Azərbaycan ədəbiyyatı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Azerifactory tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 10:
 
== Tarixi ==
=== Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (b.e.ə. — XII əsr) ===
== [[Qafqaz albanlarının dili|Qafqaz Albaniyası dilində]] yerli yazı və ədəbiyyatın yaranması [[ermənilər]]də və [[gürcülər]]də olduğu kimi, ölkənin xristianlaşması ilə bağlı idi.<ref name="nizami" /> Dini ədəbiyyatın alban dilinə ilk tərcümələri siryani dilindən olmuşdur.<ref name="nizami" /> Albanların öz doğma dillərində yazı və ədəbiyyatın olması obyektiv tarixi zərurətdən irəli gəlirdi.<ref name="nizami" /> Sosial-iqtisadi və siyasi şərait Albaniyanın öz ədəbiyyatının yaranması üçün zəmin hazırlamışdı.<ref name="nizami" /> V əsrin başlanğıcında arami{{Mənbəsiz}} qrafikası əsasında [[Alban əlifbası|alban yazısı — əlifbas]]ı təkmilləşdirildi.<ref name="nizami" /> Antik müəlliflərə{{Hansı}} görə, albanlar hələ e.ə. I əsrdə öz yazılarından istifadə edirdilər.<ref name="nizami" /> V yüzilin əvvəllərində təkmilləşdirilmiş 52 fonemli alban əlifbası fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi.<ref name="nizami" /> ==
 
== Məhz bu dövrdə alban hökmdarı [[Yesuagen]]in, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "Tövrat" və "İncil"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü.<ref name="nizami" /> V-VII əsrlər alban yazısının çiçəklənmə dövrü hesab olunur.<ref name="nizami" /> Erkən alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi-mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Ədəbiyyatın inkişafı nəticəsində maraq dairəsi genişlənmiş, bu isə öz əksini müxtəlif janrlarda tapmışdı: agioqrafik əsərlər, tarixi xronikalar, hüquqi sənədlər - kilsə qanunları və dünyəvi qanunlar yaranmağa başladı. V-VI əsrlərdə siyasi səbəblər üzündən ədəbiyyatda ellinpərəst istiqamət nəzərə çarpdı.<ref name="nizami" /> Dövrün alban ədəbi ənənələrinə bizə yetişmiş aşağıdakı tarixi narrativ mənbələr aiddir: [[Moisey Kalankatlı]]nın "[[Alban ölkəsinin tarixi]]", VII əsr şairi [[Dəvdək]]in elegiyası, alban hüquqi mənbələri olan kilsə qanunları (V əsr [[Aquen kilsə məclisi]]nin qanunları və [[Katolikos I Simeon|Simeonun]] qanunu adı ilə tanınmış 705-ci il Partav məclisinin qanunu).<ref name="nizami" /> ==
== [[Qafqaz albanlarının dili|Qafqaz Albaniyası dilində]] yerli yazı və ədəbiyyatın yaranması [[ermənilər]]də və [[gürcülər]]də olduğu kimi, ölkənin xristianlaşması ilə bağlı idi.<ref name="nizami" /> Dini ədəbiyyatın alban dilinə ilk tərcümələri siryani dilindən olmuşdur.<ref name="nizami" /> Albanların öz doğma dillərində yazı və ədəbiyyatın olması obyektiv tarixi zərurətdən irəli gəlirdi.<ref name="nizami" /> Sosial-iqtisadi və siyasi şərait Albaniyanın öz ədəbiyyatının yaranması üçün zəmin hazırlamışdı.<ref name="nizami" /> V əsrin başlanğıcında arami{{Mənbəsiz}} qrafikası əsasında [[Alban əlifbası|alban yazısı — əlifbas]]ı təkmilləşdirildi.<ref name="nizami" /> Antik müəlliflərə{{Hansı}} görə, albanlar hələ e.ə. I əsrdə öz yazılarından istifadə edirdilər.<ref name="nizami" /> V yüzilin əvvəllərində təkmilləşdirilmiş 52 fonemli alban əlifbası fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi.<ref name="nizami" /> ==
 
== VII-XII əsrlərdə təşəkkül tapan alban ədəbiyyatı ona yad olan mədəniideoloji təsirə - islamlaşma və qriqoriyanlaşmaya və nəhayət, erməniləşməyə qarşı dura bilmədi.<ref name="nizami" />{{Neytrallıq}} Lakin bununla belə IX-XII əsrlərə aid alban [[xaçkar]]larında (xaçdaşlarında) yerli alban mədəniyyətinin ənənəvi komponentləri - dünyəvi süjetlər hələ də əks olunur, kiçik təqvim hələ də işlədilirdi.<ref name="nizami" /> ==
== Məhz bu dövrdə alban hökmdarı [[Yesuagen]]in, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "Tövrat" və "İncil"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü.<ref name="nizami" /> V-VII əsrlər alban yazısının çiçəklənmə dövrü hesab olunur.<ref name="nizami" /> Erkən alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi-mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Ədəbiyyatın inkişafı nəticəsində maraq dairəsi genişlənmiş, bu isə öz əksini müxtəlif janrlarda tapmışdı: agioqrafik əsərlər, tarixi xronikalar, hüquqi sənədlər - kilsə qanunları və dünyəvi qanunlar yaranmağa başladı. V-VI əsrlərdə siyasi səbəblər üzündən ədəbiyyatda ellinpərəst istiqamət nəzərə çarpdı.<ref name="nizami" /> Dövrün alban ədəbi ənənələrinə bizə yetişmiş aşağıdakı tarixi narrativ mənbələr aiddir: [[Moisey Kalankatlı]]nın "[[Alban ölkəsinin tarixi]]", VII əsr şairi [[Dəvdək]]in elegiyası, alban hüquqi mənbələri olan kilsə qanunları (V əsr [[Aquen kilsə məclisi]]nin qanunları və [[Katolikos I Simeon|Simeonun]] qanunu adı ilə tanınmış 705-ci il Partav məclisinin qanunu).<ref name="nizami" /> ==
 
[[Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində|Ərəb işğalı]] nəticəsində [[Xilafət]] tərkibinə qatılmış bütün ölkələrdə olduğu kimi, VIII yüzilin əvvəllərindən Azərbaycanda da rəsmi dövlət dilinin [[ərəb dili]]
== VII-XII əsrlərdə təşəkkül tapan alban ədəbiyyatı ona yad olan mədəniideoloji təsirə - islamlaşma və qriqoriyanlaşmaya və nəhayət, erməniləşməyə qarşı dura bilmədi.<ref name="nizami" />{{Neytrallıq}} Lakin bununla belə IX-XII əsrlərə aid alban [[xaçkar]]larında (xaçdaşlarında) yerli alban mədəniyyətinin ənənəvi komponentləri - dünyəvi süjetlər hələ də əks olunur, kiçik təqvim hələ də işlədilirdi.<ref name="nizami" /> ==
== [[Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində|Ərəb işğalı]] nəticəsində [[Xilafət]] tərkibinə qatılmış bütün ölkələrdə olduğu kimi, VIII yüzilin əvvəllərindən Azərbaycanda da rəsmi dövlət dilinin [[ərəb dili]] olması, bu dilin tabe edilmiş xalqların ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi, onun çox keçmədən ədəbi-elmi yaradıcılıqda da hakim dil olmasına gətirib çıxartdı.<ref name="nizami" /> Lakin əhalisinin çox böyük faizi türkdilli olan Azərbaycan ərazisində ictimai-siyasi və əxlaqi fikirlərlə zəngin folklor da mövcud idi.<ref name="nizami" /> Məzmun və deyim etibarilə müsəlmançılıqdan əvvələ aid [[atalar sözləri]], zərbi-məsəllər və başqa ədəbi nümunələr sırasında el ozanı [[Dədə Qorqud]]un dili ilə söylənilən dastanlar daha çox şöhrət qazanmışdı.<ref name="nizami" /> Tədqiqatçıların "Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının babası" adlandırdığı bu oğuz dastanı şifahi şəkildə VI-VIIl əsrlərdə formalaşmağa başlamış, VII-IX əsrlərdə tam təşəkkül tapmışdır.<ref name="nizami" /> ==
 
== Ədəbiyyatda "şuubilik" - "xalqçılıq" meyilləri özünü islamaqədərki yerli mədəni ənənələri ərəb mədəniyyəti dairəsinə daxil etmək yolu ilə qoruyub saxlamaq cəhdində göstərirdi.<ref name="nizami" /> Beləliklə, Azərbaycan qarışıq bütün müsəlman dünyasında baş qaldırmış və VIII yüzilin ikinci yarısında xüsusilə genişlənmiş bu siyasi-dini mübarizə ərəbmüsəlman ədəbiyyatının yeni dövrü ilə sıx bağlı idi.<ref name="nizami" /> Azərbaycanın ən erkən ərəbdilli şair və ədiblərinin yaradıcılığı VII-VIII əsrlərin hüduduna aiddir.<ref name="nizami" /> İki mədəniyyətinmədəniyyətlərin - öz milli Azərbaycan və ərəb mədəniyyətinin təmsilçisi olan bu şairlərdən [[Musa ibn Bəşşar Şəhavət]], [[İsmayıl ibn Yəsar]], eləcə də onun oğlu İbrahim və qardaşı Məhəmməd haqqında IX - X əsrlərdə yaşamış və yaratmış ərəb filoloqları İbn Quteybənin, Əbu-əll-Abbas əl-Mübərrədin, Məhəmməd əl-Mərzubaninin və ən çox Əbu-əll-Fərəc əl-İsfahaninin və başqalarının əsərlərində məlumat verilir.<ref name="nizami" /> Müasir tədqiqatçıların bəzən "iranlı" hesab etdikləri bu şairlərin mənşəcə Azərbaycandan olmaları etibarlı mənbə kimi qiymətləndirilən İbn Quteybənin məlumatı ilə təsdiq edilir.<ref name="nizami" /> ==
== [[Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində|Ərəb işğalı]] nəticəsində [[Xilafət]] tərkibinə qatılmış bütün ölkələrdə olduğu kimi, VIII yüzilin əvvəllərindən Azərbaycanda da rəsmi dövlət dilinin [[ərəb dili]] olması, bu dilin tabe edilmiş xalqların ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi, onun çox keçmədən ədəbi-elmi yaradıcılıqda da hakim dil olmasına gətirib çıxartdı.<ref name="nizami" /> Lakin əhalisinin çox böyük faizi türkdilli olan Azərbaycan ərazisində ictimai-siyasi və əxlaqi fikirlərlə zəngin folklor da mövcud idi.<ref name="nizami" /> Məzmun və deyim etibarilə müsəlmançılıqdan əvvələ aid [[atalar sözləri]], zərbi-məsəllər və başqa ədəbi nümunələr sırasında el ozanı [[Dədə Qorqud]]un dili ilə söylənilən dastanlar daha çox şöhrət qazanmışdı.<ref name="nizami" /> Tədqiqatçıların "Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının babası" adlandırdığı bu oğuz dastanı şifahi şəkildə VI-VIIl əsrlərdə formalaşmağa başlamış, VII-IX əsrlərdə tam təşəkkül tapmışdır.<ref name="nizami" /> ==
 
== X-XII əsrlər ərəb-müsəlman mədəniyyətinin, o cümlədən onun mühüm tərkib hissəsi olan ədəbiyyatın tarixində ən məhsuldar dövrlərdən biri kimi qiymətləndirilir.<ref name="nizami" /> Bu mədəniyyətin yaradıcılarından olan Azərbaycan ziyalıları bir çox sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyat sahəsində də böyük nailiyyətlər qazanmış, ərəb və fars dillərində yazdıqları elmi-bədii əsərlərlə dövrün ümummüsəlman mədəniyyətini ən yüksək səviyyəyə qaldıra bilmişdilər.<ref name="nizami" /> ==
== Ədəbiyyatda "şuubilik" - "xalqçılıq" meyilləri özünü islamaqədərki yerli mədəni ənənələri ərəb mədəniyyəti dairəsinə daxil etmək yolu ilə qoruyub saxlamaq cəhdində göstərirdi.<ref name="nizami" /> Beləliklə, Azərbaycan qarışıq bütün müsəlman dünyasında baş qaldırmış və VIII yüzilin ikinci yarısında xüsusilə genişlənmiş bu siyasi-dini mübarizə ərəbmüsəlman ədəbiyyatının yeni dövrü ilə sıx bağlı idi.<ref name="nizami" /> Azərbaycanın ən erkən ərəbdilli şair və ədiblərinin yaradıcılığı VII-VIII əsrlərin hüduduna aiddir.<ref name="nizami" /> İki mədəniyyətin - öz milli Azərbaycan və ərəb mədəniyyətinin təmsilçisi olan bu şairlərdən [[Musa ibn Bəşşar Şəhavət]], [[İsmayıl ibn Yəsar]], eləcə də onun oğlu İbrahim və qardaşı Məhəmməd haqqında IX - X əsrlərdə yaşamış və yaratmış ərəb filoloqları İbn Quteybənin, Əbu-əl-Abbas əl-Mübərrədin, Məhəmməd əl-Mərzubaninin və ən çox Əbu-əl-Fərəc əl-İsfahaninin və başqalarının əsərlərində məlumat verilir.<ref name="nizami" /> Müasir tədqiqatçıların bəzən "iranlı" hesab etdikləri bu şairlərin mənşəcə Azərbaycandan olmaları etibarlı mənbə kimi qiymətləndirilən İbn Quteybənin məlumatı ilə təsdiq edilir.<ref name="nizami" /> ==
 
<gallery class="center" perrow="10">
== X-XII əsrlər ərəb-müsəlman mədəniyyətinin, o cümlədən onun mühüm tərkib hissəsi olan ədəbiyyatın tarixində ən məhsuldar dövrlərdən biri kimi qiymətləndirilir.<ref name="nizami" /> Bu mədəniyyətin yaradıcılarından olan Azərbaycan ziyalıları bir çox sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyat sahəsində də böyük nailiyyətlər qazanmış, ərəb və fars dillərində yazdıqları elmi-bədii əsərlərlə dövrün ümummüsəlman mədəniyyətini ən yüksək səviyyəyə qaldıra bilmişdilər.<ref name="nizami" /> ==
<gallery class="center" perrow="10">
File:Dədə Qorqud.jpg|[[Dədə Qorqud]]
File:Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində İsmayıl ibn Yəsar rəsmi (1).JPG|[[İsmayıl ibn Yəsar]]
Sətir 31 ⟶ 32:
[[Şəkil:Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi. İşraq fəlsəfəsi.jpg|thumb|[[Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi]]nin "İşraq fəlsəfəsi" əsərinin 1220-ci ilə aid əlyazması]]
 
== XII yüzil Azərbaycanda farsdilli poeziyanın təntənəsi zamanı hesab edilsə də, ərəbdilli ədəbiyyat hələ də öz mövqelərini qorumuş və hətta mahir qələm ustalarının simasında özünə qızğın tərəfdarlar tapa bilmişdi.<ref name="nizami" /> Əsasən farsca yazan görkəmli Azərbaycan şairləri [[Xaqani Şirvani]] və [[Mücirəddin Beyləqani]] öz yaradıcılıqlarında ərəb dilindən də istifadə edirdilər.<ref name="nizami" /> XII əsrdə Azərbaycan xalqı ərəbdilli ədəbiyyata [[Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi]], [[Yusif ibn Tahir əl-Xuveyyi]] (Xoylu) kimi görkəmli şəxsiyyətləri bəxş etmişdir.<ref name="nizami" /> ==
 
Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirlərindən biri olan Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi fəlsəfi traktatlardan başqa poetik divan da yaratmışdı.<ref name="nizami" /> Onun şeir yaradıcılığı ərəbdilli Azərbaycan poeziyası ilə sıx şəkildə bağlı idi.<ref name="nizami" /> Lirizm, həsrət və çıxılmazlıq əhvali-ruhiyyəsi, lakoniklik Sührəvərdi poeziyasının başlıca xüsusiyyətlərindəndir.<ref name="nizami" />
 
XII yüzilin məşhur şairi və ədəbiyyat tənqidçisi [[Nizami Əruzi]]nin fikrincə, şah və soltanlar, hakimiyyətlərini möhkəmlətmək və nüfuzlarını xalqlar arasında artırmaq üçün öz saraylarında istedadlı şairlər saxlamalı, onları istədikləri kimi tərbiyələndirməli, həmin şairlərin dili və qələmi vasitəsilə öz istək və arzularını təbliğ edirdilər.<ref name="nizami"/> Saray ədəbiyyatının geniş intişar tapdığı bu dövrdə [[Qətran Təbrizi]] də əvvəlcə [[Gəncə]]də, Şəddadilər sarayında, sonra isə [[Naxçıvan]]da, naxçıvanşah Əbu Duləfin sarayında yaşamışdır.<ref name="nizami"/> Elə buna görə də onun yaradıcılığının bu dövründə hökmdarları mədh edən qəsidələr daha başlıca yer tuturdu.<ref name="nizami"/> Qətran böyük mədhiyyələr toplusundan başqa zəmanəmizədək yetişməyən "Qövsnamə" (və ya "Quşnamə") məsnəvisinin və "Ət-Təfasir" ("Təfsirlər") adlı [[fars dili]]nin ilk izahlı lüğətinin müəllifidir.<ref name="nizami"/>
 
== XII yüzilin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının [[Əbül-Üla Gəncəvi]], [[Fələki Şirvani]], [[İzzəddin Şirvani]] kimi dahisöz ustaları bu ədəbiyyatın zəngin xəzinəsinə yeni üslub, yeni şivə gətirərək, Gəncə və Şirvanda fəaliyyət göstərən Azərbaycan ədəbi məktəbinin əsasını qoyurlar.<ref name="nizami" /> Bu məktəbdə ədəbisənətlə real həyat arasında bağlılığı, uzlaşmanı təmsil edən, [[Rudəki]]dən başlayaraq [[Firdovsi]] və b. şairlər, o cümlədən Qətran Təbrizi tərəfindən inkişaf etdirilən farsdilli şerin Xorasan-Türküstan səpkisindən - üslubundan (səbkindən) fərqliolaraq yeni poetik "səbki təmtəraqi" adlı Azərbaycan üslubu yaradıldı.<ref name="nizami" /> ==
 
Ədəbi irsindən yalnız bir neçə şeri qalmış Əbül-Üla Gəncəvi dövrünün hökmdarlarını vəsf etsə də, XI əsrin sonu, XII əsrin I yarısında epik janrı inkişaf etdirən böyük fars şairi [[Sənai]] (1050-1140) poeziyasının mütərəqqi ənənələri ilə bağlı olmuş, Azərbaycan ədəbiyyatında ictimai-fəlsəfi şerin ilk nümunələrini yaratmışdır.<ref name="nizami"/> Əbül-Üladan sonra Şirvan ədəbi məktəbini şairin ən savadlı və istedadlı şagirdi, kürəkəni [[Əfzələddin Xaqani]] (1126-1199) idarə etməyə başladı.<ref name="nizami"/> Vaxtilə məhz Əbül-Üla, Xaqanini Şirvanşah [[III Böyük Mənuçöhr]]ə (1120-1160) təqdim etmiş, ona "Xaqani" təxəllüsünü vermişdi.<ref name="nizami"/> Xaqani öz yaradıcılığı ilə Yaxın və Orta Şərq xalqlarının bədii təfəkkür tərzində yeni bir mərhələ açdı.<ref name="nizami"/> O, dövrün farsdilli Azərbaycan poeziyasına yeni üslub, təmtəraqlı obrazlar, parlaq təşbehlər, ifadələr, bədii təsvir vasitələri, çətin rədif və qafiyələr, nadir sözlər və terminlər, söz oynatmaları gətirib, şeir sənətində söz sənətkarlığı kimi estetik bir konsepsiya yaratdı.<ref name="nizami"/>
 
== XII əsr Azərbaycan poeziyasının maraqlı və ən çox mübahisə doğuran siması şairə [[Məhsəti Gəncəvi]]dir.<ref name="nizami" /> Fars dilində, əsasən rübai janrında yazan Məhsətinin şeirlərinin əksər hissəsi Gəncə mühiti ilə bağlıdır.<ref name="nizami" /> Yaradıcılığında məhəbbət lirikasının əsas yer tutduğu Məhsətinin rübailəri dünyəviliyi, humanizmi, nikbinliyi ilə seçilir. Məhz ondan sonra Azərbaycan şerində rübaiçilik geniĢ inkişaf yoluna qədəmqoyur.<ref name="nizami" /> Azərbaycanlı rübaiçilər içərisində qadın sənətkarların - [[Rəziyyə Gəncəvi]] kimi şairələrimizin yetişməsi Məhsəti təsirinin və yaradıcılığının ən böyük nailiyyətlərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər.<ref name="nizami" /> ==
 
== Azərbaycanın farsdilli poeziyasının "qızıl əsri"nin görkəmli şairlərindən biri, Xaqaninin yetirməsi, mahir mədhiyyəçi-şairlərdən olan [[Mücirəddin Beyləqani]] idi.<ref name="nizami" /> Şirvan ədəbi mühitinin yetişdirməsi olan bu şair qəsidələrinin əksəriyyətini ona himayəçilik edən Azərbaycan atabəyləri sülaləsinin nümayəndələrinə və [[II Toğrul]]un oğlu soltan [[Arslan şah]]a həsr etmişdir.<ref name="nizami" /> Onun lirikasında sonsuz iradə və qürur, özünün və başqalarının yaradıcılığına qarşı tələbkarlıq hakim idi.<ref name="nizami" /> ==
 
== Azərbaycanın farsdilli poeziyasının "qızıl əsri"nin görkəmli şairlərindən biri, Xaqaninin yetirməsi, mahir mədhiyyəçi-şairlərdən olan [[Mücirəddin Beyləqani]] idi.<ref name="nizami" /> Şirvan ədəbi mühitinin yetişdirməsi olan bu şair qəsidələrinin əksəriyyətini ona himayəçilik edən Azərbaycan atabəyləri sülaləsinin nümayəndələrinə və [[II Toğrul]]un oğlu soltan [[Arslan şah]]a həsr etmişdir.<ref name="nizami" /> Onun lirikasında sonsuz iradə və qürur, özünün və başqalarının yaradıcılığına qarşı tələbkarlıq hakim idi.<ref name="nizami" /> ==
[[Şəkil:Nizaminin Gəncədəki heykəli.JPG|thumb|[[Nizami Gəncəvi]]nin [[Gəncə]] şəhərində 1946-cı ildə ucaldılmış heykəli]]
 
== Bu dövrdə [[Nizami Gəncəvi]]nin adı xüsusi çəkilir. Nizami öz dövrünün biliklərinin bütün məcmusuna sahib idi.<ref name="nizami" /> Fəlsəfi ədəbiyyatla, [[astronomiya]] və [[astrologiya]] ilə, [[coğrafiya]] və kosmoqrafik ədəbiyyatla, müəyyən dərəcədə [[riyaziyyat]], [[fizika]] və [[kimya]] ilə tanış olmuşdu. Onun əsərlərində çox qiymətli tibbi, bioloji, təbii-elmi məlumatlara təsadüf olunur.<ref name="nizami" /> Nizami "Xəmsə"si ilə şeir sənətini saraylardan və məddahlıqdan uzaqlaşdırıb, bədii ədəbiyyat yaratdı.<ref name="nizami" /> O, insanı özünün qəhrəmanı edib, onun hiss və həyəcanlarını, duyğu və düşüncələrini, arzu və istəklərini tərənnüm edirdi.<ref name="nizami" /> Şəxsiyyət, onun həyatı, mahiyyəti, təfəkkür tərzi və fəlsəfəsi Nizamini düşündürən, onun poemalarının əsas xəttini təşkil edən mövzular idi. Nizami əsərlərində sənətkarlıq, forma və məzmun vəhdətdə olub bir-birini tamamlayırdı.<ref name="nizami" /> Nizami yaradıcılığı Şərq xalqları ədəbiyyatının inkişafına böyük təsir göstərmişdir.<ref name="nizami" /> Onun əsərləri orta çağ mədrəsələrində əsas dərslərin bir hissəsi olmuş, şairlər, ədiblər və tələbələr onlardan elm öyrənmiş, onları əzbərləmişlər.<ref name="nizami" /> [[Əmir Xosrov Dəhləvi]]ni, [[Haci Kirmani]]ni, [[İmad Kirmani]], [[Əbdürrəhman Cami]]ni, [[Əlişir Nəvai]]ni, [[Məhəmməd Füzuli]]ni və başqalarını Nizami məktəbinin davamçıları hesab etmək olar.<ref name="nizami" /> ==
 
XII əsrin Azərbaycan şairləri və nasirləri arasında Gəncə ədəbi məktəbinin daha bir nümayəndəsi, Nizami Gəncəvinin dostu [[Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustad]] diqqəti xüsusilə cəlb edir.<ref name="nizami"/> Onun "Munisnamə"nin nadir əlyazması hazırda [[London]]dakı [[Britaniya muzeyi]]ndə saxlanır və hələlik Əbubəkr ibn Xosrovun həyatı, yaradıcılığı haqqında yeganə məlumat mənbəyidir.<ref name="nizami"/> Bu məlumata görə, şair Azərbaycan atabəylərinə xidmət etmiş, gənc şahzadələrin müəllimi və tərbiyəçisi olmuş, əsərlərini Azərbaycan atabəyləri [[Cahan Pəhləvan]]a, [[Qızıl Arslan]]a və [[Atabəy Əbu Bəkr]] ithaf etmişdir.<ref name="nizami">{{cite book|title=Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild (III-XIII əsrin I rübü)|date=2007|publisher=Elm|location=Bakı|isbn=978-9952-448-34-4|pages=608|accessdate=14 noyabr 2017}}</ref>
 
= XIII-XV əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı çox çətin şəraitdə inkişaf etmişdir.<ref name="vidadi" /> XIII-XV əsrlər saray ədəbiyyatının, qəsidə şerinin nisbətən zəiflədiyi bir dövrdür.<ref name="vidadi" /> [[İmadəddin Nəsimi]] kimi görkəmli şairlər yaradıcılığın ideya istiqaməti baxımından saray ədəbiyyatına, məddahlığa yabançı idilər.<ref name="vidadi" /> Lakin [[Zülfüqar Şirvani]], [[Arif Ərdəbili]] kimi şairlər saray şeirininşerinin ənənələrini davam etdirirdilər.<ref name="vidadi" /> =
 
XIV əsrdə Azərbaycan şeri nisbətən daha sürətlə inkişaf edirdi.<ref name="vidadi"/> Bu əsrin ədəbiyyatı məzmun etibarilə də əvvəlki əsrlərin ədəbi nümunələrindən fərqlənirdi.<ref name="vidadi"/> O dövrdə həyatı daha geniş surətdə əks etdirən epik dastanlar meydana çıxmışdı.<ref name="vidadi"/> Bu əsərlərdə yaradılmış həyat lövhələri, insan surətləri poeziyanın mistikadan uzaqlaşdığını, onun həyatla əlaqələrinin gücləndiyini göstərir.<ref name="vidadi"/> Arif Ərdəbilinin "Fərhadnamə"si və [[Əssar Təbrizi]]nin "Mehr və Müştəri" adlı poeması bu keyfiyyətləri parlaq surətdə əks etdirən əsərlərdir.<ref name="vidadi"/>
 
Sətir 66 ⟶ 72:
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı tarixində [[Məhəmməd Füzuli]]nin yaradıcılığı müstəsna yer tutur.<ref name="vidadi"/> Onun əsərləri dərin məzmunu ilə Azərbaycan xalqının ictimai və bədii fikir tarixində yeni bir mərhələnin başlanğıcıdır.<ref name="vidadi"/> Füzuli Azərbaycan mədəniyyətinin çoxəsrlik ədəbi ənənələrini mənimsəmiş, onları inkişaf etdirmiş, Azərbaycan ədəbiyyatına yeni məzmun, bədii keyfiyyətlər gətirmişdir.<ref name="vidadi"/> Onun əsərləri sırasında Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yazılmış divanlar, "Söhbətül-əsmar", "Həft cam", "Ənis ül-qəlb" adlı poemaları, "Səhhət və Mərəz", "Rindü zahid" adlı nəsr əsərləri, "Mətləül-etiqad" adlı fəlsəfi risaləsi məşhurdur.<ref name="vidadi"/> 2017-ci ildə Məhəmməd Füzulinin "Divan"ının əlyazmasının surəti [[UNESCO]]-nun "Dünya Yaddaşı" Proqramı Reyestrinə daxil edilib.<ref>{{cite web|title=The copy of the manuscript of Mahammad Fuzuli’s “divan”|url=http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-2/the-copy-of-the-manuscript-of-mahammad-fuzulis-divan/|website=www.unesco.org|publisher=[[UNESCO]]|accessdate=9 iyun 2018}}</ref>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Qətran Təbrizi.jpg|[[Qətran Təbrizi]]
File:N. Babayev - Əbülüla Gəncəvinin portreti.JPG|[[Əbül-Üla Gəncəvi]]
Sətir 106 ⟶ 112:
XVIII əsr Azərbaycan poeziyası, xüsusən aşıq sənəti və üslubuna görə ona yaxın olan yazılı ədəbiyyat qonşu Qafqaz xalqlarının poeziyasına da müəyyən təsir göstərmiş, onların bir çox aşıqları öz qoşmalarının bütöv və ya bir hissəsini Azərbaycan dilində yaratmışlar.<ref name="vidadi"/> Qafqaz xalq ədəbiyyatının qarşılıqlı təsirinə parlaq nümunə Azərbaycan, erməni, gürcü dillərində eyni uğurla yaradan erməni şair və aşığı [[Sayat Nova]]nın yaradırıcılığıdır.<ref name="vidadi">{{cite book|title=Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)|date=2007|publisher=Elm|location=Bakı|isbn=978-9952-448-39-9|accessdate=14 noyabr 2017}}</ref>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində Saib Təbrizi rəsmi (1).JPG|[[Saib Təbrizi]]
File:Khasta Qasim.jpg|[[Xəstə Qasım]]
Sətir 137 ⟶ 143:
xüsusiyyətləri açıb göstərir, həyat həqiqətlərinin düzgün və dərin təsviri, feodal üsuliidarəsinin kəskin və amansız tənqidi, bədii ümumiləşdirmənin dərinliyi, kompozisiyanın mükəmməlliyi, səlis təbii canlı üslub və dil C.Məmmədquluzadənin bu əsərinin əsas məziyyətlərini təşkil edir.<ref name="axundov"/> "Danabaş kəndinin əhvalatları" Azərbaycan tənqidi realist ədəbiyyatının misilsiz nümunələrindən biri hesab olunur.<ref name="axundov"/> Nəriman Nərimanovun 1896-cı ildə yazdığı "Bahadur və Sona" romanı Azərbaycan bədii nəsri tarixində əlamətdar bir hadisə olub, onu yeni ideya-bədii keyfiyyətlərlə zənginləşdirmişdi.<ref name="axundov">{{cite book|title=Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild (XIX əsr).|date=2007|publisher=Elm|isbn=978-9952-448-37-5|pages=504|accessdate=14 noyabr 2017}}</ref>
 
<gallery class="center" perrow="10">
Şəkil:Ağabəyim ağa.jpg|[[Ağabəyim ağa]]
File:Gasim bey Zakir.jpg|[[Qasım bəy Zakir]]
Sətir 209 ⟶ 215:
XX əsrin əvvəllərində mətbuat və ədəbiyyat Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatını əks etdirir, 1905-1907-ci illər inqilabi hərəkatının təsiri altında mütləqiyyəti, polis sistemini, çarizmin milli-müstəmləkə zülmünü tənqid atəşinə tutur, zəhmətkeş kütlənin ağır iş şəraiti və güzəranına biganə qalmırdı.<ref name="futurizm"/> Bununla yanaşı, mətbuat və ədəbiyyat nümayəndələri ölkənin ictimai-siyasi həyatında baş verən mühüm hadisələrə (17 Oktyabr Manifesti, Dövlət duması və s.), Rusiya fəhlə hərəkatının məqsəd və vəzifələrinə, Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu və s. məsələlərə müxtəlif mövqelərdən yanaşırdılar.<ref name="futurizm"/> Mətbuatda və ədəbiyyatda rus çarizminin, Qərb dövlətlərinin qəsbkar planlarının, həmçinin İran və Türkiyədə mütləqiyyət quruluşunun tənqidinə də geniş yer verilirdi.<ref name="futurizm"/> Bu dövrdə realist ədəbiyyat sürətlə inkişaf edir, romantik sənətkarlar yetişir, hətta [[simvolizm]], [[futurizm]] kimi cərəyanlara qoşulanlar da olurdu.<ref name="futurizm">{{cite book|title=Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər).|date=2008|publisher=Elm|location=Bakı|isbn=978-9952-448-41-2|pages=696|accessdate=14 noyabr 2017}}</ref>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Mirzə Ələkbər Sabir.jpg|[[Mirzə Ələkbər Sabir]]
File:USSR stamp M.Ordubadi 1972 4k-3974.jpg|[[Məmməd Səid Ordubadi]]
Sətir 232 ⟶ 238:
Azərbaycan sovet romantizmindən fərqli olaraq, istiqlalçı ədəbiyyatına aid yazarlar romantizmə modernist baxışları ifadə edirdilər.<ref name=sharif/> Bunu [[Hüseyn Cavid]]in, [[Abbas Səhhət]]in yaradıcılıqlarında müşahidə etmək olar.<ref name=sharif/> 1930-cu illər dramaturgiyasına toxunarkən, bu dövr dramaturgiyasının hibrid janrlarda formalaşmış dram əsərlərini sıxışdırıb çıxardığını, əvəzində isə yeni dramaturji təmayüllərin formalaşdığını göstərir.<ref name=sharif/> Bu dövrdə sosialist realizminə əsaslanan dramaturgiyanın "sosialist ictimai varlığın təsvirinə" yönəldiyi də müəllif tərəfindən vurğulanır.<ref name=sharif/>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Xəlil İbrahim oğlu İbrahimov.jpg|[[Xəlil İbrahim]]
File:Qəmər bəyim Şeyda.jpg|[[Qəmər bəyim Şeyda]]
Sətir 254 ⟶ 260:
İkinci dünya müharibəsindən sonra Azərbaycan dilinə tərcüməsi dövlət əhəmiyyəti kəsb edən mədəni tədbirlərdən idi.<ref name="uluturk"/> Klassik və müasir Azərbaycan sənətkarlarının ədəbi irsinin [[rus dili]]nə tərcüməsi də genişləndi.<ref name="uluturk"/> 1950-ci illərdən başlayaraq, qarşılıqlı tərcümə dövlət əhəmiyyətinə malik vüsət aldı.<ref name="uluturk"/>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Tağı Şahbazi Simurğ.jpg|[[Tağı Şahbazi Simurğ]]
File:Aliaga Vahid.jpg|[[Əliağa Vahid]]
Sətir 316 ⟶ 322:
Xalqda milli şüurun oyanmasında Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazılmış əsərlərin xüsusi əhəmiyyəti vardı.<ref name="uluturk"/> M.İbrahimovun "Pərvanə" romanı, "Cənub hekayələri" silsiləsi maraqla qarşılanmışdı.<ref name="uluturk"/> Azərbaycan dramaturgiyası bir sıra nailiyyətlər əldə etmişdi.<ref name="uluturk"/> Mirzə İbrahimovun "Bəşərin komediyası", İ.Qasımovun "Nağıl başlananda", "Dairəni genişləndirin", Bəxtiyar Vahabzadənin "Yağışdan sonra" pyeslərində mənəvi-əxlaqi problemlər əsas yer tuturdu.<ref name="uluturk"/> İlyas Əfəndiyevin müasir mənəvi-əxlaqi dəyərlərdən söhbət açan "Qəribə oğlan", "Bağlardan gələn səs", "Büllur sarayda", "Sevgililərin cəhənnəmdə görüşləri", "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan" pyesləri psixoloji dramın gözəl nümunələri idi. Anarın "Şəhərin yay günləri", "Adamın adamı", "Səhra yuxular", "Sizi deyib gəlmişəm" pyesləri oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı.<ref name="uluturk"/>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Mədinə Gülgün.jpg|[[Mədinə Gülgün]]
File:Xəlil Rza Ulutürk.JPG|[[Xəlil Rza Ulutürk]]
Sətir 389 ⟶ 395:
Ənvər Məmmədxanlının, Əzizə Cəfərzadənin, [[Aqil Abbas]]ın tarixi romanları xalqın qəhrəman, ibrətamiz keçmişini işıqlandırır, böyük tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edirdi.<ref name="uluturk"/> İsi Məlikzadənin "Qırmızı şeytan", [[Aqşin Babayev]]in "Dünyanın axırı", [[Arif Abdullazadə]]nin "Qanlı yaddaş", [[Əli Əmirli]]nin "Meydan", [[Məmməd Oruc]]un "Köçürmə" əsərləri xalqın yaxın tarixinin realist səhnələrini əks etdirirdi.<ref name="uluturk">{{cite book|title=Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VII cild (1941-2002-ci illər)|date=2008|publisher=Elm|location=Bakı|isbn=978-9952-448-48-1|accessdate=14 noyabr 2017}}</ref>
 
<gallery class="center" perrow="10">
File:Baba Pünhan.gif|[[Baba Pünhan]]
File:Eyvaz.jpg|[[Eyvaz Zeynalov]]
Sətir 412 ⟶ 418:
==== Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı (1909 — cari) ====
{{Main|Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı}}
<gallery class="center" perrow="10">
File:Ahmed bey Agayev.jpg|[[Əhməd bəy Ağaoğlu]]
File:Jeyhun Hajibeyli.jpg|[[Ceyhun Hacıbəyli]]
Sətir 437 ⟶ 443:
 
==== Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı ====
<gallery class="center" perrow="10">
File:Haci Zeynalabdin Maragayi.jpg|[[Hacı Zeynalabdin Marağayi]]
File:Mojuz.png|[[Mirzə Əli Möcüz]]

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023