Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Azərbaycan Etnoqrafiyası
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Azərbaycnlılar - Azərbaycan Türkləri
Sətir 165:
|qeyd =
|mənşeyi=[[Türklər]], [[Qafqaz Albanları]], [[Oğuzlar]]}}
'''AzərbaycanlılarAzərbaycan Türkləri''' ({{Dil-az2|آذربایجانلیلار}})<ref>{{ASE|1|180}}</ref><ref name="azerbaijanci">{{BSE|http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/003/058.htm|başlıq=Азербайджанцы}}</ref><ref>Helena Bani-Shoraka. «Language Policy and Language Planning: Some Definitions» in [http://books.google.com/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA144 Annika Rabo, Bo Utas. ''The Role of the State in West Asia'', Swedish Research Institute in Istanbul, 2005, ISBN 91-86884-13-1, 9789186884130, p. 144]</ref><ref name="harvard">Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. [http://books.google.com/books?pg=PA171 ''Harvard Encyclopedia of American ethnic groups'', Harvard University Press, 1981, p. 171], quote: ''In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…''</ref><ref>{{cite book|author=Mark R. Beissinger; Nader Entessar; Edward Friedman; Solomon Gashaw; Noel Jacob Kent; Alan LeBaron; Herbert S.Lewis; James Quirin; Virginia Sapiro; Ronald J. Schmidt; Douglas Spitz; Tekle M. Woldemikael; Crawford Young|year=1993|url=http://books.google.ru/books?id=rltc46FaQsYC&pg=PA116&dq=Azeri+Turkification&hl=ru&sa=X&ei=NOlqVKGrJaP6ywOD2ICIBw&ved=0CBMQ6AEwAA#v=onepage&q=Azeri%20Turkification&f=false|title=Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran|publisher=The University of Wisconsin Press|page=116|}}</ref><ref>[http://www.khazaria.com/genetics/azeris.html Azeri (Azerbaijani) Genetics: Abstracts and Summaries]</ref><ref>[http://sam.gov.tr/wp-content/uploads/2012/01/6.-ETHNIC-SITUATION-IN-THE-CAUCASUS.pdf ETHNIC SITUATION IN THE CAUCASUS. Rauf A. Guseynov]</ref><ref>[http://miskinhill.com.au/journals/asees/19:1-2/language-policy-status-of-russian.pdf Ayse Pamir Dietrich Language Policy and the Status of Russian in the Soviet Union and the Successor States outside the Russian Federation. p. 2.]</ref><ref>[http://www.ca-c.org/journal/2003/journal_eng/cac-04/18.orueng.shtml Gidaiat Orudzhev, D.Sc. (Philol.), Azerbaijani State Nationalities Policy Adviser (Baku, Azerbaijan)]</ref><ref>[http://www.ca-c.org/journal/2000/journal_eng/eng04_2000/22.kisr.shtml "Daghestan: Factors of conflicts and stability". Enver Kisriev, professor, Daghestan Research Center, Russian Academy of Sciences (RAS), (Makhachkala, Russian Federation)]</ref><ref>[http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02634938408400464?journalCode=ccas20#.VGrxgcaOPi8 The Azeris in Georgia and the Ingilos: Ethnic minorities in the limelight]</ref><ref>[http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=504b0001-e271-4187-83aa-f375e3dbc53d&articleId=1c3d78c8-2ac2-4758-ad5b-017f0f631a49 South Caucasus: Common Ground]</ref><ref>[http://www.gab-bn.com/IMG/pdf/Az3-_A_Northern_Neighbor_Growls_and_Azerbaijan_Reassesses_Its_Options.pdf Sabrina Tavernise. The New York Times – 22.10.2008]</ref><ref>[http://iranian.com/Opinion/2002/August/Azeri/ Who are Azeris?]</ref><ref>{{Cite book|title = The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule|url = https://books.google.com/books?id=7eyoAAAAQBAJ|publisher = Hoover Press|date = 2013-09-01|isbn = 9780817991838|first = Audrey L.|last = Alstadt}}</ref> — əsasən [[Cənubi Azərbaycan|İranın şimal-qərbi]]<nowiki/>ni əhatə edən [[Cənubi Azərbaycan]]<nowiki/>da və [[Azərbaycan Respublikası]]<nowiki/>nda yaşayan [[türk]] etnik qruplarından biri.<ref>{{cite book|author=Svante E. Cornell|title=Azerbaijan Since Independence|url=https://books.google.com/books?id=TaZzCQAAQBAJ&pg=PA7 |date=20 May 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-47621-4|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Barbara A. West|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA68|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1913-7|page=68}}</ref><ref>{{cite book|author=James Minahan|title=Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z|url=https://books.google.com/books?id=Zu5GpDby9H0C&pg=PA1766|date=1 January 2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-32384-3|page=1766}}</ref> AzərbaycanlılarAzərbaycan Türkləri [[Anadolu türkləri]]<nowiki/>ndən sonra ən çoxsaylı [[Türk xalqları|türk etnik qrupu]]<nowiki/>dur.<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Azerbaijani-people|title=Azerbaijani {{!}} people|newspaper=Encyclopædia Britannica|access-date=2016-11-03}}</ref>
 
Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı]]) və [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]), [[İraq]] ərazisində yaşayırlar{{Bax|#Məskunlaşma|green}}.
Sətir 179:
== Məskunlaşma ==
{{Əsas|Azərbaycanlıların məskunlaşması}}
Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|lang=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 10,1 milyona yaxın (2019) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 93,6%-i)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>.
 
AzərbaycanlılarAzərbaycan Türkləri saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|lang=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 10,1 milyona yaxın (2019) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 93,6%-i)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>.
[[İran]]da azərbaycanlılar əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı]]nın şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 20-30 milyon nəfərdir.<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO&nbsp;— Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality?&nbsp;— The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref>
 
[[İran]]da azərbaycanlılarazərbaycan türkləri əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı]]nın şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 20-30 milyon nəfərdir.<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO&nbsp;— Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality?&nbsp;— The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref>
[[Rusiya]]da azərbaycanlılar [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızılyar rayonu|Qızılyar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar]]ın ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi.
 
[[Rusiya]]da azərbaycanlılarazərbaycan türkləri [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılarazərbaycan türkləri azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızılyar rayonu|Qızılyar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . AzərbaycanlılarınAzərbaycan Türklərinın sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılarazərbaycan türkləri az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlılarazərbaycan türklərin]]ın ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi.
[[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılar]] əsasən, [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]<nowiki/>ndə (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneuli]]<nowiki/>də (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabani]]<nowiki/>də (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisi]]<nowiki/>də (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisi]]<nowiki/>də (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti diyarı]]<nowiki/>nın rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli diyarı|Şida Kartli mxaresi]]<nowiki/>ndə (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti diyarı|Msxeta-Mtianeti mxaresi]]<nowiki/>ndə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]]<nowiki/>da. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə [[Tbilisi]]<nowiki/>də (11 min, yaxud 1%), [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]<nowiki/>nin inzibati mərkəzində — [[Rustavi|Rustavi şəhəri]]<nowiki/>ndə (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>.
 
[[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılarazərbaycan türkləri]] əsasən, [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]<nowiki/>ndə (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneuli]]<nowiki/>də (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabani]]<nowiki/>də (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisi]]<nowiki/>də (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisi]]<nowiki/>də (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti diyarı]]<nowiki/>nın rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli diyarı|Şida Kartli mxaresi]]<nowiki/>ndə (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti diyarı|Msxeta-Mtianeti mxaresi]]<nowiki/>ndə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]]<nowiki/>da. AzərbaycanlılarınAzərbaycan Türklərinın bir hissəsi isə [[Tbilisi]]<nowiki/>də (11 min, yaxud 1%), [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]<nowiki/>nin inzibati mərkəzində — [[Rustavi|Rustavi şəhəri]]<nowiki/>ndə (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>.
[[Qarabağ münaqişəsi]]nin başlanmasına qədər, [[Ermənistan]]ın əksər rayonlarında [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı kəndləri]] vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt [[İrəvan|İrəvan şəhəri]]<nowiki/>ndə 12&nbsp;359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi<ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.]</ref>. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu<ref>{{BEEL|Эривань}}</ref>. [[XIX əsr]]in sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России]</ref>. {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1979)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1979)}} əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160&nbsp;800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda<ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref>, {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1989)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1989)}} Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84&nbsp;860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)<ref name="АрмНац">Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. [[XXI əsr]]in əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur<ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад]. Томас де Ваал. гл. 5</ref>.
 
[[Qarabağ münaqişəsi]]nin başlanmasına qədər, [[Ermənistan]]ın əksər rayonlarında [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı kəndləri]] vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt [[İrəvan|İrəvan şəhəri]]<nowiki/>ndə 12&nbsp;359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi<ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.]</ref>. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardanazərbaycan türklərindən ibarət olmuşdu<ref>{{BEEL|Эривань}}</ref>. [[XIX əsr]]in sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России]</ref>. {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1979)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1979)}} əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160&nbsp;800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda<ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref>, {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1989)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1989)}} Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın sayı cəmi 84&nbsp;860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)<ref name="АрмНац">Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. [[XXI əsr]]in əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur<ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад]. Томас де Ваал. гл. 5</ref>.
[[Türkiyə]]də azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd bölgələrdə - [[Qars azərbaycanlıları|Qars]], [[İğdır ili|İğdır el]]<nowiki/>lərində, və [[Ərzurum ili|Ərzurum eli]]<nowiki/>nin [[:tr:Şenkaya|Şənqaya elçəsi]]<nowiki/>ndə yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.
 
[[Türkiyə]]də azərbaycanlılarazərbaycan türkləri, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd bölgələrdə - [[Qars azərbaycanlıları|Qars]], [[İğdır ili|İğdır el]]<nowiki/>lərində, və [[Ərzurum ili|Ərzurum eli]]<nowiki/>nin [[:tr:Şenkaya|Şənqaya elçəsi]]<nowiki/>ndə yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılarazərbaycan türkləri məskunlaşıblar.
[[Türkmənistan]]<nowiki/>da isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə [[Türkmənbaşı]] və [[Aşqabad]]<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане]</ref> şəhərlərində yaşayırlar.
 
[[Türkmənistan]]<nowiki/>da isə azərbaycanlılarazərbaycan türkləri kompakt şəkildə [[Türkmənbaşı]] və [[Aşqabad]]<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане]</ref> şəhərlərində yaşayırlar.
 
==Etnogenez==
Sətir 204 ⟶ 205:
İlk öncə azərbaycanlı sözü barədə məlumat vermək lazımdır. Uzun tarixi bir dövr ərzində, hal-hazırda azərbaycanlı adlanan toplum türk adlanırdı. Lakin sovet işğalından sonra məqsədli formada Stalinin əmri ilə türk adının unutdurulmasına başlanıldı. XX əsrin 30-cu illərindən etibarən türklərə Azəri deyilməyə başlanıldı.<ref name="Qeybullayev 1994">{{cite book|first= Qiyasəddin |last= Qeybullayev |authorlink= |title= Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən|year=1994 |location=Bakı |publisher= Azərnəşr |url= |ref=harv}}</ref>
 
Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar‖―azərbaycan türkləri anlayışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki hissəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar ―azərbaycanlı‖ adlanır, çünki A zərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan‖ adının coğrafi anlayış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan ) adlanmış iki hiss ənin ―Azərbaycan‖ adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikdir. Ona göre ki, əvvələn, hələ er. əv. I minillikdə ölkənin hər iki hissəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik olan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran Sasanilər dövlətinin (Dərbənd qala divarında VI əsrə aid farsca yazıda ―Aturpatkan adının qeyd olunması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki ərazi Sasanilər dövlətinin tərkibində Atropateniya- Azərbaycana məxsus idi), VII əsrin ortalarından Ərəb xilafətinin tərkibində bir inzibati vahidə daxil idi.<ref>Q.A.Melikişvili. ''К истории древней Грузии''. Tiflis, [[1959]]</ref> Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən ərazisi (Sabirabad, Saatlı, Salyan. Neftçala, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik, Yardımlı və Astara rayonları) tarixən Maday (Midiya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan‖ (daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud A zarbaycan) formasını almış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi A zərbaycana məxsus ərazinin bir hissəsi indi Şimali A zərbaycanin tərkibindədir. Deməli, Azərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki hissəyə parçalanmış vahid ölkə, azərbaycanlılarazərbaycan türkləri isə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur.<ref name="Qeybullayev 1994"/>
 
Er. əv. VII əsrdən başlayaraq eramızın XII-XIII əsrlərinə qədər Y. B. Yusifova görə, Azərbaycan tərəfə türk etnoslarının üç böyük axını olmuşdur.
 
=== AzərbaycanlılarınAzərbaycan türklərinın mənşəyi haqqında nəzəriyyələr===
Hər bir xalqın təşəkkülü tarix boyu davam etmiş arasıkəsilməz etnik prosesin nəticəsidir. Təbiətdə kimyəvi, fiziki və bioloji proseslərdə olduğu kimi, cəmiyyətdə gedən etnik proses də müəəyən komponentləri qəbilələr, tayfalar,xalqlar və millətlər , bir sözlə, etnoqrafiya elmində qəbul edildiyi kimi, etnoslardır.Konsolidasiya ( etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə müxtəlif etnosların arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini dilindən məhrum etməsi və özünə qatması prosesi) prosesləri nəticəsində bir ad altında məlum etnos müəyyən tarixi mərhələdən sonra tarix səhnəsindən çıxır, başqa adla bir etnos yerini tutur, biri əriyib gedir, digəri hakim mövqeyə malik olur. Müasir xalqlar bu proseslərin əsasında yaranmışdır.Deməli, etnik proses ayrı-ayrı etnik komponentlərinetnosların hissələrinin əhəmiyyətli, zəruri dəyiş məsi,yeni etnik adda etnosların yaranması prosesidir. Belə də demək olar: hər bir etnosun formalaşması etnik özünüadlandımanın yaranmasıdır; bu o deməkdir ki, tarix boyu bir etnik adla məlum etnos etnik proses nəticəsində müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa etnik ada malik olur. Ona görə hər bir xalqın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik prosesin bütün mərhələlərində iştirak iştirak etmiş komponentləri müəyyən etmək lazımdır. Başqa sözlə, xalqımızın mənşəyini araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların adlarını və onların etnik mənsubiyyətlərini üzə çıxarmaq gərəkdir. Bu işi tarixi mənbələr əsasında görmək olar. Lakin tariximizinmüxtəlif dövrlərində etnik prosesdə iştirak etmiş etnoslar barədə yerli yazılı mənbələr yoxdur. Başqa dillərə aid mənbələrdəki məlumatlar isə çox azdır, səthidir, həm də çoxminillik tariximizin bütün dövrlərini eyni dərəcədə əhatə etmir. Azərbaycan xalqının mənşəyi haqqında tarixi həqiqətdən kənarda duran fikirlərin yaranmasının əsas səbəbi də budur.
 
Azərbaycan tarixşünaslığında mənşəyimiz haqqında mövcud konsepsiyanın müddəaları qısaca aşağıdakı kimidir:
Göstərilən səpkidə azərbaycanlılarınAzərbaycan türklərinın bir xalq kimi yaranış problemi ilkin olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1919-cü ildə bu Cümhuriyyətin təmsil etdiyi millət haqqında tarixi arayış yazılmış və böyük dövlətlərin Paris konfransına verilmişdi. Bu arayışda deyilirdi:<ref name=":1">{{cite book|first= Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=İslamın ilkin yayılma çağı |year=1996 |location=Bakı |publisher= Azərbaycan|url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Ən qədim zamanlardan başlayaraq Xəzər sahili boyunca Qafqazın cənub-şərq torpaqlarında qismən türk, qismən isə tatar dilində danışan tayfalar yerləşmişdi. Bu tayfalar müxtəlif çağlarda müəyyən ölçüdə iranlılarla (farslar nəzərdə tutulur), eləcə də sayca daha çox, qüdrətli və güclü olan türklərlə qaynayıb-qarışmışlardı. bu qaynayıb-qarışma ilə bağlı Qafqazın həmin yerli sakinləri Azərbaycan türkləri, yaxud da yaşadıqları ölkənin adına uyğun olaraq Azərbaycanlılar adlanırlar.''}}
 
Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə. [[Cənubi Azərbaycan|Cənubi A zərbaycan]] ərazisində və ona bitişik bölgələrdə er. əv. III minillikdən başlayaraq kuti, lulubi, subi, er. əv. II minillikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar yaşayırdılar.<ref>{{cite book|first= И. Г. |last= Алиев |authorlink= |title= Об этнических процессах в областях Восточного Закавказья и Западного Ирана в конце II — в нача- . ле I тыс. дон. э. «Этнические проблемы истории Центральной Азии в дрезности|year=1981 |location=Moskva |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Bu tayfaların etnik-dil mənsubiyyətləri məlum deyil. Avropa tədqiqatçıları (Q. Hüzinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Kammenhuber, C. Kameron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil ailəsi olmuşdur.<ref>{{cite book|first= И. Г.|last=Алиев |authorlink= |title= История Мидии|year=1960 |location=Баку |publisher= |url= |ref=harv}}</ref><ref>{{cite book|first= И. А. |last=Бабаев |authorlink= |title= К вопросу о возникновении государства Албании(Кавказской)|year=1976 |location=Баку |publisher= АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права |url= |ref=harv}}</ref> Bu dil ailəsini şərti olaraq ―Kaspi və ya ―Zaqro-Elam adlandırmaq olar.<ref>{{cite book|first= Н. А. |last= Баскаков |authorlink= |title= Введение в изучение тюркских языков|year=1969 |location=Баку |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
 
[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın {{link-interwiki|az=Etnogenez|az_mətn=etnogenezində|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Ethnogenesis}} qədim [[Atropatena]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın {{link-interwiki|az=Avtoxtonluq|az_mətn=yerli|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Автохтонность}} əhalisi ilə yanaşı, bura [[E.ə. I minillik|b.e.ə. I minillik]] və [[I minillik|b.e.nın I minilliyində]] [[Türk dilləri|türkdilli]] tayfalar [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[oğuzlar]], [[peçeneqlər]] və s. ) iştirak etmişdir<ref name="azerbaijanci" />.
 
[[Britannika Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlılarazərbaycan türkləri digər bütün millətlər kimi qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi [[Zaqafqaziya]]nın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış [[midiyalılar]] olmuşdur. Lakin heç şübhəsiz ki, [[millət]]<nowiki/>in formalaşmasında əsas amil və dominant etnos [[türklər]] olmuşdur.
 
Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}<ref>{{Kitab3
Sətir 245 ⟶ 246:
|страницы = 8-9
|isbn = 5020167614, 9785020167612
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref>, qeyd edirlər ki, azərbaycanlılarazərbaycan türkləri qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.
 
Rusiyalı etnoloq {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}, özünün {{Dil-ru|«Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье»}} adlı kitabında iddia edir ki, "''erkən orta əsrlər Albaniya və [[Cənubi Azərbaycan]] (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"''<ref>{{Kitab3
Sətir 297 ⟶ 298:
|страницы = 6
|isbn = 1860642780, 9781860642784
}}{{oq|en|“The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”}}</ref>. "Şərq Tarixi"nə ({{Dil-ru|«Истории Востока»}}) əsasən, [[türklər]]lə azərbaycanlılarazərbaycan türkləri arasındakı etnik sərhəd [[XVI əsr]]ə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi<ref name="АИ"/>. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, ''"Səfəvi İranı ilə [[Osmanlı İmperiyası]] arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılarazərbaycan türkləri arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir"''<ref name="feod"/>. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri [[Şahsevənlər|şahsevən]] və [[Padarlar|padar]] tayfaları isə [[Muğan düzü|Muğan]]a köçürülmüşdü<ref name="Волкова Н. Г.">{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г.
|hissə = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
Sətir 312 ⟶ 313:
{{Şəkillər sırası2|ş1=182|Azerbaijani man with prayer beads.jpg|ş2=150|Azeri girl from Shemakha.jpg|mətn=Azərbaycanlı kişi və azərbaycanlı qadının fotoşəkilləri, XIX əsrin ikinci yarısında çəkilmişdir|align=left}}
 
Rusiyada, azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, [[Rusiya İmperiyası]]nda nəşr olunan [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]] yazır ki, ''"Azərbaycan tatarları&nbsp;— türk-səlcuqların və [[Hülakü xan]]ın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar"''<ref>{{BEEL|Россия/Население/Россия в этнографическом отношении}}</ref>. [[1926]]-cı il [[BSE]]-sinə görə isə ''"Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII&nbsp;əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk elementi təşəkkül tapdı"''<ref>{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq = Большая советская энциклопедия
Sətir 420 ⟶ 421:
 
[[Şəkil:Shahsevan girls from a rich family.jpg|thumb|250px|Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: {{link-interwiki|az=Anton Sevryuqin|az_mətn=A.V.Sevryuqin|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Севрюгин, Антон Васильевич}}]]
Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. AzərbaycanlılarınAzərbaycan Türklərinın bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu<ref>{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г.
|başlıq = Кавказский этнографический сборник
Sətir 432 ⟶ 433:
}}</ref> Gəncəbasar türkləri(ayrımlar)&nbsp;— Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz d dağlarında<ref name="Советская энциклопедия">{{cite news | title=Азербайджанцы |publisher=Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.| url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/Азербайджанцы| lang=ru}}</ref> məskunlaşıblar.Türkiyə türkləridirlər və XV əsrdə Azərbaycana köçürülüblər.
* [[Əfşarlar]]&nbsp;— 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur<ref>Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56</ref><ref name="ethnomuseum" >Российский этнографический музей. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?афшары Афшары].</ref> və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
* [[Bayat tayfası]]&nbsp;— oğuz tayfası, həm azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın və həm də [[türkmənlər]]in subetnik qrupudur<ref>Российский этнографический музей. Глоссарий. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 Баяты]</ref>.
* [[Qaradağlılar]]&nbsp;— İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan ''şahsevənlərə'' yaxındırlar<ref name="Советская энциклопедия"/>. Yeddi tayfaya bölünürlər<ref>{{Kitab3
|müəllif =
Sətir 455 ⟶ 456:
}}</ref>.
* [[Padarlar]]&nbsp;— oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar<ref name="Волкова Н. Г."/>. Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər<ref name="Советская энциклопедия"/>.
* [[Tərəkəmələr]]&nbsp;— azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın ayrıca etnik qrupu<ref>{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
Sətir 484 ⟶ 485:
}}</ref>.
 
S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının [[Zəngəzur qəzası]]nda 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: ''sofulu'', ''dərzili'', ''saralı'', ''puşanlı'', ''giyili'', ''xocamusaqlı'', ''baharlı''<ref name="Имя и этнос"/>. Etnoqraf və qafqazşünas {{link-interwiki|az=Mark Kosven|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}} qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılarazərbaycan türkləri arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra&nbsp;— ''cəbrayıllı'', ''sarcalı'', ''sofuli'', ''gəyili'', ''xocal-səhli'', ''ciyilli'', ''dələgərdə'', ''kəngərli'', ''imirli'' və s.<ref>{{Kitab3
|müəllif ={{link-interwiki|az=Mark Kosven|az_mətn=Косвен М. О.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}}
|başlıq = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы
Sətir 553 ⟶ 554:
XX əsrin əvvəllərində Avropa mənbələri Azərbaycan terminini yalnız Arazdan cənubdakı, hazırki İran əyaləti kimi işlədirlər.<ref>Адербиджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref> Rusiyada Arazın şimalındakı ərazilər (müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi) bir qayda olaraq "Şərqi Zaqafqaziya" adlandırılırdı və o, Arran və Şirvan adlandırılan ərazilərin daxil olduğu tarixi vilayət idi. [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]]nə görə Azərbaycan rus Ermənistanının (cənubi Zaqafqaziya) şimalında idi, hansından ki, o, Arazla ayrılırdı.<ref>Азербейджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref> [[Vasili Bartold]]a görə, əgər hal-hazırda Azərbaycan Respublikasını əmələ gətirən bütün vilayətlər üçün termin tapmaq lazım olsa idi, onda, yəqin ki, Aran adını qəbul etmək olardı.<ref name="Бартольд">В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с. 703: {{oq|ru|Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др., никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.}}</ref> [[İqor Dyakonov]] qeyd edir ki, XX əsrə qədər "Azərbaycan" termini İranın şimal-qərbinin türkdilli ərazisilə əlaqədar işlənirdi.<ref>The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, [[Cambridge University Press]], pg 100: {{oq|en|Until the twentieth century, the term Azerbaijan (a late form of the term Atropatene derived from the name Atropates, satrap and later king of Western Media at the end of the fourth century BC) was used solely for the Turkic-speaking regions of North-Western Iran. When, in 1918—1920, the power in Eastern Transcaucasia (Shirvan, etc.) was taken over by the party of Musavatists, they gave to their state the name ‘Azerbaijan’, hoping to unite it with Iranian Azerbaijan, or Azerbaijan in the original sense of the term; that territory had much greater Turkic population; the Musavatists relied on the state of complete political disintegration of Iran at that period, and hoped to easily annex Iranian Azerbaijan into their state. Until the twentieth century, the ancestors of the present-day Azerbaijanis called themselves Turki, while the Russians called them Tatars, not distinguishing them from the Volga Tatars. The Azerbaijani language belongs to the Oghuz branch of Turkic; the Volga Tatar language belongs to the Kipchak branch of Turkic.}}</ref> Bu fakt bölgənin tarixi üzrə aparıcı mütəxəssis olan [[Vladimir Minorski]] tərəfindən təsdiq edilir.<ref>Minorsky, V. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān).» Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2007:{{oq|en|Historically the territory of the republic corresponds to the Albania of the classical authors (Strabo, xi, 4; Ptolemy, v, 11), or in Armenian Alvan-k, and in Arabic Arran. The part of the republic lying north of the Kur (Kura) formed the kingdom of Sharwan (later Shirwan). After the collapse of the Imperial Russian army Baku was protectively occupied by the Allies (General Dunsterville, 17 August — 14 September 1918) on behalf of Russia. The Turkish troops under Nuri Pasha occupied Baku on 15 September 1918 and reorganized the former province under the name of Azarbayān—as it was explained, in view of the similarity of its Turkish-speaking population with the Turkish-speaking population of the Persian province of Ādharbaydjān.}}</ref> 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan ekzonimi Zaqafqaziyada az işlənirdi.<ref>{{oq|ru|Всё же вплоть до начала XX в. местное кочевое население называло себя, как правило, по племенной принадлежности, а оседлые жители — по названию местности. Иногда использовали такие термины как «мусульмане» или «татары», а в начале XX в. в моду стал входить политизированный термин «тюрки». Правда, по признанию М. Э. Расул-заде, некоторые жители Азербайджана считали себя иранцами, будучи носителями иранской культуры. Но термин «азербайджанцы» до революции никогда не применялся (Расул-заде, 1996. С. 48; Алекперов, 1960. С. 73—74). В переписке большевистских лидеров в 1920 г. использовались термины «татары» или «бакинские татары» (Казанджян, 1997. С. 28—29, 36—37). Даже в начале 1920-х гг. название ещё не устоялось, и в работе одного и того же автора его можно было встретить в формах «Адербейджан», «Азербейджан» и «Адзербейджан» (см., напр., Самойлович, 1924).}}</ref>
 
1917-ci ilin 15-20 aprel tarixləri arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresinin iclası keçirildi. Burada yeni inqibali çevriliş vəziyyətində azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın arzularını müəyyən etmək üçün ilk cəhd edildi. Konqresin iclası ərzində Azərbaycan üçün muxtariyyət statusu tələbi açıqca dilə gətirildi. Ancaq [[Hacı Zeynalabdin Tağıyev]]in təklifi ilə "Azərbaycan" adı qətnamənin yekun mətnindən çıxardıldı.<ref>Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905—1920. — Cambridge University Press, 2004. — С. 90. — ISBN 0521263107.</ref>
[[Şəkil:1ST AZ REP.GIF|thumb|300px|[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin xəritəsi, AXC Xarici İşlər Nazirliyinin [[Paris Sülh Konfransı]]nda təqdimatı.]]
"Azərbaycan" adı ilk dəfə [[Zaqafqaziya seymi]]nin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi|Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək]] üçün qərar qəbul etdi və özünü müvəqqəti [[Azərbaycan Milli Şurası]] elan etdi.<ref>[http://www.azerbaijan.az/_History/_Middle/middle_03_r.html Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)]</ref>.
 
Cənubi Azərbaycan və Şərqi Zaqafqaziyada yaşayan türkdilli xalqların özünü adlandırdığı "Azərbaycanlılar" termini (müxtəlif fonolojik formalarda) avropalı etnoqraflar tərəfindən elmə daxil edilib; azərbaycanlılarazərbaycan türklərin arasında o, ilk dəfə 1891-ci ildə liberal Bakı qəzeti [[Kəşkül (qəzet)|Kəşkül]] tərəfindən sadə xalqın "müsəlman" kimliyi ilə rəqabət aparacaq yeni kimlik ortaya qoymaq məqsədilə istifadəyə gətirilib.<ref>Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.</ref> Bu termin 1936-cı ildə rəsmi olaraq tətbiq edildi.<ref>Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34-35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6. {{oq|ru|Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно; даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 году. Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870-1925) до конца своих дней называл себя «тюрком». Только после 1936 года термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование.}}</ref> XX əsrə qədər azərbaycanlılarınazərbaycan türklərinın ortaq etnonimi yox idi, regiondakıbölgədəki köçəri əhali özünü aid olduğu tayfa vasitəsilə, oturaq əhali isə yaşadığı yerə görə adlandırırdı. Məişətdə istifadə edilən və ümumiləşən termin "müsəlmanlar" idi.
 
=== Endoetnonim ===
Sətir 601 ⟶ 602:
| том = II, выпуск II
| страницы = 22
}}</ref>. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri [[Molla Pənah Vaqif]] isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "[[el]]"lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist [[Mirzə Fətəli Axundov]] isə azərbaycanlılaraazərbaycan türklərinəa müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.
 
Azərbaycanlılarazərbaycan türkləri arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə [[1891]]-ci il tarixli [[Kəşkül (qəzet)|"Kəşkül"]] adlı Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)<ref name="Сахаров-центр">{{cite web|url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|title=Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане|publisher=sakharov-center.ru|author=Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ|archiveurl=http://www.webcitation.org/66MKBElo0|archivedate=2012-03-22}}</ref> və XIX əsrin sonundan bu termin [[Yelizavetpol quberniyası]]nda özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı<ref>{{Kitab3
|müəllif = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
|hissə = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
Sətir 626 ⟶ 627:
}}</ref>.
 
[[1905-ci il Rusiya inqilabı|Birinci Rusiya inqilabının]] məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılarazərbaycan türkləri üçün əvvəllərdə tarixin müəyyən mərhələlərində istifadə olunan "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu [[Füyuzat (jurnal)|"Füyuzat"]] jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər<ref name="etno">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
Sətir 660 ⟶ 661:
}}</ref>.
 
Azərbaycan Respublikasının rəsmən özünü davamçısı hesab etdiyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində əhali türk adlandırılmış, rəsmi dövlət dili də türk dili elan edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra da əhalinin türk adlandırılması davam edirdi. {{link-interwiki|az=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1926 года}} azərbaycanlılarazərbaycan türkləri hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php Всесоюзная перепись населения 1926 года]</ref>, növbəti {{link-interwiki|az=1929-cu il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1939-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1939 года}} onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php Всесоюзная перепись населения 1939 года.]</ref>. "Azərbaycanlılar" etnonimi, Stalinlə "Türk"dən yalnız 1936-cı ildən dəyişilib etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov, arxeoloq‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
Sətir 760 ⟶ 761:
== Xarici keçidlər ==
* ''[[Xəliyəddin Xəlili|Xəlili X.]]'' [http://www.anl.az/el/Kitab/2013/2007-1652.pdf '''Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi''']. Bakı: MBM, 2007.- 384 s.
* [http://www.ecp.public.lu/repertoire/stats/2008/06/index.html Luxembourg Statistiques] 01.06.2008 tarixində Lyuksemburqda 13 nəfər AzərbaycanlıAzərbaycan Türkü yaşayır.
* [http://www.everyculture.com/wc/Afghanistan-to-Bosnia-Herzegovina/Azerbaijanis.html World Cultures] Azerbaijanis 35–40 million worldwide:The population of the Republic of Azerbaijan is approximately 7.5 million people. However, three times as many Azerbaijanis (an estimated 20 to 25 million) live to the south in Iran.
* [http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=167 Türkiye İstatistik Kurumu : Ülkelere Göre Yurtdışından Gelen Göç] 2000-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Türkiyə Cümhuriyyətində 9.127 nəfər Azərbaycan Respublikasından buraya köçüb yerləşmiş (1995-2000-ci illərdə) insan yaşayır.

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023