AMEA nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 64:
Makroseysmik müşahidələr nəticəsində toplanmış məlumatların təhlili seysmik effektin həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət üsulu ilə qiymətləndirilməsi metodikası əsasında aparılır.
 
Makroseysmik tədqiqatların yerinə yetirilməsi baş vermiş zəlzələlərin makroseysmik intensivliyini təyin etməkdən ibarətdir. [[MSK-64]] seysmik cədvəli üzrə zəlzələnin gücünü səciyyələndirmək üçün müxtəlif əlamətlərdən istifadə olunur: bina və tikililərin zədələnmə dərəcələri, qruntlarda qalıq deformasiyaları, qrunt suları rejiminin dəyişməsi, titrəyişlərin hiss edilməsi və s.
 
Makroseysmik titrəyişlər, alınmış statistik materialların analizi intensivliyin balla qiymətləndirilməsinə imkan verir. Nəticə olaraq izoseystlər xəritə-sxemi qurulur və bu da makroseysmik təzahürlərin coğrafi paylanmasını özündə əks etdirir. Daha sonra makroseysmik müşahidələrin nəticələri zəlzələ ocağının parametrlərinin: onun koordinatlarının, dərinliyinin, uzantı istiqamətinin, ölçülərinin və maqnitudasının təyin edilməsi üçün istifadə olunur.
Sətir 140:
P-dalğaların ilk gəlmə qiymətlərin əsasında, 2003-2018-ci illər ərzində baş vermiş zəlzələlərin (M≥3.0) ocaq mexanizmləri qurulmuşdur. Respublika ərazisinin fərdi seysmogen zonalarında seysmotektonik deformasiyaların xüsusiyətləri müəyyən olunub. 2019-сu ildə 74 zəlzələnin (ml≥3.0) ocaq mexanizmi işlənilmişdir. Onlardan ən güclu zəlzələ 5 fevral tarixində yerli vaxtla saat 23:31:37-də, maqnitudası ml=5.2 olan, Pirqulu stansiyasından 11 km qərbdə İsmayıllı ərazisində. Zəlzələnin sıxılma oxunun (P) və gərilmə gərginlik oxunun (T) istiqaməti üfüqə yaxın (PL=4, PL=7) müstəvidə istiqamətlənmişlər. Birinci və ikinci nodal müstəviləri üçün iti (DP=82, 87) düşmə bucağı müəyyənləşmişdir. Ocaqda yerdəyişmənin qiyməti (SLİP= 8-177) sağ tərəfli yer dəyişmə tipli hərəkətin üstünlük təşkil etdiyini göstərir və Qərbi Xəzər qırılması ilə uzlaşır. Zəlzələ ocağı çökmə qatında, demək olar ki, Alpa qədər fundamentin sərhəddində yerləşir.
 
Geodinamika şöbəsi ilə birlikdə 2003-2018-ci illərdə Azərbaycan ərazisində baş vermiş güclü zəlzələlərin ocaq mexanizmləri (ml ≥ 4.5) və GPS stansiyaların məlumatların əsasında horizontal hərəkətlərinin istiqamətləri xəritəsi qurulmuşdur. [[File:Seysmotoqrafiya.jpg|thumb|Beynəlxalq seysmotomoqrafiya laboratoriyası]]

'''Beynəlxalq seysmotomoqrafiya laboratoriyası'''
 
2017-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzində (AMEA nəzdində RSXM), ABŞ-ın E.Lourens adına Livermor Milli Laboratoriyasınında və ABŞ-ın Missuri Elm və Texnologiya Universitetində fəaliyyət göstərən “Beynəlxalq seysmotomoqrafiya” laboratoriyası yaradılmışdır.
Sətir 151 ⟶ 153:
 
Geofiziki sahələrdəki seysmoanomal effektlərin təzahürü strukturları və xüsusiyyətlərinin kompleks tədqiqi ilə məşğul olur. Geofiziki stansiyalar şəbəkəsi vasitəsilə geomaqnit sahəsi gərginliyinin, ağırlıq qüvvəsi və qravitasiya potensialin ikinci törəməsinin variasiyaları araşdırılır.
 
Geofiziki tədqiqatlar idarəsi aşağıdakı şöbə və stansiyalardan ibarətdir:
 
#'''1.Geofiziki materialların təhlili və təfsiri şöbəsi'''
#'''2. Geofiziki cihazlara texniki-nəzarət şöbəsi'''
#'''3. Maqnitometriya şöbəsi'''
#'''4. Qravimetriya şöbəsi'''
#'''5. Geofiziki stansiyalar (6 stansiya)'''
 
'''Geomaqnit seysmoproqnoztik seysmoproqnoz tədqiqatları'''
'''2. Geofiziki cihazlara texniki-nəzarət şöbəsi'''
 
'''3. Maqnitometriya şöbəsi'''
 
'''4. Qravimetriya şöbəsi'''
 
'''5. Geofiziki stansiyalar (6 stansiya)'''
 
Geomaqnit seysmoproqnoztik tədqiqatları
 
Seysmomaqnit tədqiqatlar iki istiqamətdə aparılır: Seysmomaqnit (tektomagnit) effektinin aşkarlanması və seysmogen zonaların gərgin-deformativ vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
Sətir 173 ⟶ 172:
Bu tədqiqatlar Azərbaycanın Şəki-Şamaxı və Kürətrafı-Talış proqnoztik poliqonlarında həyata keçirilir.
 
Şəki-Şamaxı poliqonunda 5 adəd müasir texnika əsasında hazırlanmış ABŞ istehsalı olan G 856 proton maqnitometrlə təchiz olunmuş maqnitovariasiya stansiyası quraşdıralaraq işə salınmış, və ayda bir dəfə ölcüölçü götürmək ucün 63 geofiziki dayaq noqtəsi seçilmişdir.
 
Kürətrafı-Talış poliqonu G 856 proton maqnitometri bazasında iki stansianar maqnitovariasiya stansiyası və ayda bir dəfə ölçü aparılan 30 dayaq nöqtəsilə təchiz olunmuşdur.
Sətir 181 ⟶ 180:
'''Geokimya'''
 
Tədqiqatlar ilk dəfə olaraq AMEA-nın nəzdində RSXM-də 1979-cu ildə başlamış və bu vaxta kimi (2014-cicü il) davam edir. İşlər seysmogeokimyəvi (SGK) və seysmohidrogeodinamik (SFHGD) metodlarla təmsil olunur (işlərin rəhbəri - g.-m.e.d. R.A.Kərəmova).[[File:Geodinamika.jpg|thumb|Geodinamik tədqiqatlar]]
 
“Geokimya” bölməsində tədqiqatlar üç istiqamətlərdən ibarətdir: a) eksperimental - stasionar və çöl SFGD (flüidlərin seysmogeokimyəvi və seysmohidrogeoloji monitorinqi); b) nəzəri (seysmoproqnoz sahəsində) işlərlə; c) ilboyu aparılan məlumatların interpretasiyası üçün yeni proqram təminatının işlənib hazırlanması.
Sətir 189 ⟶ 188:
'''Geodinamika'''
 
Geodinamik tədqiqatlar kosmosdan Yerin məsafədən zondlaması nəticəsində Yer qabığının quruluşu və geodinamik vəziyyətinin öyrənilməsinin elmi və metodoloji əsasını təşkil edir. Qəbul edən üsullardan biri , dünyada indi geniş yayılmış peyk vasitəsi ilə qlobal naviqasiya sistemləri ( GNSS ) metodudur.
 
AMEA nəzdində RSXM-də geodiamikgeodinamik tədqiqatlara 2012-ci ildə başlanılmışdır. Hazırda respublika ərazisində 24 GPS (Trimble) stansiyalarstansiyası quraşdırılmışdır.
 
=== RSXM-nin seysmik stansiyaları ===
Sətir 239 ⟶ 238:
 
Bütün bunlara baxmayaraq hələ XIX əsrin ortalarından başlayaraq zəlzələləri insan hissiyatına, fiziki obyektlərə vurduğu ziyana, ətraf geoloji mühütə vizual təsirinə görə təsnifləşdirməyə cəhdlər edilirdi. Həmin əsrin sonlarında İsveçrədə və İtaliyada tərtib olunmuş Rossi-Forel (RF) zəlzələ intensivliyi şkalası geniş yayılmışdı. Bu cədvəldə seysmik titrəyişlər intensivliklərinə görə on dərəcəyə bölünürlər.
 
1902-ci ildə İtaliyada Cüzeppi Merkalı tərəfindən yeni, 12 ballı intensivlik şkalası tərtib edildi.
1931-ci ildə amerikalı alimlər Q.Vud və F.Nyumen, 1956-cı ildə isə Ç.Rixter həmin şkalada müəyyən dəyişikliklər etmişlər və hazırda bu şkala «Modifikasiya olunmuş Merkallı şkalası (MMİ)» adlanır.
1964-cü ildən Şərqi Avropada, o cümlədən Azərbaycanın da daxil olduğu keçmiş SSRİ-də rəsmi olaraq 12 ballıq MSK-64 şkalası qəbul edildi. Şkalanın adı onu tərtib edən seysmoloqların soyadlarının baş hərflərindən ibarətdir: S.V.Medvedyev (SSRİ), V.Şponxoyer (ADR) və V.Karnik (Çexoslavakiya). Bir-birindən az fərqlənən MMİ və MSK-64 şkalalarından əlavə 12 ballı Avropa makroseysmik şkalası (EMS, 1998), həmçinin Yaponiyada 1951-ci ildən tətbiq edilən Yaponiya meteoroloji agentliyinin (JMA) 7 ballı şkalası mövcuddur.
Aşağıda MSK-64 seysmik intensivlik şkalası ətraflı şəkildə verilir.
*I bal. Zəlzələ hiss olunmur.
*II bal. Çətinliklə hiss olunur. Titrəyişlər yalnız evdə, xüsusilə də yuxarı mərtəbələrdə sakit halda olan insanlar tərəfindən hiss olunur.
*III bal. Zəif titrəyişlər. Zəlzələ evdə sakit halda olan az adamlar və çöldə tək-tək adamlar tərəfindən hiss olunur. Minik avtomobili keçərkən əmələ gələn titrəyişlərə oxşardır. Diqqətli insanlar yüngül əşyaların zəif, yuxarı mərtəbələrdə isə bərk yellənməsini müşahidə edirlər.
*IV bal. Aydın-aşkar titrəyiş. Zəlzələ bina daxilindəki adamların çoxunun, çöldəkilərin isə bəzilərinin tərəfindən hiss olunur. Yatanların bəzisi ayılır, lakin qorxmurlar. Ağır yüklü maşının əmələ gətirdiyi titrəyişlərə oxşardır. Pəncərə və qapıların cingiltisi, döşəmə və divarların cırıltısı eşidilir. Mebelin titrəyişi, asılan əşyaların yüngül yellənməsi, açıq qablardakı mayelərin dalğalanması müşahidə olunur. Dayanmış avtomobillərdə təkan hiss edilir.
*V bal. Zəlzələ bina daxilindəki bütün insanlar, çöldəkilərin çoxu tərəfindən hiss olunur. Yatanların çoxu ayılır. Bəzi adamlar çölə qaçırlar. Heyvanlar narahat olurlar. Bina bütünlüklə titrəyir. Asılı əşyalar güclü yellənirlər. Nadir hallarda rəqqaslı saatlar dayanır. Bəzi dayanıqsız əşyalar aşır və ya sürüşürlər. Qapı və pəncərələr açılır və yenidən çırpılır. Maye dolu açıq qablardan maye dağılır. Evin daxilində düşən ağır əşyanın əmələ gətirdiyi titrəyişlərə oxşardır. Çiy kərpicdən, gildən tikilmiş kənd evlərində yüngül zədələr, suvaqda xırda çatlar əmələ gələ bilər və suvaq qopub düşə bilər. Bəzi hallarda bulaqların debiti dəyişir.
*VI bal. Zəlzələ bina daxilindəki və çöldəki çox insanlar tərəfindən hiss olunur, onların çoxu qorxaraq küçəyə qaçır. Bəziləri müvazinətini itirir, ev heyvanları yuvalarından qaçırlar. Şüşə qabların sınması, kitabların düşməsi, ağır mebellərin hərəkəti müşahidə edilə bilir.
 
1931-ci ildə amerikalı alimlər Q.Vud və F.Nyumen, 1956-cı ildə isə Ç.Rixter həmin şkalada müəyyən dəyişikliklər etmişlər və hazırda bu şkala «"Modifikasiya olunmuş Merkallı şkalası (MMİ)»" adlanır.
İribloklu və panel tipli, adi kərpic binaların bəzilərində və çiy kərpicdən, gildən tikilmiş evlərin çoxunda yüngül zədələr, xırda çatlar əmələ gəlir. Çiy kərpicdən, gildən tikilmiş kənd evlərində bəzən orta dərəcəli zədələr, divarlardakı suvaqlarda çatlar əmələ gəlir, suvaq böyük hissələrlə qopur və s.
*VII bal. Binalar zədələnir. İnsanların böyük əksəriyyəti qorxu içində küçəyə qaçırlar. Onların çoxu ayaq üstdə çətinliklə dururlar. Sürücülər avtomobilin hərəkəti zamanı zəlzələni hiss edirlər.
Dəmir-beton karkas binaların çoxunda yüngül zədələr, suvaqlarda xırda çatlar əmələ gəlir, suvağın hissələri qopur, adi kərpic evlərdə, iribloklu və panel binalarda orta zədələnmə, divarlarda kiçik çatlar müşahidə edilir. Çiy kərpicdən tikilmiş kənd evlərində böyük zədələr, divarlarda dərin çatlar qeyd olunur. Belə evlərin bəzilərində evin divarlarının üçması, divarlarda birbaşa çatlar, binanın ayrı-ayrı hissələri arasında birləşmələrin dağılması və s. ola bilər. Bəzi hallarda yol kənarındakı iti yamaclarda sürüşmələr, yollarda çatlar qeyd edilir. Su səthində dalğa əmələ gəlir, lil qalxdığından su bulanır, quyularda suyun səviyyəsi dəyişir, bir sıra hallarda mövcud bulaqlar itir və ya yenisi əmələ gəlir.
*VIII bal. Binalar ciddi zədələnir. Qorxu və çaxnaşma yaranır. Avtomobil sürən sürücülər də narahatlıq keçirir. Ağacların budaqlarının sınması, ağır mebellərin sürüşməsi, bəzən isə aşması, asılı lampaların bir hissəsinin zədələnməsi qeyd olunur. Dəmir-beton karkas binalarda orta zədələr, divarlarda xırda çatlar, bəzilərində isə ağır zədələr, divarlarda dərin çatlar əmələ gəlir. İribloklu və panel binalarda ağır zədələr, divarlarda böyük çatlar, bəzilərində divarların uçması, birbaşa çatların əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Çiy kərpicdən tikilmiş kənd evlərində divarların uçması, birbaşa çatların əmələ gəlməsi, bəzən isə evlərin tamamilə üçması baş verir. Boru kəmərlərinin qırılması, heykəllərin sürüşməsi, qəbirüstü daşların aşması, daş hasarların dağılması qeyd olunur.
Qruntlarda bir neçə santimetr ölçüdə çat əmələ gəlir, quyuların bəzilərində su itir və ya qurumuş quyulara su dolur.
*IX bal. Bütün binaların zədələnməsi, ümumi çaxnaşma, heyvanların qışqırığı və qaçışması müşahidə edilir.
Dəmir-beton karkas binaların dıvarlarında dərin çatlar, bəzilərində divar uçması, birbaşa çatların əmələ gəlməsi və hətta tamamilə dağılması baş verir. Adi kərpic, iribloklu və panel binalarda divarlarda birbaşa çatlar, bəzi divarların uçması, bəzən isə tam dağılması müşahidə olunur.
Abidələr və sütunlar aşır, yeraltı boru kəmərləri qırılır, bəzi hallarda dəmir yolu reysləri əyilir.
Qruntdakı çatların eni 10 sm-ə çatır, sürüşmə halları, su üzərində iri dalğalar qeyd olunur.
*X bal. Bütün binalarda dağıntı qeyd olunur.
Dəmir-beton karkas binaların dıvarlarında birbaşa çatlar, uçma, bəzən isə binanın tam dağılması, adi kərpic, iribloklu və panel binalar, həmçinin çiy kərpicdən kənd evlərinin tam dağılması müşahidə olunur.
Qruntda onlarla santimetr, bəzən 1 m-ə qədər enində çatlar, iti yamaclarda sürüşmələr qeyd olunur, sahilyanı bölgələrdə lillə qum kütlələrinin qarışması, çaylardan, göllərdən suyun kənara çıxması, yeni göllərin əmələgəlməsi hallarına rast gəlinir.
*XI bal. Fəlakət baş verir. Yaxşı tikilmiş tikililər, körpülər, bəndlər, dəmir yolları ciddi zədələnir, yeraltı boru kəmərləri dağılır, şosse yolları yararsız hala düşür.
Yer səthində enli çatlar, horizontal və vertikal istiqamətlərdə yerdəyişmələr, dağ uçqunları baş verir.
Zəlzələnin intensivliyini təyin etmək üçün xüsusi tədqiqat tələb olunur.
 
1964-cü ildən Şərqi Avropada, o cümlədən Azərbaycanın da daxil olduğu keçmiş SSRİ-də rəsmi olaraq 12 ballıq [[MSK-64]] şkalası qəbul edildi. Şkalanın adı onu tərtib edən seysmoloqların soyadlarının baş hərflərindən ibarətdir: S.V.Medvedyev (SSRİ), V.Şponxoyer (ADR) və V.Karnik (Çexoslavakiya). Bir-birindən az fərqlənən MMİ və MSK-64 şkalalarından əlavə 12 ballıballıq Avropa makroseysmik şkalası (EMS, 1998), həmçinin Yaponiyada 1951-ci ildən tətbiq edilən Yaponiya meteoroloji agentliyinin (JMA) 7 ballıballıq şkalası mövcuddur.
*XII bal. Demək olar ki, bütün yerüstü və yeraltı qurğuların zədələnməsi, yer səthinin dəyişməsi, qruntlarda böyük yerdəyişmələrlə müşayət olunan iri çatlar, dağ uçqunları müşahidə olunur, göllər, şəlalələr əmələ gəlir, çaylar istiqamətini dəyişir.
Zəlzələnin intensivliyini təyin etmək üçün xüsusi tədqiqat tələb olunur.
[[File:Jurnal.jpg|thumb|"Seismoprognosis observations in the territory of Azerbaijan"]]
 
== Elmi nəşrlər ==
 
 
"Azərbaycan ərazisində seysmoproqnoz müşahidələri" elmi jurnalında AMEA Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzində il ərzində Azərbaycan ərazisində seysmologiya və zəlzələ proqnozu üzrə aparılan işlərin nəticələri cəmlənir. Bu nəticələr seysmik stansiyalar şəbəkəsinin qeydə aldığı zəlzələlərin parametrlərindən, Şəki-Şamaxı və Abşeron proqnostik poliqonlarında və digər seysmik aktiv bölgələrdə geofiziki və geokimyəvi stansiyalar şəbəkəsi ilə müşahidə edilən geofiziki və geokimyəvi sahələrin zaman-məkan variasiyaları haqqında olan məlumatlardan ibarətdir.
Sətir 283 ⟶ 259:
*http://www.seismology.az
*http://seismology.az/journal/
 
 
 
[[Kateqoriya:AMEA-nın institut və təşkilatları]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/AMEA_nəzdində_Respublika_Seysmoloji_Xidmət_Mərkəzi"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023