara-ye Naderi”nin “Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi”dən eynilə əxz etdiyi bu məlumatdan Nadir şahın Nəsrulla Mirzəyə hansı cavab verdiyi anlaşılmır. Heç şübhəsiz ki, Nadir şah, Nəsrulla Mirzənin dəstəsinin Osmanlı ərazilərinin dərinliklərinə doğru irəliləməsinə razı olmadı. Anlaşılan odur ki, Nadir şah oğlunun əldə etdiyi bu qələbəyə çox sevindi və onun məktubunu Osmanlı əsirləri vasitəsi ilə Yegən Məhəmməd və Abdulla paşaya göndərdi. Amma məktub yetişənə qədər Məhəmməd Yegən paşa artıq dünyasını dəyişdi.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=151}}</ref> Yuxarıda xatırlanan hər iki mənbə həmin vaxtlarda Məhəmməd paşanın düşərgəsində, Osmanlı qoşunları arasında qiyam və iğtişaşın baş verdiyini qeyd edir. Lakin bu iğtişaşların da nə ilə bağlı olduğunu söyləmək çətindir. “Aləm Ara-ye Naderi”nin yazdıqlarından hətta belə güman etmək olar ki, Osmanlı qoşunları arasında iğtişaşın baş verməsinin Yegən Məhəmməd paşanın ölümünə heç bir aidliyi yoxdur. Bu mənbədə bildirilir ki, Yegən Məhəmməd paşa [[ağciyər iltihabı|ağciyərin iltihabı]]ndan əziyyət çəkirdi. Dünyasını dəyişdiyi gün onun xəstəliyi birdən-birə ağırlaşmış və qoşunlardakı həkimlər ona bir yardım edə bilməmişdilər.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=141}}</ref>
 
[[File:Kars kalesi.jpg|300px200px|thumb|[[Qars]] qalası]]
 
Avropalı müəlliflər, o cümlədən C.Hanvey, Şarl Piklet və hətta L.Lokkart da Məhəmməd paşanın öldürüldüyünü yazırlar. Ş.Pikletə görə, əsas döyüşün baş verdiyi gün [[Nadir şah]] [[Osmanlı]] qüvvələrinin zəif nöqtəsini müəyyənləşdirib əsas zərbəni də ora vurmağı qərara aldı. Sonra ehtiyatda saxladığı bütün qüvvələri də döyüşə atdı. Nadir şahın göstərişinə əsasən bütün süvarilər tüfənglərdən atəş açdılar və sonra da düşmənlə əlbəyaxa qılınc döyüşünə girdilər. Bu qəfil hücum nəticəsində Nadir şah Osmanlı qüvvələrinin artilleriyasının əsas hissəsini ələ keçirməyə nail oldu. Osmanlılar döyüşün müxtəlif mərhələsində çoxlu tələfatla üzləşdilər.Həmin tələfatın 20 mindən artıq olduğu bildirilir. Bir o qədər Osmanlı döyüşçüsü də əsir oldu. [[Nadir şah]] qoşunlarının təzyiqi qarşısında davam gətirə bilməyən Osmanlı ordusu və onun rəhbəri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. [[Osmanlı ordusu|Osmanlı qoşunları]]nın düşərgəsi müdafiə baxımından yaxşı möhkəmləndirildiyi, istehkam qurğuları və toplarla müdafiə olunduğu üçün Nadir şah təqibi davam etdirməyi lazımsız bildi. Əvəzində qərara aldı ki, Osmanlı qüvvələrinin arxaya aparan yollarını kəssin. Çünki bu yolların kəsilməsi Osmanlı qüvvələrinin təchizatını çətinləşdirə və onları daha tez təslim olmağa məcbur edə bilərdi. Ş.Pikletə görə, bundan sonra Osmanlı qoşunları öz qüvvələrini bir də səfərbər edib Nadir şah mövqeləri üzərinə hücum çəkdilər. Osmanlı qüvvələrinin geniş yer verdiyi top atəşləri də köməyə çatmadı. Nadir şah qüvvələrinin əks-hücumu osmanlıları geri çəkilməyə məcbur etdi. Təchizatının, silah və sursatının çox hissəsini itirib pərakəndə hala düşən Osmanlı dəstələri [[Qars]] yolu ilə geri çəkilməyə başladılar. Avropalı müəllifə görə, Məhəmməd paşa da bu geri çəkilmə zamanı öldürüldü.<ref>{{harvnb|Qüddusi|1999|p=143}}</ref>

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023