Dünyanın ən qədim ölkələrindən biri olan Hindistan ən qədim sivilizasiyaların önündə gedərək zəngin tarixi-mədəni irsə malikdir. Qədim sivilizasiya ərzində əldə etdiyi zəngin mədəni irs ərəb və iran xalqlarına, sonra isə Avropaya əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərmişdir. Qədim hind alimlərinin dünya elmində çox böyük bəşəri əhəmiyyət kəsb edən kəşf və nailiyyətləri olmuşdur. "Sıfır" anlayışı və onluq say sisteminin müəllifi hesab olunan hind alimləri çox da böyük olmayan xətalarla Yerin Ay və Günəşlə olan məsafəsini, Yerin radiusunu və digər astronomik, elmi kəşflər etmişlər. Artıq hind sivilizasiyası dövründə (e.ə. III minillikdə) onlar şəhərlərin planlaşdırılması, monumental tikililərin qurulmasında uğurlar əldə etmiş, uzunluq ölçüsü və çəki sistemindən istifadə etmişlər.

== Harappa mədəniyyəti ==

XX əsrin 20-ci illərində ingilis alimlərinin arxeoloji tapıntıları Harappa rayonunda e.ə. IV minillik və II minilliyin ortalarına təsadüf edən mədəniyyəti, Mohenco-Daro, Harappa və s. qədim şəhər qalıqlarını aşkar etmişlər. Şəhər tipli tapıntılar ibtidai sivilizasiya tarixinin b.e.ə. III-II minilliyə aid olduğunu göstərir. Şəhərtipli məskunlaşma sivil qaydalara tam cavab verir: düz küçələrdə ciddi perpendikulyar formada planlaşdırılan 2 mərtəbəli kərpic evlər; evlərin künclərinin dövrəyə alınması (güman edilir ki, insan və yüklərin daşınmasına mane olmamaq şərtinə əməl etmək üçün) kanalizasiya sistemi üçün keramik boruların tətbiqi və s. yüksək mədəni tərəqqidən xəbər verir. Çoxsaylı arxeoloji tapıntılar Harappa mədəniyyətinin b.e.ə. III-II minilliyin ortalarına aid olduğunu sübut edir. Bu dövrdə metalların aşılanması, torpaq işi təkmilləşdirilir, bir çox peşələr haqqında biliklər inkişaf etdirilir. Bunların içərisində daş, mis, bürünc alətlər və silahlar (bıçaq, balta, oraq, mişar və s.), zərgərlik nümunələri (bəzək əşyaları, ilahə fiqurları, amuletlər və s.) xüsusi yer tutur. Oyun komplektləri -şahmat, dama, dulusçuluq sənətkarlığı nümunələri və onların hazırlanması üçün xüsusi sobalar və s. arxeloji qazıntılar zamanı əldə olunmuşdur. Harappa və Mohenco-Daroda 400-ə yaxın piktoqrafiya (təsvirli yazı) yazı nümunələri tapılmışdır. Mağara təsvirləri, ov səhnələrini əks etdirən rəsmlər də bu dövrün sənət nümunələridir. İlahə və allahların təsvirlərini əks etdirən rəsmlər də aşkar edilmişdir.

E.ə. II minilliyin I yarısında Harappa mədəniyyətinin tədricən süqutu özünü göstərir və minilliyin ortalarında bu mədəniyyət tamamilə itir. Geoloji tədqiqatların nəticəsi belə bir məhv olmanın səbəblərini təbii fəlakətlərlə – dəhşətli zəlzələ, Hind çayının öz məcrasını dəyişməsi və s. ilə izah etməyə imkan verir. Digər fərziyyələr də özünü doğrultmağa çalışır: bəzi tayfaların hakimiyyətdə olması və mədəniyyətin aşağı səviyyədə inkişafına şərait yaratması. Lakin bütün bu fərziyyələrə baxmayaraq, belə bir fikir özünü doğruldur ki, Harappa mədəniyyəti ölkənin sonrakı mədəni inkişafı üçün əsas baza oldu.

Fərziyyələrin birini e.ə. II minilliyin ortalarında şimaldan Hindistanın şərq və cənub istiqamətlərinə doğru hind-avropa dillərində danışan arilərin gəlməsi fikri təşkil edir. Heyvandarlıqla məşğul olan arilər uzun müddət öz ənənələrini qoruyub saxlamışlar. Sonralar öz əmək fəaliyyətlərində arilərin torpaqla məşğuliyyəti başlıca yer tutur. Bu əhali, ilk növbədə kənd sakinləri idi. Böyük mərkəzi şəhərlər yox dərəcəsində idi. Dülgərlik, toxuculuq, dəmirçilik, dulusçuluq geniş yayılmış peşə sahələri idi. Pul funksiyası heyvanlar (inəklər) vasitəsilə yerinə yetirilirdi.

Din, fəlsəfə, dünyanı dərketmə və öyrənmə sahəsi üzrə aparıcı istiqamətlərdən birini mənəvi mədəniyyət abidələri təşkil edirdi. Vedalar deyilən (hərfi mənası — bilik) mənbələrdə dini təsəvvür və görüşlər öz əksini tapmışdır. Vedalar e.ə. II minilliyin sonu — I minilliyin əvvəlinə aid edilir. Bunlar san-skritlə yazılmış hərbi, hakimiyyət uğrunda mübarizə, yaradıcı əmək mövzularına həsr edilmişdir. "Müqəddəs bilik" sistemi kimi Vedalar induizmin əsas müqəddəs kitabı hesab edilməklə Qədim hind mədəniyyətinə yeni bir cığır — veda mədəniyyəti kimi daxil olmuşdur. Onun əsasını 4 toplu təşkil edir: Riq-Veda (himnlər kitabı), Sama-Veda (ritual və mahnı toplusu), Yadcur-Veda (qurbanvermə zamanı dua formulları), Atharva-Veda (mahnı və nəğmə, qarğışlar). Dini aspektləri ilə yanaşı, Vedalarda təmsil, nağıl, satiralar da mövcuddur. Erkən vaxtlarda Vedalar şifahi yolla nəsildən-nəsilə ötürülür, sonralar kahinlər onları qeydə almışdı. Bu zaman hər bir Veda ənənəvi təfsirə — Brahmana mənsub olmuşdu. Daha sonralar veda ədəbiyyatının dini-fəlsəfi təfsiri – Upanişad və Aranyaki formasında əks olunur. Bunlar veda teologiyasının müxtəlif sahələrinə həsr olunmuşdur. Upanişada bir qayda olaraq öyüd-nəsihətlər daxil idi ki, onu da müxtəlif filosoflar yazmışlar. Aranyaklar — Brahman və Upanişadlar arasında əlaqəni möhkəmləndirən mənbə rolunu oynayır. Beləliklə, veda ədəbiyyatını vedalar (samhitlər) tərtib etmiş, izahını isə brahman, upanişad, aranyaklar aparmışlar.

 

Qədim hind-veda mədəniyyətində epik poemalar – "Mahabharata" ("Bharat nəslinin böyük müharibəsi") və "Ramayana" ("Ramanın qəhrəmanlıqları haqqında hekayələr") mühüm yer tutur. Poemaların mətnləri e.ə. I minilliyin II yarısında reallaşdırılmışdır. Hər iki poema müqəddəs kitablar hesab edilərək hər hansı bir münaqişədə, dini, fəlsəfi və əxlaqi məsələlərin həllində istifadə edilirdi. Buradakı fantastik səhnələr bir-birini qədim hindlilərin həyat tərzindən olan səhnələrlə əvəz edir. Bu əsərlərin qəhrəmanları Krişna və Rama hind dini panteonuna Vişna allahının təcəssümü kimi daxil olmuşdur. Sonralar Konfutsi, Aristotel, Kant və d. əsərlərində səslənən «Özünə məsləhət bilmədiyini başqasına da bilmə» fikri ilk dəfə bu poemalarda səslənmişdi. Həqiqətən də Veda, Mahabharata və Ramayana hind xalq müdrikliyinin əsil ensiklopediyası hesab edilməlidir.

Veda ədəbiyyatı dövrün bir sıra elm sahələri haqqında zəngin məlumat verir. Bunlara torpaqşünaslıq (gübrə, toxumsəpmə, ipəkçilik, bitki zərərvericiləri və s.), tibb (xəstəliklərin siyahısı, onların əlamətləri, 760-a yaxın müalicə qaydaları, anatomiya, patologiya, terapiya və s.), həndəsə, peşə, hərbi texnika, astronomiya və s. aiddir.

Veda tədqiqatçıları veda allahlarının bir-birilə əlaqəsi, qarşılıqlı vəhdəti sistemini əks etdirən mənzərə yarada bilməmişlər. Buradakı allahlar təkrarlanmış allahların əlamət və xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Vedalarda dünyanın yaranması haqqında fikir çox dumanlıdır. Burada onun yaradılması bəzən heçdən, bəzən də mingözlü, minayaqlı, minbaşlı ilk insan Puruşa (allah tərəfindən hissələrə ayrılmış) tərəfindən yaranması söylənilir. Ölümün ardınca, arilərin ölüm dünyasının allahı hesab etdikləri Yama hakimlik edir.

Hindlilərin ən qədim ibtidai dini adətlərindən birini pirlərdə qurbanvermə mərasimləri təşkil edir.

Artıq e.ə. I minilliyin əvvəllərində Hindistanda arilər oturaq həyat tərzinə keçdilər. Çoxsaylı knyazlıqların öz aralarındakı didişmələri adi hala çevrildi. Veda dinindəki ayinlərin mürəkkəbləşməsi kahin-[[brahmanlar]]ın nüfuz və rolunu gücləndirdi. Allahlar panteonunun tərkib və xarakteri dəyişdi. Bu zaman yeni bir dini cərəyan – brahmanizm formalaşmağa başlayırdı. Həmin dinin nəzəriyyəsinə görə Brahma geniş okeanda üzən qızıl yumurtadan yaranmışdır. Onun düşüncə gücü yumurtanı iki hissəyə – Səma və Yerə bölür. Həyatın yaranma prosesində bəzi məqamlar (su, od, torpaq, hava, efir), allah, ulduz, zaman, relyef və s. yaranır. İnsanlar kişi və qadın başlanğıclarında formalaşır və onların əksi olan bitki və heyvan aləmi yaranmağa başlayır.

Brahmanizmə keçid hələ də allahların vahid iyerarxiyasını üzə çıxara bilməmişdi. Şiva Allahı müxtəlif xarakterli dini əqidələri birləşdirir. Vişna Allahı yer üzərində olanların mühafizəçisi kimi qəbul edilir. Brahmanizmin başlıca elementlərindən birini sansara (ruhun insan bədənində təcəssümü) yenidəndoğulma nəzəriyyəsi təşkil edir; bu təlimə görə ölüm nəticəsində insanın ruhu başqa bir yeni cismə köçür (insana, heyvana, bitkiyə, Allaha). Bu təcəssüm zənciri sonsuz olub, insan taleyindən-karmadan (davranış) asılıdır.

İlk quldarlıq dövlətlərinin formalaşması insanların hüquq, vəzifə, ictimai vəziyyətlərinə görə ayrı-ayrı qruplara – varnalara (keyfiyyət, rəng) bölünməsinə səbəb oldu. İki mühüm imtiyazlı varna mövcud idi – brahman (kahin) və kşatri (hərbi zümrə, şah, knyaz). Kənd təsərrüfatı, peşə, ticarət ilə məşğul olan digər kütlə xarakterli varna isə vayşilər, lap aşağı səviyyəli varna-şudrlar idi. Bura tabe olan kütlə aid idi. Cəmiyyətin varnalara bölünməsi "Manu Qanunu"nun yaranmasına səbəb oldu ki, burada hər bir varna nümayəndələrinin hüquq və vəzifələri əks olunurdu.

 

Qupta hakimiyyəti dövründə inkişaf etmiş sahələrdən biri də elm idi. Xüsusilə astronomiyanın inkişafı bir sıra məqamlarda özünü təzahır etdirirdi. Yerin kürə şəklində olması haqqında ideyalar səslənməkdə idi. Səma ekvatoruna görə göy cisimlərinin hərəkəti haqqında cədvəllərin tərtibinə geniş yer verilirdi. Qədim hind riyaziyyatçıları dünya elminə əsaslı tövhələr vermişlər. Məhz Qədim Hindistanda rəqəmlərin sıfırdan başlamaqla onluq say sistemi tərtib olunmuşdu. Kimya və tibb ilə məşğul olma dini-praktiki xarakter daşıyırdı. Qədim hindlilərə metalların termik aşılanması üsulu məlum idi. Dini səciyyəyə əsasən xəstəliklərin mənbəyi günahla izah edilirdi, lakin diaqnostika, müalicə üsulları haqqında qədim hindli həkimlər bəşəri irəliləyişlər etmişlər. Görkəmli həkimlər Çavaka (e.ə. V-IV əsr), Çaraka (e.ə. I əsr) cərrahiyyə əməliyyatları zamanı keyləşdirmə üsulunu tətbiq etmiş, 200-dən artıq tibbi alətdən istifadə etmişlər. Bu qısa məlumatlardan bir daha aydın olur ki, qədim Hindistan ilk sivilizasiyaların beşiklərindən biri olmuşdur. Buddizm induizmin müxalifət qolunu təşkil edərək cəmiyyətin varnalara bölünməsinə qarşı çıxış edir. Bu din b.e.ə. VI-V əsrlərdə təşəkkül tapmışdır. Onun banisi xırda knyazlığın hakimi, real şəxs kimi tanınan Siddşartha Qautamadır. Bu din insanların anadan olandan bərabərliyinə tərəfdar olduğuna görə öz ətrafında aşağı təbəqənin nümayəndələrini toalaya bilmişdi. Buddizmin mərkəzində "4 xeyirxah əməl-həqiqət" başlıca yer tutur: əzab, əzabın səbəbi, əzabdan qurtuluş, qurtuluşun əsas yolları. Buddizm yekcins din deyildir. Onun tərkibində sekta və cərəyanların mübarizəsi başlıca yer tuturdu. Bu dində əsas istiqamətləri Hinayana ("dar yol") və Mohayana ("geniş yol") təşkil edir. Bunların başlıca fərqi ondan ibarət idi ki, əgər Hinayanada xoşbəxtliyə çatmanın (nirvana) əsas yolu fərdi cəhdlərdirsə, Mahayanada xoşbəxtliyə çatma dini ənənələrə riayət edilməklə görülür. Bir çox səbəblərə görə buddizm Hindistanda tam möhkəmlənmədiyinə görə öz yerini induizmə verdi. Hazırda bu ölkədə 6 milyon buddist var.

VII əsrdə yayılmağa başlayan islamın burada kütləvi şəkildə vüsəti Dehli sultanlığı dövrünə təsadüf edir. Sultan və padşahların 600 illik hökmranlığı Hindistanda islam icmalarının yaranmasına və ətrafında 100 milyon insanın birləşdirməsinə səbəb oldu. İslam dini hind mədəniyyətinə güclü təsir göstərdi. Burada memarlıq və rəngkarlığı xüsusi qeyd etmək lazımdır. Monqol imperiyasının hər bir hakimi adının əbədiləşdirilməsi üçün qala-sarayların, sərdabə və məscidlərin tikintisinə xüsusi diqqət verirdilər. Hind memarlıq abidələrinin bir çoxuna müsəlman üslubu xasdır. Dehlidəki Qütb minarə kompleksi, Tac-Mahal saray-qəsri, Dehli və Aqradakı Qırmızı Forit, Fatehnun-Sikradakı, Çaypurdakı saray tikililəri belələrindəndir. Müsəlman üslubunun xarakterik xüsusiyyəti onunla təzahür olunurdu ki, bu tikililər sökülmüş tikililər üzərində qurulurdu. İnduizm dininə zidd olan sikxizm dini Hindistanda XIV əsrdə təşəkkül tapmışdı. İnduizmdən fərqli olaraq bu din insanların bir allah qarşısında bərabərliyi ideyasını irəli sürürdü. Bunun üçün sikxlər «5 Ka» prinsipinə əməl etməlidirdər: saçların kəsilməsinə yol verməmək (keş), onları xüsusi daraqla daramaq (kaçha), polad qolbaq taxmaq (kara) və xəncər gəzdirmək (kirhan). Hazırda ortodoksal sikxlər bu prinsipə əməl edirlər.

Xristianlığı Hindistana Qərb sahilindən gəlib çıxmış müqəddəs Foma gətirmişdi. O, Hindistanda pravoslavçılığın banisi hesab edilir. XVI əsrdə portuqaliyalılar bu ölkədə katolik dinini yaymağa başladı. XVII əsrdə isə protestantizm yayılmağa başladı. Xristianlığın bu üç təriqəti Hindistanda bu günədək yaşamaqdadır.

Zərdüştlik Hindistana b.e-nın VIII əsrində parslar tərəfindən gətirilmişdir. Bu din Öz adını onun əsasını qoyan Zərdüştdən götürmüşdür. Bu din onun sələflərinin rəyinə görə unikal olub, bəzi cəhətlərinə görə yüksəkdir. Zərdüştlik üçün həqiqət, ədalət, sədaqət, qüvvətli olmaq, intizamlı, xeyirxah olmaq ən vacib anlayışlardır. Zərdüştlükdə əsas dini ayinlər özünü dörd elementdə – su, od, torpaq və havada təzahür etdirir. Baş allah olan Əhrimənə səcdə oda səcdə ilə ifadə olunduğundan məbədlərin tikintisinə böyük ehtiyac vardı ki, bu da parslar tərəfindən tikilirdi. Ona görə də zərdüştləri – atəşpərəstlər adlandırırdılar. Təmizliyə, saflığa riayət zərdüştçülərdə o qədər güclü idi ki, bu çox zaman qəddarlıqla da müşahidə olunurdu. Məsələn, torpağı günaha batırmamaq şərtilə ölüləri xüsusi qüllələrdə (daxma) saxlamaq və quşlara yem etdirmək qədim hindlilərə atəşpərəstlərdən keçən adət idi.

Hindistanda dinlərin çoxluğu ölkənin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir.

Dairəvi heykəltəraşlıqda Aşokanın hakimliyi dövrünə aid olan Şirli kapitel mühüm yer tutur. Sonralar bu təsvir Hindistanın dövlət gerbinin başlıca elementinə çevrildi. Aşokanın dövründə mağara məbədlərinin tikintisi təşəkkül tapmağa başladı. Onlar çox da böyük olmurdu. Xeyli sonralar, e.ə. I əsrdə Karlidə (Bombey yaxınlığında) böyük mağara yaradıldı. Bu Budda məbədi olan çaytyanın uzunluğu 38 m.-ə çatır. Bu tikilinin kapitel sütunları kişi və qadın formalarındadır. Bütün bunlar bütöv qaya parçalarından yonulmuşdur. Hindistanın şimal-qərbi olan qədim Qonxarda b.e.ə. I əsrdə yaradılmağa başlayan gözəl heykəllər tapılmışdır. Bunlar Buddanın təsvirləridir. Bu heykəllər ölkənin digər ərazilərindəki heykəllərdən fərqlənirdi. Burada yunan-roma incəsənətinin təsiri hiss edilməkdə idi. Buddanın duruş forması roma imperatorları, yunan filosofları, yunan Apollonunun təsvirlərinə çox bənzəyir.

IV-VI əsrlər qədim hind incəsənətinin çiçəklənmə dövrüdür. Acanta mağara məbədləri və monastrlarındakı təsvirlər məhz bu dövrə aid olan rəngkarlıq nümunələridir. E.ə. II əsrdən başlayaraq 9 əsr ərzində burada 29 mağara, divar və tavanlardakı müxtəlif rəngarəng təsvirlər göz oxşayırdı.

 

Hind mədəniyyətində özünəməxsus yer tutan musiqi öz mahiyyətinə görə Avropa sənətindən çox uzaqdır. Qədim Hind dini musiqisi heç vaxt nota köçürülməmişdir. Ona görə də onu ifa edənlərdə heç vaxt bir-birinə bənzərlik olmamışdır. Çünki hər bir ifaçı, həm də improvizasiyaçı idi. Klassik hind musiqisi xalis hind alətlərində ifa olunurdu. Bunlara ilk növbədə vina və sitara, müxtəlif növlü barabanlar aiddir. Vina aləti simli olub, taxta korpusdan ibarətdir. Müxtəlif növlü vina mövcuddur. Sitara da simli alətdir. Onun 7 simi mövcuddur.

Hindistanda buddizmin vüsəti ilə əlaqədar e.ə. III-I əsrlərdə paliy ədəbiyyatı da çiçəklənməyə başlayır. Buddizmin ehkamları xalqa yaxın dillərdə olduğuna görə ədəbiyyat da bu dildə yaradılırdı ki, bu dillərdən biri pali idi. Bu ədəbiyyatın ən məşhur abidələrindən "Tipitaka"da («Üç səbət») buddanın əsas ehkamları, mətnləri öz əksini tapmışdır. Məsələn, "İntizam qaydaları toplusu" ("Vinaya pitaka"), "Öyüd səbəti" ("Sutta pitaka"), "Ali müdriklik səbəti" ("Abhidhamma pitaka") və s… "Tipitaka"da erkən buddizmin tədqiqi baxımından çox dəyərli məlumatlar vardır.

Paliy ədəbiyyatının digər məşhur nümunəsi Çatakidir. Bu, qədim folkloru əks etdirən sənət nümunəsidir. Ümumədəbi inkişaf prosesinin növbəti mərhələsini klassik sanskrit ədəbiyyatı təşkil edir. Ona kavya ədəbiyyatı da deyilir. Buraya həm nəsr, həm də poeziya daxildir. Bu ədəbiyyatın ən məşhur nümayəndəsi Aşvaqhoşa (e.ə. II əsr)-dır. Onun "Buddanın həyatı" əsəri ("Buddaxaçarita") sankrist nəsrinin məşhur əsəridir.

Sankritst nəsrinin əhəmiyyət kəsb edən abidələrindən biri də "Pançatantra"-("Beşlik")dır. Əsərdə heyvanların dili ilə insan keyfiyyətləri ilə rəmzləşdirilmiş təmsil və nağıllar verilir. Bu nəsrin görkəmli dramaturqu vəşairi Kalidasa (IV əsr)dır. Onun əsərləri hind mədəniyyətinin qızıl fonduna daxildir: "Şakuntala üzüyündən tanıma" ("Abhidcnyanaşa-kuntalan"), "Raqxanım ağzı" epik poema ("Raqxuvanşa") və b.

Hind incəsənətinin qədim sahələrindən biri də teatrdır. Onun nəzəri və praktik xüsusiyyətləri hələ e.ə. II əsrdə təşəkkül tapmışdır. Bu teatrı klassik sanskritsk dramına, xalq teatrına və Avropa nümunəli teatr növlərinə bölmək olar. Belə bir mülahizə vardır ki, klassik sanskritsk dramı yunan incəsənəti ilə çox yaxındır.

E.ə. II əsrə Bharatanın teatr haqqında fundamental əsər olan "Teatr sənəti haqqında traktat" ("Natyaşastra"), mərasim, səhnə tamaşaları, mahnıoxuma, musiqili müşayiət və rəqs haqqında, onların bədiiifadə vasitələri haqqında məsələlərə diqqət yetirilir. Kitabda klassik dram (nataka) 10-a qədər Kanon rəngarəngliyini əhatə edir.

 

== Mənbə ==

{{Asiya mədəniyyəti}}