|
== Qısa tarixi ==
Eyni zamanda yazı dili də olan Azərbaycan dili yazı dili ənənəsinə sahib olma baxımından Türk dili ilə paraleldir. Türkmən dili və qaqauz dilinin nisbətən daha gec yazı dili kimi formalaşmasına baxmayaraq Azərbaycan dili köklü bir yazı dili ənənəsinə malikdir.<ref>Erdem,KONUR,"[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/cagdas-edebiyat-sahalari-topluluklar/azerbaycan-turkcesinin-fonetik-ozellikleri-23812.aspx AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN FONETİK ÖZELLİKLERİ]",Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>
=== Azərbaycan dilinin yaranması ===
Azərbaycan dilinin və xalqının təşəkkülü III–VII əsrlərdə baş vermiş, VII-VIII əsrlərdə başa çatmışdır. Bu zaman Azərbaycanda gedən dini mübarizə artıq sona yetmişdir.<ref>"Azərbaycan tarixi", 1994. Z.M.Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə, s. 235</ref> XI əsrdə Azərbaycan dili [[Qafqaz]]da və qonşu ölkələrdə geniş inkişaf tapır. Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qrupuna daxildir. Yerli əhalinin əsas dili olan Azərbaycan dili XI əsrin ortalarında oğuz tayfaları dilinin güclü təsiri altında tam şəkildə formalaşmışdır. XII əsrdə ədəbi Azərbaycan dili təşəkkül tapdı. Şairlər [[fars]] və [[ərəb]] dilləri ilə yanaşı bu dildə də əsərlər yazırdılar.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/asursirv.pdf][[Şirvanşahlar dövləti]]<span>, Sara Aşurbəyli</span></ref> N.Cəfərov "Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi" əsərində "XI-XII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda meydana çıxan möhtəşəm türk dövlətlərində rəsmi dil kimi ərəb, fars dilləri ilə yanaşı türkdən də istifadə olunduğunu" göstərir.<ref>Cəfərov N.Q. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. В., 1995. səh.181</ref>
[[Səfəvilər dövləti]]ndə Azərbaycan türkcəsi sarayda və orduda hakim dil olmaqla imperiyanın ilk rəsmi dövlət dili idi<ref>O. Əfəndiyev – Səfəvilər dövləti, Bakı, 2007</ref><ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, III cild</ref>. Rus alimi V.V.Bartold 1912-ci ildə yazırdı: "...xanədanın təşəkkül etdiyi yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı."<ref>Məmmədov Ə. Şah Təhmasibin Azərbaycan dilində bir məktubu. ADU-nun "Elmi xəbərlər"i (dil və ədəbiyyat seriyası). 1964, N6. səh.73</ref>
=== Azərbaycan dilinin iki dövrü haqqında ===
Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII (13-cü) əsrdən XVIII (18-ci) əsrə qədər olan dövrü, yeni adlandırıla bilən ikinci dövr isə XVIII (18-ci) əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.
Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.
[[Şəkil:Declaration of independence of Azerbaijan in Azerbaijani.jpg|thumb|250 px|[[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nın İstiqlal Bəyannaməsi (əski əlifba ilə)]]
Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük.<ref>[http://web.archive.org/web/20100202075330/http://www.elibrary.az/docs/remz/pdf/atr_dil.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası]</ref>
Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir.
Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:
# ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi XIII-XIV (13-14-cü) əsrlər
# klassik şeir dili mərhələsi XV-XVII (15-17-ci) əsrlər
İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:
# ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi XVIII (18-ci) əsr,
# milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi XIX-XX (19-20-ci) əsrin əvvəli,
# müasir mərhələ XX (20-ci) əsrin 1-ci rübündən sonra).
=== Azərbaycan türkcəsinin rəsmi adı ===
{{əsas|"Dil yoxsa dialekt" problemi}}
Əsrlər boyu işğallar nəticəsində Azərbaycan dilinin adı dəyişdirilmişdir. Azərbaycan dili uzun müddət "türki", "türk dili", "Azərbaycan türkcəsi", bəzən isə "tatar dili", "Qafqaz tatarlarının dili" (xüsusən rus dilində yazılmış əsərlərdə) adlandırılmışdır<ref>[http://www.clb.az/files/mv/4.pdf "Azərbaycan dili milli varlığımızın aynasıdır". "21 fevral – Ana dili günü" nə həsr olunmuş metodik vəsait. Bakı – 2010]</ref>
[[XX əsr]]in əvvəllərində ilk olaraq, [[Türk dilləri]]ni təsnifatlaşdıran tarixçi alimlərdən biri [[Armin Vamberi]] olmuşdur. Belə ki , onun [[1908-ci il]]də müəllifi olduğu [["Dünya tarixçilərinin Dünya tarixi"]] adlı Londonda nəşr olunmuş çoxcildlik ensiklopediyanın 24-cü cildində Azərbaycan dili Türk dillərinin 3 qrupundan qərb qrupuna aid edilir və [[dialekt]] deyil , müstəqil [[dil]] kimi göstərilir.<ref>The historians’ history of the world…A comprehensive narrative of the rise and
development of nations as recorded by the great writers of all ages. Edited by
Henry Smith Williams , LL.D. VOL.XXIV Poland , Balkans , Turkey , minor
Eastern states ,China, Japan. London, The Times. 1908. Classification of
languages . p.258.</ref>
[[Şəkil:The world historians' history of the world. VOL.XXIV.p.258..jpg|thumb|Dünya tarixçilərinin Dünya tarixi. Ensiklopediya XXIV CİLD.səh.258]]
[[1918]]-ci ildə [[Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti]] yaranandan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığın türk dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul edilir. [[1921]]-ci ildə [[Nəriman Nərimanov]] [[Dadaş Bünyadzadə]] ilə birgə [[Azərbaycan SSR]]-də dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı dekret imzalayırlar. [[1921]]-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunur və oraya dövlət dili haqqında maddə salınmır. [[1924]]-cü ildə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Azərbaycanda dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı qərarı qəbul olunur.
[[1936]]-cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili kimi qeyd edilir. Ancaq [[1937]]-ci ilin aprel ayında qəbul olunun əsas qanunda dövlət dili haqqında heç bir qayda öz əksini tapmır. Ancaq Konstitusiyada xüsusi maddə olmasa da, [[1936]]-cı ildən sonra bütün normativ sənədlərdə dövlət dili Azərbaycan dili qeyd edilir.
[[1956]]-cı ildə Azərbaycanın [[1937]]-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına aşağıdakı məzmunda maddə əlavə edilir: "Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir…"<ref>"Azərbaycan" qəzeti, 7 noyabr, 1995</ref>
Dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərir:
* Azərbaycan dilidir;
* Türk dilidir;
* Azərbaycan türk dilidir;
* Azərbaycan türkcəsidir;
* Türk dilləri ailəsinə daxil olan Azərbaycan dilidir.
Prezident Heydər Əliyevin çıxışından: "Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var... Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm"<ref>"Azərbaycan" qəzeti, 9 noyabr, 1995</ref>
Yenə həmin iclasda dövlət başçısı qeyd edir: "… taleyimiz belə gətirib ki, məsələn bizə tatar deyiblər. Amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyiblәr Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər açılmışdı – "russko-tatarskaya şkola"… Mən bununla sadəcə demək istəyirəm ki, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər türk deyilib. 60 ildir biz "Azərbaycan dili", "azərbaycanlı" deyirik. İndi bəs nə edək? Bunlara cavab olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək".
Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan dövlət rəhbəri mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirələr keçirdi və həmin müzakirələr mövcud problemlərin həlli üçün kifayət qədər məhsuldar oldu. Həmin müzakirələr göstərdi ki, yalnız milli ictimai təfəkkür deyil, bilavasitə mütəxəssislər də ana dilinin qeyd-şərtsiz "türk dili" adlandırılmasının əleyhinədirlər. Buna səbəb isə:
* iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi – Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;
* Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar ([[talışlar]], [[tatlar]], [[kürdlər]], [[ləzgilər]] və s.) "Azərbaycan dili"nin "türk dili" adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək "xırda millətçilik" hisslərini qızışdırırlar;
* "Azərbaycan dili" adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsinə malikdir.<ref>[http://www.muallim.edu.az/arxiv/2008/n14/ardi1.html Nizami CƏFƏROV. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili]</ref>
== Fonetik xüsusiyyətləri ==
|