Buzlaşma probleminin tədqiqinin ilk mərhələlərindən başlayaraq indiyə qədər buzlaşmaların sayı məsələsi daima mübahisəli olaraq qalmaqdadır. Bu problem Böyük Qafqazda  bir sıra  tədqiqatçılar tərəfindən dərindən öyrənilmişdir. Son dövrlərdə  yuxarıda adları çəkilən tədqiqatçılar bu məsələdə  ümumi fikrə gələ bilmişlər. Bu, əsasən, onunla bağlı olmuşdur ki, dördüncü dövr buzlaşmasının izləri bu ərazidə daha yaxşı saxlanılmışdır. Ümumi nəticə kimi B.Ə.Budaqov (1977, 1982) və İ.E.Mərdanov (1983) Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsində əsasən iki buzlaşmanın – (orta dördüncü və son dördüncü dövr)- mövcud olması qənaətinə gəlmişlər. Bizim fikrimizcə  iki buzlaşma  olması  ideyası Kiçik Qafqazın Murovdağ, Qarabağ vulkanik yaylası, Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrində saxlanılmış ekzarasiya formalarının da eyni yaşda olmasını təsdiq edir. Beləki bütün Cənub-Şərqi Qafqazda qlobal iqlim soyuqlaşmasının  nəticəsi olan buzlaşma mərhələlərinin iqlim şəraiti oxşar  olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən ərazilərdə də buzlaq relyef formaları eyni morfoloji  quruluşa malik olub  və təxminən eyni mütləq yüksəkliklərdə yerləşirlər.

 

 

Nival-qlyasial relyef formalarının dağlıq ərazilərdə, əsasən, ekzarasiyon əlamətləri nisbətən yaxşı saxlanılmışdır. Bunlar əsasən troq dərələri, kar, sirk  və  şiş qayalar şəklində Böyük Qafqazın, Murovdağ və Zəngəzur silsiləsinin suayrıcılarında tipik relyef formalarından ibarətdir.

Kriogen formalara, əsasən, soliflyüksion morfoskulpturalara Böyük Qafqazın cənub yamacının subalp-alp çəmənliklərində, xüsusən Niyaldağ, Qovdağ silsilələrinin suayrıcı hissələrində 2000- mütləq yüksəkliklərdə, şimal-şərq yamacında isə Şahnabad düzündə, Qızılqaya massivində 2600- yüksəkliklərdə daha çox rast gəlinir.

 

 

Müasir relyefdə saxlanılmış, ekzarasiyon relyef formaları (troq dərələri, karlar, sirklər), onların quruluşu və morfoloji əlamətləri Böyük və Kiçik Qafqazda və Arazyanı silsilələrdə klassik dağ-dərə buzlaqlarının izləri kimi təsnifatlaşdırılmalıdır. Dağlıq ərazilərin IV-cü dövrdə kəskin kəsilib-parçalanması nəticəsində buzlaqların akkumulyativ formaları çox nadir hallarda troq dərələrinin dibində və yamaclarda kiçik areallar şəklində saxlanılmışdır. İri troq dərələr, əsasən, Böyük Qafqazın suayrıcı hissəsində, xüsusən Mazımçay, Balakənçay, Muxaxçay və Şahnabad (Qusarçay) çaylarının yuxarı hissələrində öz morfoloji xüsusiyyətlərini daha yaxşı saxlamışlar. Mazımçay, Muxaxçay və Tufan (Qusarçay) troq dərələrinin dib hissəsində xırda moren tirələri müasir relyefdə morfoloji xüsusiyyətlərinin təzahür etməsi ilə seçilirlər.

Azərbaycan  sahillərinin ayrı-ayrı  bölgələrində müəlliflər müxtəlif miqdarda terras səviyyəsi ayırmışlar (cədvəl 6.4). Terrasın miqdarının müxtəlifliyi  ilk növbədə ayrı-ayrı regionlarda tektonik quruluşun, eləcə də dördüncü dövrdə   tektonik hərəkətlərin  rejiminin müxtəlifliyi,  ərazinin tədqiqatlarla əhatə olunma   dərəcəsi   və dəqiqliyi ilə izah edilə  bilər.

 

 

 Son xəzərdə 1-2 terras səviyyəsi ayrılır.  Bu terraslar abrazion-akkumulyativ  mənşəli olub, Aşağı Kür çökəkliyində,  Abşeron yarımadasında,  Qobustanda və Böyük Qafqazın   şimal-şərq yamacında  müşahidə edilir. Həmin terrasların sayının az olması və relyefdə pis saxlanılması Son Xəzərdə dənizin səviyyəsinin sabit olması və terrasların  sonralar yuyulması ilə izah edilir (Şirinov, 1973) .

Abrazion  və abrazion - akkumulyativ terrasların üstünlük  təşkil etməsi, əsasən, dördüncü dövrp dəniz terraslarının yayıldığı sahələrin  ətraf dağlığın   tağvari  qalxmasına  cəlb edilməsi və ərazilərdə dördüncü dövr   ərzində fasiləli qalxma  hərəkətlərinin üstünlük təşkil  etməsi ilə əlaqədardır.

 

 

 

Son vaxtlar  Azərbaycanda terras çöküntülərindəki  molyuska faunalarının mütləq yaşının bir sıra təyini  radium-karbon və   termolyuminessent  üsullarla aparılmışdır ki,  onların da aralarında kifayət qədər fərq alınır.  Belə ki, son xəzər çöküntülərinin yaşının təyini birinci üsulla 25300 dən 42000 –ə qədər il,  ikinci üsulla isə 71000-254000 il  olmuşdur.

 

 

Azərbaycan respublikası ərazisi   çay və dəniz terraslarının  korrelyasiyası cəhətdən çox əlverişlidir. Xüsusilə Cənub-Şərqi Qafqazda morfoloji cəhətdən   çay terraslarının  dəniz terraslarına keçməsi  çox yaxşı müşahidə edilir.  Məsələn:  Dəvəçi çayının aşağı hissəsində  50-55, 110 və 190  m-lik  çay terrasları müvafiq olaraq  100, 120, –lik Erkən Xəzər və 310  m-lik Erkən Bakı  yaşlı dəniz terraslarına keçir.

 

 

 

Əlbəttə təqdim edilən korrelyasiya  sxemini  tam təkmilləşmiş  hesab etmək olmaz, onun yenidən işlənilməsinə ehtiyac vardır. Burada çay dərələrinin  kəsilməsinə, eləcə də  çay terraslarının  yüksəkliyinə təsir edən bir sıra amillərin (tektonik quruluş, yeni tektonik hərəkətlərin amplitudu, süxurların  litologiyası, axımın miqdarı və b)  rolu  müəyyənləşdirilməlidir.

Dördüncü dövrün sonlarında (Holosen əsri) səviyyənin tərəddüdü sahilin relyefinin inkişafında az rol oynamamışdır.

 

 

 

Akkumulyativ  sahillər geniş qumlu  çimərliklərin və yüksəkliyi 0,5-2m-ə  çatan  sahil tirələrinin olması ilə səciyyələnir. Yeni kaspidə 2-3  sahil xətti, 1929-1930-cü illərin stabil səviyyəsinə uyğun gələn sahil xətti, 1940-cı ilin əvvəlində və 1956-cı ildə səviyyənin stabilləşməsinə uyğun gələn sahil xəttləri  kifayət qədər yaxşı müşahidə edilir.

 

 

 

 

  Abrazion sahillər üçün qayalı burunların,  abrazion pillələrin olması və abrazion-uçma materiallarının toplanması  səciyyəvidir.  Belə sahillər, əsasən,  antiklinal strukturların  düz bücaq altında  sahilə doğru  uzanması və ya sahildən kənara doğru  üfqi və ya əyri (qıyqacı)  yatan  bərk süxurların (əhəng  daşı, qum daşı,  konqlomerat) yayıldığı sahələrdə müşahidə edilir. Bu cür sahillər, əsasən,  Abşeron yarımadasında, Qobustanda, Kür çökəkliyində burunlarda inkişaf etmişdir.

1978-ci ildən başlayaraq 1995-ci ilə dəkXəzərin səviyyəsinin 2,5 m-dən çox qalxdığı dövrdə  sahil zonada 40 000 kv.km²-ə qədər ərazi su altında  qalmışdır  (Əliyev, 2001).  Samur-Dəvəçi düzənliyi, Giləzi rayonu və Samur ç. deltasını əhatə edən ərazilərdə sahillər daha intensiv yuyulmağa  başlamışdır. Nəticədə sahil zonada xeyli meşə sahəsi və bir qədər   cənubda yerləşən və  əsasən deltanın yuyulma materialları hesabına  yaranmış plyajın  müəyyən hissəsi yuyulmuş,  pozulmuş və laqunlar əmələ gəlmişdir.

 

 

 

Bakı dəniz  limanında bir neçə körpünü su basmışdır. Sahildə Dəniz sahili Milli parkda bərkidilmə işləri aparılmış və bəzi sahələr su altında qalmışdır.

Azərbaycan sahillərinin cənub hissəsində  Yenikənd, Kultuk, Sübhi, Mayak-1 və Mayak-11  yaşayış massivləri su  altında qalmışdır. Saratovka , Yeni qışlaq, Kür dili, Jarovsk, Prorva  və Sarıqamış  kəndləri  demək olar ki, bütünlüklə  yerini dəyişmişdir. Təxminən 15000  ha torpaq sahəsi su altında qalmışdır ki, onun da təxminən 3000  ha-ı əkin sahələridir (Əliyev, 2001).

 

 

Qızılağac körfəzinə bitişik  ərazinin, o cümlədən  Sara yarımadasının  və Kür dilinin  bir hissəsi su altında  qalmışdır.<ref>1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.96 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).</ref>

Krım-Qafqaz dağlıq ölkəsinin Qusar maili düzənliyi, Şərqi Qafqaz, Kür çökəkliyi, Ön Asiya yaylası ölkəsinin Kiçik Qafqaz kənar silsilələri, Vulkanik yayla, daxili silsilələr, dağarası çökəkliklər, Talış dağları vilayətlərinin bir sıra geomorfoloji rayonlarını (B.Ə.Budaqov, 1993) əhatə edən Azərbaycan Respublikası ərazisinin relyefi son dərəcə mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. Yer qabığının qovşaq zonaları üçün xas olan qırışıqlı-örtüklü (şaryajlı), blok mənşəli silsilə, tirə, plato, dağarası və dağdaxili çökəklik və düzənliklərdən ibarət ölkənin relyefi uzun geoloji təkamül yolu keçmiş və müasir siması neotektonik mərhələdə formalaşmışdır. Alp-Himalay qovşaq zonasının tərkib hissəsi olan ərazi Avropa-Asiya və Afrika-Ərəbistan litosfer tavaları arasında və onların kolliziya (toqquşma) zonasında mürəkkəb geodinamiki şəraitdə inkişaf etməsi ilə əlaqədar olaraq, geomorfoloji quruluşunun özünəməxsusuğu ilə, yanaşı təbii sərvətlərinin də xeyli zənginliyi ilə fərqlənir. Həmin tavaların bir-birinə yaxınlaşması və nəhayət onların tərkib hissələrini təcəssüm etdirən Anadolu-İran blokunun cənubdan, Skif mikrotavasının isə şimaldan Cənubi Qafqaz aralıq massivi mikrotavasını üfüqi istiqamətdə sıxmaları nəticəsində onların toqquşma zonalarında yer qabığının deformasiyası prosesi güclənmiş, səthin intensiv maqmatizm və zəlzələlərlə müşayiət olunan şaquli və üfüqi differensiasiyasına səbəb olmuşdur. Müasir dövrdə də təzahür edən seysmik hərəkətlər, palçıq vulkanizmi və epizodik olaraq baş verən dağıdıcı ekzodinamiki hadisələr dağəmələgəlmə - orogenez prosesinin davam etdiyini göstərir. Üfüqi sıxılmanın və şaquli differensiasiyanın güclənməsi nəticəsində yer qabığının gərilmiş və nisbətən zəifləmiş sahələrində endomorfogenez və minerageniya baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən tektonik çat və qırılmalar əmələ gəlmişdir. Onlar maqmadaşıyıcı kanal rolu oynayaraq intruziya (plutonizm) və vulkan püskürmələri (vulkanizm) üçün şərait yaratmaqla, endogen mənşəli faydalı qazıntı yataqlarının əmələ gəlməsini şərtləndirmiş və relyefin böyük vahidləri-morfostrukturları arasında sərhəd rolu oynamışlar. Belə gərgin üfüqi sıxılma və gərilmə şəraitində Azərbaycan ərazisinin ən iri morfostruktur vahidləri - Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış dağlıq sistemləri və Kür- Araz dağarası çökəkliyi - Alp-Himalay orogen qurşağı üçün səciyyəvi olan relyef formaları əmələ gəlmişdir. Geoloji-tektonik  quruluşla relyef formalarının çoxcəhətli qarşılıqlı əlaqəsi burada Yer kürəsində mövcud olan morfostrukturların bütün müxtəlifliyini özündə ehtiva edən  heterogen, (mürəkkəb) və heteroxron (müxtəlif yaşlı) səciyyəli tektonik, tektonik - maqmatik və maqmatik mənşəli morfostrukturların formalaşmasına səbəb olmuşdur.

 

 

Bununla yanaşı son zamanlar yer qabığının inkişafında litosfer tavaları tektonikası nəzəriyyəsindən irəli gələn geodinamiki müddəaların xüsusi rol oynadığının müəyyən edilməsi morfostrukturların əmələ gəlməsi və təkamülü mexanizminə həmin nəzəriyyə mövqeyindən yanaşmağı zəruri etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizdə geologiya elmində bu sahədə ciddi uğurların (Əhmədbəyli, İsmayılzadə, Kəngərli 2002; Həsənov 1985, 1996; İsmayılzadə 1989, 1999, 2002; Kəngərli 1999a, 1999b; Rüstəmov 2001, 2003, 2005; Xain 1982; Tektonika 2005 və s.) əldə edilməsinə baxmayaraq, geomorfoloji tədqiqatlarda bu sahədə göstərilən təşəbbüslər müasir tələblərə tam cavab vermir.

Bununla belə Skif mikrotavasının cənub kənarını təşkil edən və tektonik cəhətdən yaranma və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə Ön Qafqaz mikrotavasının qovşaq zonasında qırışıqlığa və parçalanmaya zəif məruz qalmış Samur-Dəvəçi törəmə qraben-sinklinoriumuna uyğun gələn həmin rayon burada formalaşmış Samur-Dəvəçi və Qusar maili düzənlikləri ilə təmsil olunmuşdur.  Qrız-Siyəzən dərininə qırılması vasitəsi ilə Böyük Qafqaz dağlıq sistemi ilə təmasda olan ümumi monoklinal quruluşlu həmin morfostrukturlar daxilində yüksəklik fərqi 2000 m-ə çatır. Burada sinklinoriumu mürəkkəbləşdirən aşağı dərəcəli strukturlara uyğun gələn bir sıra daha aşağı dərəcəli morfostrukurlar inkişaf etmişdir (Tələbi-Qaynarca horst-antiklinal alçaq dağlığı, Zeyxur çökəkliyi, Yalama-Xudat qalxması və s.)

 

 

Böyük Qafqaz dağlıq sistemi onun tektonik cəhətdən uyğun gəldiyi meqantiklinorium daxili quruluşunun mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanın Respublikası hüdudlarında bir neçə iri morfostrukturlara ayrılır. Sistemin şimal-şərq yamacında, Samur-Dəvəçi morfostrukturundan cənub-qərbdə, onun şimal-şərq kənar oroqrafik vahidini intensiv qalxmış horst-sinklinor mənşəli, tektonik örtüklərlə mürəkkəbləşmiş inversion Yan silsilə təşkil edir. Şahdağ-Xızı sinklinoriumuna uyğun gələn morfostruktur mürəkkəb daxili quruluşa malik olmaqla, çəpinə çay dərələri ilə müxtəlif yüksəkliyə qaldırılmış bir sıra – platolara,  massivlərə Şahdağ, Qızılqaya, Buduq ayrılmışdır. Erkən təbaşir dövründə dəniz şəraitində baş verən intensiv sıxılma şəraitində əhəngdaşı süxur layları ərazidə cənub-qərb meylliyinə uyğun olaraq Siyəzən qırılma zonası boyu aşırılaraq Şahdağ-Buduq platoları ərazisində tektonik örtük əmələ gətirmişdir (İsayev, 1981, Şıxlinski, İsayev və b., 1985). Sonrakı dövrlərdə və xüsusilə sarmat (üst miosen) əsrindən sonra (Budaqov, 1973) Şahdağ, Siyəzən və həmçinin antiqafqaz istiqamətli qırılmalar boyu tektonik hərəkətlərin intensivliyində böyük fərq əmələ gəlmiş və nəticədə morfostrukturun Şahdağ-Qızılqaya massivi intensiv sıxılaraq müasir relyefdə 3500- yüksəkliyə qardırılmışdır. Vəlvələçay qırılmasından cənub-şərqə doğru relyefin yüksəkliyi azalır və burada Şahdağ-Xızı zonasının morfostrukturları Germian qırılması boyu Zaqatala-Qovdag zonası ilə təmas edir.

Morfostrukturların Azərbaycan ərazisi daxilində inkişafında və müasir relyefin ümumi görünüşündə dağarası Kür sinlinor çökəkliyi mühüm yer tutur. Morfotektonik cəhətdən Cənubi Qafqaz materik tipli yer qabığına malik olan mikrotavaya uyğun gələn bu zona Böyük və Kiçik Qafqaz dağlıq sistemləri arasında mürəkkəb təkamül yolu keçmiş və tektonik hərəkətlərin differensial səciyyə daşıması ilə əlaqədar olaraq  burada bir sıra çökəkliklər, tirələr, alçaq dağlıq silsilələri əmələ gəlmişdir. Kür çökəkliyinin şimal hissəsində Cənubi Qafqaz və Skif mikrotavalarının toqquşma zonasında Şimali Alazan  (Qanıx) və Zənqi-Goradil qırılmaları boyu intensiv gömülməyə və sıxılmaya məruz qalan və ümumi sinklinor quruluşlu Alazan (Qanıx) -Əyriçay və Şamaxı-Qobustan zonalarının struktur çökəklikləri, tirələri, alçaq dağlıqları, platoları və s. formalaşmışdır.

 

 

Ondan cənubda   Cənubi Qafqaz mikrotavasının şimal kənarını əhatə edən Ceyrançöl-Acınohur-Ələt horst-antiklinor alçaq dağlıq silsilə və tirələri   formalaşmışdır.