Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 385:
=== Alban əlifbası ===
[[Şəkil:Alban-script.jpg|thumb|180px|right|[[Qafqaz albanlarının dili|Alban dili]]ndə və [[alban əlifbası]] ilə yazılmış [[
{{Əsas|Alban əlifbası}}
Qafqaz albanlarına məxsus olan və alban dilinə uyğunlaşdırılmış əlifba olan alban əlifbası, IV-V əsrlərdə parf mənşəli maarifçi [[Mesrop Maştots]] tərəfindən təkmilləşdirilmişdir.<ref name="ReferenceF"/> Lakin əlifbanın nə zaman və kim tərəfindən yaradılması məsələsi hələ də həll edilməmiş olaraq qalmaqdadır.<ref name="ReferenceE"/>
Sətir 393:
{{sitatın əvvəli}}''"Yazıya malik olan xalqlar budur: [[yəhudilər]], [[romalılar]] (bunların yazısından bizanslılar da istifadə edirlər), [[ispanlar]], [[yunanlar]], [[madaylar]], [[ermənilər]] və albanlar".''{{sitatın sonu|mənbə=M. Kalankatlı, I, III}}
[[1937]]-ci ildə filologiya elmləri doktoru, professor İ.V.Abuladze XV əsr əlyazmalarını öyrənərkən [[
[[Şəkil:Alban yazılı şamdan 2.JPG|thumb|200px|left|Alban yazılı şamdan]]
Sətir 401:
[[Alban əlifbası]] Ərəb Xəlifəsinin göstərişi ilə [[Alban Həvari Kilsəsi]] [[Erməni Qriqoryan Kilsəsi]]nə tabe edildikdən sonra erməni katolikosu İlyanın göstərişi ilə məhv edilmiş, alban əlifbasıyla yazılmış kitablar qədim erməni dilinə tərcümə edildikdən sonra məhv edilmişdir.<ref name="История Агван, стр. 239-241"/><ref>Katolikos Drasxanakertli İohannes – "История Армении", səh. 78</ref><ref>А.С.Вартапетов. К вопросу об историческом исследовании христианских памятников Народного Карабаха</ref>
Uzun müddət Alban əlifbası itmiş hesab edilirdi, lakin [[1937]]-ci ildə gürcü alimi İliya Abuladze [[
Az sonra [[1948]]-ci ildə [[Mingəçevir]] qazıntıları zamanı üzərində alban yazısı olan daş tapılmış və bu barədə S. M. Qaziyev məlumat vermişdir. Lakin həm tapılmış əlifbada (Matenadaran 7117), həm Mingəçevir yazılarında qüsurlar olduğu üçün yazıları düzgün oxumaq mümkün olmamışdır. [[1956]]-cı ildə A. Q. Abramyan həmin yazıları oxumaqla məşğul olmuş, bu yazıları cəmi iki kənddə – Qutqaşen rayonunun [[Nic]], Vartaşen rayonunun Vartaşen kəndində yaşayan [[Udi dili|udinlərin dili]] əsasında oxumağa çalışmışdır. [[Udinlər]] heç vaxt ölkədə bütün Şimali Azərbaycanı əhatə edən vahid dilə və dövlətə malik olmamış, daim türkdilli [[utilər]]lə qarışdırılmışdır. Müəllifin oxuduqları inandırıcı deyildir və istədiyi yerə alban əlifbası adlandırılan 52 hərfli əlifbanın istədiyi hərfini qoymuşdur.<ref>[http://www.uludil.gen.az/4_fesil_004.html Alban yazısı haqqında]</ref>
Sətir 518:
Strabonu belə də başa düşmək olar: albanlar at qoşulmuş döyüş arabasında vuruşurdular, çünki "hippos" həm at, həm də döyüş arabası deməkdir, yəni albanlar həm piyada qoşunundan, həm də süvarilərdən istifadə edirdi, həm yüngül silahlanmış döyüşçülər – psiletlər, həm də [[zireh]]li döyüşçülər – katafraktlar vardı. Zirehli atlar qədim xalqların hərb sənətində xüsusi yer tutur. Strabon yazır ki, ''"belə süvari qoşun həvəskarı yalnız midiyalılar və ermənilər deyil, həm də albanlardır, çünki müharibədə [[zireh]]li atlardan istifadə edirlər"''. Antik müəllif hücum və müdafiə silahları haqqında məlumat qoyub getmişdir. Məsələn, qeyd edilir ki, albanlarda [[zireh]]ləri və uzun dördkünc qalxanları olan nizəçilər və oxatanlar vardı; albanlar iberlər kimi başlarına heyvan dərisindən hazırlanmış papaqlar qoyurdular. [[Plutarx]] romalılar ilə albanların toqquşmasını təsvir edərək bildirir ki, Albaniya basilevsinin qardaşı [[Kozis]] Pompeyə "nizə ilə zərbə" endirmişdi.<ref name="Əliyev57">Алиев К.Г. Албанское войско и его вооружение//ДАН АзССР, 1957, № 8.</ref>
Akontistlər – nizəçilər və toksotlar – oxatanlar vardısa, deməli, nizələr və oxlar da olmalı idi. Arxeoloji material yazıçıların dediklərini təsdiq edir. Albaniya ərazisində çoxlu silah aşkar edilmişdir və bunun xeyli hissəsi küp, katakomba və taxta qəbirlər mədəniyyətinin daşıyıcılarına məxsusdur. [[Mingəçevir]] küp qəbirlərindən çıxarılmış nizə ucluqları məlumdur. Bunlar dəmirdəndir, oymaqlıdır, uzunsov üçbucaq formasındadır, bəzilərində tiyə boyunca qabarıq damar uzanır, ucluqların uzunluğu 11 santimetrdən 40 santimetrə qədərdir. Silahın hazır olması üçün həmin ucluğa ağac sap keçirmək kifayətdir. Albaniya nizəçi döyüşçüləri məhz bu cür nizələrdən istifadə edirdilər. Ölçülərini müəyyən etmək üçün başqa xalqların
Görünür, Albaniya ərazisində də saplaqlı üçpərli ox ucluqları e.ə. I əsrin başlanğıcında [[Orta Asiya]] və [[Parfiya]] vasitəsilə yayılmışdır. Ucluqların bir qismi buraya sarmat tayfaları ilə gəlib çıxa bilərdi. Güman etmək olar ki, qədim albanlar qarğı oxlar da işlədirdilər. Parfiya tayfalarında [[skiflər|skif]] yayı (kamanı) əsas yer tutur, sikkələrdə, ritonlarda və başqa əşyalarda təsvir olunurdu.<ref name="ReferenceM"/> Bu kaman uzunluğu 60-70 santimetrdən çox olmayan oxlar üçün idi. Eraların ayrıcında skif kamanı ilə yanaşı daha mürəkkəb hun kamanı tətbiq edilirdi, onun uzunluğu 120 santimetrdən 160 santimetrə qədərdi, üzərində qoyma sümüklər vardı. Daha yüngül və daha ağır ucluqların olması antik Albaniyada yüngül və ağır kamanların mövcudluğunu güman etməyə imkan verir. Bunlarla həm süvarilər, həm də piyada qoşun silahlanmışdı.<ref name="Əliyev57"/>
Qazıntılar antik müəlliflərin məlumatlarını təsdiq edir, həm də hücum silahına və hərbi əməliyyatla bağlı əşyalara işıq salan bir çox yeni faktlar verir. Bu sıraya Mingəçevirdən, Şamaxıdan, İsmayıllıdan, Çuxuryurddan və başqa yerlərdən tapılan dəmir qılınclar aiddir. Qılıncların tiyələri ensiz və uzun, ucları sivridir. Bəzisində ağac və ya sümük bəzəyi izləri vardır. Üzünə dəri çəkilmiş qınlar da qalmışdır. Qılıncların bir qisminin halqavari başcığı vardır. Gəncəçayın sahilində çiy kərpic qəbirdən 0,61 metr uzunluğunda qılınc aşkar edilmişdir. Görünür, bu qılınc dəri qında saxlanılırmış və yuxarı hissədə, qəbzənin yaxınlığında qına oval şəklində olan iki dəmir halqa keçirilibmiş. Qəbzə üç dəmir mıxla mıxlanmış və tunc halqa ilə bərkidilmişdir. Qılıncın halqavari başcığı vardır. Bu cür başçıqları olan qılınclar Qara dənizin şimal sahillərindən Çinə qədər çox böyük bir ərazidə yayılmışdı. Qədim Qafqaz Albaniyasına bu qılıncları, görünür, Avrasiya çöllərində köçəri həyat sürən tayfalar gətirmişdir.<ref name="Əliyev57"/>
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Azərbaycan ərazisində, yəni Mingəçevirdə, Çirçir gölündə ([[Ağdaş]] rayonunun [[Pirəzə]] kəndi), [[Xınıslı]]da ([[Şamaxı]]), [[Gəncəçay]]ın sahilində və başqa yerlərdə çoxlu xəncər aşkar edilmişdir. Xəncərlərin böyük bir qismi görkəmini itirmişdir. Xəncərlərin uzunluğu təqribən 25 santimetrdən 30 santimetrə qədərdir. Məsələn, Xınıslıdan tapılmış xəncərin uzunluğu 28 santimetrə, Mingəçevirdən tapılmış xəncərlər isə 12 santimetrdən 26 santimetrə qədərdir. Albanlar bu hücum silahları ilə yanaşı, bıçaqlardan da istifadə edirdilər. Bıçaqlar Mingəçevirdə, Xınıslıda və başqa yerlərdə aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallar içərisində uzunluğu 1-2,5 metrə çatan dəmir döyüş yabalarına rast gəlinir. Belə hesab edilir ki, onlardan həm müdafiə, həm də əlbəyaxa hücum döyüşlərində istifadə olunurmuş.<ref name="Əliyev57"/>
Öyrənilən dövrün əsas müdafiə silahlarından biri də [[zireh]] idi. Strabonun qeyd etdiyinə görə, qədim Qafqaz Albaniyasının döyüşçülərində [[zireh]] – toraks da olmuşdur. Qazıntılar zamanı hələlik tam salamat qalan [[zireh]] tapılmamışdır, bu qoruyucu geyimin ancaq ayrı-ayrı qalıqlarına rast gəlinir. Məsələn, qəbirlərin birində üç mindən artıq daş muncuq aşkar edilmişdir. Güman olunduğuna görə, muncuq dənələri [[zireh]] rolunu oynayan dəri geyimə tikilirmiş. Eyni sözlər böyük miqdarda aşkar edilmiş tunc düymələrə də aiddir. Qəbirlərin birindən döyüşçünün qoruyucu metal geyiminin, o cümlədən dəmir [[zireh]]in hissələri tapılmışdır. Tapıntılarla əlaqədar olaraq, ''"heyvan dərisi geymiş"'' alban döyüşçüləri haqqında Plutarxın verdiyi məlumat yada düşür. Strabon qeyd edir ki, aşılanmamış öküz dərisindən [[zireh]] başqa xalqlarda da olmuşdur. Digər qoruyucu silah geniş yayılmış qalxan idi. Strabon alban qalxanları haqqında da aydın məlumat verir. Bu, qallarda və romalılarda skutum adlanan uzun dördkünc ("qapışəkilli") qalxandır. Qazıntılardan birində dəmir qalxana bənzər kiçik bir şey tapılmışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Plutarx Pompey ilə alban basilevsinin qardaşı Kasis arasındakı çarpışmanı təsvir edərkən göstərir ki, ''"döyüşdən sonra romalılar öldürülmüş barbarların üst-başlarını axtarıb qarətə başlayanda amazonka peltaları tapılmışdı".'' Qədim heykəltəraşlar peltanı amazonkaların kiçik müdafiə silahı kimi aypara şəklində təsvir edirdilər. Bütün bu deyilənlər təsdiq edir ki, qədim müəlliflərə görə, alban döyüşçülərində iki növ müdafiə silahı olmuşdur: Roma skutumunu xatırladan böyük qalxan və formaca peltaya yaxınlaşan kiçik qalxan.<ref>Qazıyev S.M. Mingəçevirdə tapılmış bəzi silahlardan. MKA, II, Bakı, 1951</ref>
Bizə alban döyüşçülərinin baş örtüyü haqqında gəlib çatan məlumat da diqqəti cəlb edir. Görünür, albanlar başlarına bütün Qafqazda yayılmış papaq qoyurdular. Strabon albanların baş örtüyünü heyvan dərisi ilə əlaqələndirir və alban döyüşçülərinin digər qoruyucu baş örtükləri haqqında heç bir məlumat vermir.<ref name="Əliyev57"/>
Yaxşı qalmış tunc dəbilqə tapılmışdır, dəbilqənin yuxarı hissəsi enlənən içiboş borucuqla qurtarır, bu borucuq, ehtimal ki, lələklər, at qılı və digər fərqlənmə nişanları taxmaq üçündür. Öyrənilən dövrdə bir çox xalqlarda dəbilqələr vardı. Lakin dəbilqə antik Albaniyanın sıravi döyüşçüləri üçün səciyyəvi deyildi.
Qoşunların miqdarı haqqında antik müəlliflərin verdiyi konkret məlumat hərbi işin öyrənilməsi məsələsində müəyyən yer tutur. Strabonun dediyinə görə albanlar ''"[döyüş üçün] iberlərə nisbətən daha çox qoşun düzürlər. Onlar altmış min piyada qoşun və iyirmi iki min süvari silahlandırırlar – Pompeylə döyüşə (albanlar) belə bir (qoşunla) getmişlər"''. Plutarx bildirir ki, Kürü keçib romalılar üzərinə həmlələr edilən zaman albanlar qırx min nəfərdən az olmamışlar. Daha sonra Plutarx romalıları qarşılayan albanların sayı haqqında bir qədər başqa məlumat verir. Qədim müəllif bildirir ki, [[Pompey]]i ''"döyüşə hazır vəziyyətdə, lakin pis silahlanmış və başlıca olaraq, heyvan dərisində 60000 piyada və 12000 süvari"'' qarşılamışdır. Birinci halda Plutarx piyadanı süvaridən fərqləndirmir, alban qoşununun ümumi miqdarını verir: döyüşçülər 40000 nəfər idi. İkinci halda Plutarxın məlumatı Strabonun məlumatını xatırladır, lakin alban süvarilərinin sayı cəhətdən ondan fərqlənir.<ref name="Əliyev57"/>
Deyilənlərdən görünür ki, alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, [[Plutarx]]da isə 12 mindir. [[Appian]]a əsasən, albanların basilevsi [[Oroys]] və iberlərin basilevsi Artok yeddi miriad döyüşçü ilə Kür çayının yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, alban və iber qoşunu 70 min döyüşçüdən ibarət idi. Əgər iber qoşununun alban qoşunundan az olması haqqında Strabonun məlumatı əsas götürülsə, deməli, albanların payına təqribən 40 min döyüşçü düşür, bu isə alban qoşununun miqdarı haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu [[Strabon]]a görə 82 min (60 min piyada və 22 min süvari), [[Plutarx]]a görə bir halda 72 min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə alban qoşunlarının romalılarla ilk toqquşması Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi. Bu toqquşma eramızın 35-ci ilində parfiyalılara qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatla əlaqədar [[Korneli Tasit]] tərəfindən də xatırladılır.<ref name="Əliyev57"/>
== Sənətkarlıq ==
=== Metalişləmə ===
[[Şəkil:Bronze deer figure from Mingachevir.JPG|thumb|200px|Mis maral fiquru]]
Ayrı-ayrı yerlərdə indiyədək qalmaqda olan metal, daş və ağac əmək alətləri Albaniyanın iqtisadiyyatını öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlar dəmir oraqlar, çapacaqlar, bıçaqlar, qayçılar, bizlər, iynələr, dən daşları, kirkirə daşları, sürtgəclər, bülöv daşlardan ibarətdir.<ref>Халилов Дж.А. Римские фибулы из памятников Кавказской Албании и пути их проникновения.//Всесоюзн. симпозиум по проблемам эллинист, культуры на Востоке, Ереван, 1980</ref>
[[Xınıslı]], [[Nüydü]], [[Qırlartəpə]], [[Yaloylutəpə mədəniyyəti|Yaloylutəpə]], [[Qarakübər|Qaraköbər]], [[Torpaqqala]] və Albaniyanın digər məskənlərində forması və ölçüsü müxtəlif olan əl dəyirmanları, o cümlədən qayıq şəklində çox iri dən daşları aşkar edilmişdir.<ref>Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985</ref> Eramızın I-II əsrlərindən başlayaraq işlədilən kirkirə daşlarının tapılması dən üyüdülməsinin yeni, mütərəqqi üsullarının tətbiqi ilə bağlıdır.<ref>Рзаев Н.И. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VII в. н.э.). Баку, 1976.</ref> O dövrdə xeyli miqdarda dişli oraqların olması əkinçilik sahəsində, xüsusən biçin prosesində əmələ gələn tərəqqini arxeoloji cəhətdən təsdiq edir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilən bitki qalıqları Albaniyada əkinçiliyin inkişafı və istehsal olunan məhsulların çeşidi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.<ref name="ReferenceB"/>
Dulusçuluq məmulatı Qafqaz Albaniyası iqtisadiyyatının və mədəniyyətinin daha da inkişaf etdiyini göstərir. Eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısında Yaloylutəpə keramikasının yeni səciyyəvi formaları – qonşu ölkələrin keramikasından fərqlənən süddanlar, birayaqlı və üçayaqlı vazalar meydana gəlir. Yaloylutəpə keramikası Şirvan, Şəki, Zaqatala bölgəsi, Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ düzü, [[Alazan çayı|Alazan]] və Kür hövzəsi, habelə [[Dağıstan]] ərazisində olan abidələrdən məlumdur. Yuxarıda qeyd edilmiş rayonlar üçün səciyyəvi olan keramika kompleksinin yeknəsəqliyi vahid, səciyyəvi iqtisadiyyata, mədəniyyətə və əraziyə malik əhalinin etnik yekcinsliyinə sübutdur.<ref>Асланов Г.М. Материальная культура Мингечаура I-VII вв. //Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Баку, 1963</ref>
Albaniya ərazisində xeyli miqdarda dəmirçilik məmulatı üzə çıxarılmışdır; onların böyük bir qismi yerli ustaların məhsuludur, bununla birlikdə gətirilmə əşyalara, başlıca olaraq zərif qab-qacağa və bəzək şeylərinə də təsadüf edilir. Albaniyanın yerli xammala əsaslanan metallurgiyası və metalişləmə sənəti yüksək kamillik səviyyəsinə qalxmışdı.<ref>Абибуллаев О.А. К вопросу о древней металлургии Азербайджана, МИ А, 125, 1965</ref>
Alban cəmiyyətinin əyanlar təbəqəsinin məişətində geniş istifadə olunan gümüş və mis qab-qacaq cəmiyyətin sosial cəhətdən yekcins olmadığını da aydın bildirir.
[[Şəkil:Gümüş sancaq, Mingəçevir.JPG|thumb|left|200px|Mingəçevirdə tapılmış gümüş sancaq]]
Metal qablarla yanaşı, şüşə məmulatı da geniş yayılmışdı. Albaniyada şüşə qab istehsalının eramızın II-III əsrlərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Əvvəlki dövrdə isə bunlar bir qayda olaraq Şərq ölkələrindən gətirilirdi.<ref>Карахмедова А.А. Бусы как один из источников изучения истории Кавказской Албании.//Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Ереван, 1978</ref>
Zərgərlik də nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdi. Arxeoloji tədqiqatların gedişində, xüsusilə qəbirlərdə aşkar edilmiş bəzək şeyləri öz formalarının və istifadə olunmuş materialların rəngarəngliyi ilə fərqlənir. Bunlar metaldan, şüşədən, gildən, pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı.<ref name="VII 1973"/> Bəzək şeylərinin tərkibinə qadın tacları (çələngləri), boyunbağılar, qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, sancaqlar, toqqalar, muncuqlar, müxtəlif tikmə, bəzəklər və i.a. daxildir. Əsasən [[Mingəçevir]], [[Yaloylutəpə mədəniyyəti|Yaloylutəpə]], [[Xınıslı]], [[Qəbələ]], [[Qaratəpə]], [[Qalagah]], [[Şortəpə]], [[Qırlıtəpə]] və digər Albaniya abidələri qazıntılarından məlum olan, nəcib metallardan və qiymətli daşlardan hazırlanmış bəzək şeyləri müəyyən qrup təşkil edir.<ref name="ReferenceJ"/>
Bəzək şeylərinin böyük bir qrupu antik dövrdə geniş yayılmış qolbaqlardan ibarətdir. Qolbaqlar tuncdan, gümüşdən, qızıldan, dəmirdən hazırlanırdı. Ayrı-ayrı keramik qolbaq nümunələri də məlumdur.<ref name="ReferenceG"/> Qolbaqların ön kəsiyi dairəvi yaxud üçbucaqvaridir, çox vaxt zoomorf başcıqlar şəklində düzəldilən ucları bəzilərində aralıdır, səthi ya saya, ya da ornamentlidir; bu qolbaqlar yalnız bəzək şeyləri deyil, həm də qədim albanların ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən ayin əşyaları idi.<ref>Ваидов Г.М. Первые итоги археологических работ в Торпагкале. МКА, VI, Баку, 1965</ref>
Boyunbağılar əsasən o dövrün ən erkən qəbirlərinin materiallarından tanışdır. Ucları bir qədər genişləndirilmiş, bitişdirilməmiş, batıq ornamentlə bəzədilmişdir. Alban kişi və qadın qəbirlərində tez-tez üzük və sırğalara rast gəlinir – bunlar formaca bir-birindən fərqlidir. Onlar əlvan metallardan, dəmir və sümükdən düzəldilirdi. Üzüklər tökmə və döymə üsulu ilə düzəldilir; bəzən qiymətli daşlardan və şüşələrdən qaş qoyulur, zoomorf təsvirlər, həndəsi ornamentlərlə təchiz olunurdu. Qaşlı üzüklər möhür rolunu oynayırdı və xronoloji cəhətdən, bir qayda olaraq, qaşsız üzüklərə nisbətən daha sonralara aiddir. Üzük-möhürlərin xarici nümunələri adətən Romadandır. Onlar Qafqaz Albaniyasının Roma ilə geniş əlaqələrə malik olmasını təsdiq edir.<ref>Бабаев И.А., Ахмедов Г.М. Кабала. Баку, 1980</ref>
Bəzək şeyləri arasında sırğalar xüsusi yer tutur. Qızıl sırğalar Mingəçevir, Yaloylutəpə, Xınıslı, Qalagah, [[Şatırlı]] ([[Bərdə]]) və başqa yerlərdə aşkar edilmişdir. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Şatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı zamanı müxtəlif zərgərlik məmulatı ilə birlikdə tökmə üsulu ilə sırğalar və digər bəzək şeyləri hazırlamaq üçün işlədilən daş qəliblər tapılmışdır.
Bəndlər bəzək şeyləri arasında mühüm yer tutur. Gümüş, tunc, dəmir bəndlərə qəbirlərin əksəriyyətində təsadüf edilir. Əcnəbi bəndlər, əsasən Roma bəndləri çoxdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əsasən tuncdan olan çoxlu miqdarda müxtəlif sancaqlar üzə çıxarılmışdır. Onlardan bəzilərinin başı tunc zəncirlərlə bəzədilmişdir.
Rəngarəng toqqalar, piləklər, asma bəzəklər və xüsusilə həm yerli ustalar tərəfindən düzəldilən, həm də kənardan gətirilən müxtəlif muncuqlar da külli miqdarda tapılmışdır. Munacuqlar əsasən antik dünyanın məşhur mədəniyyət mərkəzlərindən gətirilirdi və digər gətirilmə materiallarla birlikdə bunlar sübut edir ki, eramızdan əvvəl IV-I əsrlərdə və eramızın I-II əsrlərində Qafqaz Albaniyası [[Qara dəniz]]in şimal sahilində yerləşən şəhərlərlə, [[Parfiya]]<nowiki/>nın, [[Roma]]<nowiki/>nın, [[Mesopotamiya]]<nowiki/>nın, [[Misir]]<nowiki/>in, [[Hindistan]]ın, [[Suriya]]<nowiki/>nın şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri və mədəni əlaqələr saxlamışdır. Albaniya ərazisində ehtiyatı bol olan əlvan daşlar keyfiyyətdə ən yaxşı gətirilmə nümunələrdən geri qalmayan bəzək şeyləri və möhürləri düzəltməkdə yerli sənətkarlar üçün xammal mənbəyi idi.<ref>Иессен А.А. К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе.//Изв. ГАИМК, 120. М.-Л., 1935.</ref>
=== Dulusçuluq ===
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Ритон с головой оленя.jpg
| miqyas2 = 147
| şəkil3 =
| miqyas3 =
| alt yazı= [[Mingəçevir]]də arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış maral başlı zoomorf qab ([[Azərbaycan Tarix Muzeyi]])
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
Albaniya bədii keramikasının istehsalında özünü xüsusilə parlaq şəkildə büruzə verən dekorativ-tətbiqi sənətin daha da inkişaf etdiyini qeyd etmək lazımdır.<ref name="ReferenceL"/> Məhz antik dövrdə dulus çarxının demək olar ki, tamamilə istifadədən çıxmasına və alban keramikasının böyük bir qisminin əllə hazırlanmasına baxmayaraq, keramika öz formalarının simmetrikliyi və zərifliyi ilə fərqlənir.<ref>Ионе Г.И. Глиняные сосуды-сапожки из Мингечаура. МКА, III, 1953</ref> Keramikanın ən səciyyəvi tiplərindən biri olan "süddanlar" xüsusilə maraqlıdır. Bunlar yumru gövdəli, birqulplu, azacıq yuxarı qalxmış uzunsov novçalı qablardır, novçanın başlandığı yerdə adətən çox vaxt "süzgəc" düzəldilirdi. Bunlar bişirilməmişdən qabaq ağımtıl və ya qırmızımtıl şirə ilə örtülürdü.<ref>Ионе Г.И. Керамическое производство древнего и средневекового Азербайджана (по данным раскопок Мингечаура).//Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Л., 1958.</ref> Qabların boğazı və qulpu bir çox hallarda batıq və ya çökək ornamentlə, gövdəsi isə simmetrik şəkildə yerləşdirilən yapışdırma düyməvari naxışlarla bəzədilirdi. Səciyyəvi novçanın hər iki tərəfinə vurulan bu cür yapışdırma naxışlar həmin qablara zoomorf görkəm verir.<ref>Голубкина Т.И. О зооморфной керамике из Мингечаура. МКА, II, Баку, 1951.</ref> Kürədə bişirilən məşhur birayaqlı və üçayaqlı qırmızı və qara vazalar kimi, təsvir edilən qabların da yerli xalq ənənəsində dərin kökləri vardır və bu ənənənin ünsürləri hellinizm dövrünün alban incəsənəti üçün xüsusilə səciyyəvidir. Eyni zamanda inkar etmək olmaz ki, Yaxın Şərq və Aralıq dənizi ölkələri xalqlarının mədəniyyəti də alban mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdir. Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə geniş yayılmış olan bədii keramikaya əməli əhəmiyyətini də saxlayan ən müxtəlif zoomorf və antropomorf qablar daxildir.<ref name="ReferenceK"/>
Ümumiyyətlə, mücərrəd ornamentlə bəzədilmiş qablara xüsusi düzəlmiş qulpların, qapaqların və digər lazımlı ünsürlərin köməyi ilə zoomorf və ya antropomorf görkəm verilir. Bir çox saxsı qablarda heyvanların, quşların, insanın yapışdırma və basma ornamentlə, boya ilə yaradılmış sxematik təsvirləri vardır ki, bunlar alban incəsənəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.<ref>Бабаев И.А. Некоторые вопросы изучения памятников глиптики в Азербайджане//ДАН АзССР, XX, 1964, № 6</ref>
Bununla əlaqədar olaraq [[İsmayıllı rayonu]]<nowiki/>nun [[Hacıhətəmli]] yaşayış yerindən tapılmış dabanlı oturacağı olan boz rəngli vazanı xüsusilə qeyd etmək lazımdır; Gövdəsi yapışdırma naxışla bəzədilmiş qabın kiçik şaquli qulpları vardır, ağzı dəyirmidir. Şaquli qulpların hər iki tərəfinə çiçək şəklində kiçik naxışlar yapışdırılmışdır; qulpun dibində də buna bənzər yapışdırma naxış vardır. Yapışdırma naxışların köməyi ilə qaşlar, gözlər, qulaqlar və üzün hər iki tərəfindən sallanan iki hörük, batıq cızıqların köməyilə kirpiklər bildirilmişdir. Qadın çöhrəsinin zəngin təxəyyülü naməlum usta tərəfindən məharətlə yaradılmış təsviri əsrləri arxada qoyaraq bizə gəlib çatmışdır. Buna oxşar antropomorf saxsı qablar qədim Şamaxı qazıntılarından məlumdur. Qabın gövdəsinin yuxarı hissəsi adam başı formasındadır; qulaqlar, burun, gözlər və bel realist görkəmdə verilmişdir. Təsvir edilmiş keramikaya bənzəyən, maral, keçi, öküz, xoruz, göyərçin, tısbağa və i.a. formasında hazırlanan, realist alban incəsənəti üçün səciyyəvi olan antropomorf saxsı qab [[Türkiyə]] ərazisində olan hett abidələrindən də məlumdur.<ref name="III в. н 1950"/> Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdən başlayaraq Albaniyanın dekorativ-tətbiqi sənətində kiçik formalar plastikası, məişət süjetlərinə və mifoloji süjetlərə dair səhnələrin batıq xətlərlə təsvir edildiyi daş heykəllər xüsusi yer tutur. Albaniya terrakotları hər şeydən əvvəl qadın heykəlcikləri, az-az hallarda kişi heykəlcikləri, zoomorf fiqurlar, o cümlədən yüyənli at təsvirləri ilə təmsil olunmuşdur. Alban incəsənətinin bu abidələri olduqca çoxdur: təkcə İsmayıllı rayonunun ərazisində, Mollaisaqlı-Hacıhatəmli yaylasında 60-dan artıq heykəlcik aşkara çıxarılmışdır. Bunlar [[Mingəçevir]], [[Qəbələ]] və [[Şamaxı]] qazıntılarından da məlumdur. Albaniyanın kiçik gil heykəlyapma (koroplastika) sənəti arxaik formaları xeyli dərəcədə hifz edib saxlamış və o, Şərq incəsənəti üçün səciyyəvi olan üslubda yaradılmışdır. Çox ehtimal ki, terrakotlar ən qədim zamanlardan məhsuldarlıq rəmzi sayılan Ana İlahəsinin təsviri ilə bağlı olmuşdur.<ref>Иессен А.А. К вопросу о памятниках VIII-VII вв. до н.э. на юге европейской части СССР. СА, XVIII, 1953.</ref>
Albaniya koroplastikasının müəyyən hissəsi Azərbaycanın qədim əhalisinin etiqadlarını və təsəvvürlərini əks etdirən, qonşu ölkələrin incəsənəti ilə ümumi cəhətləri olan zoomorf təsvirlərlə təmsil edilmişdir. Arxaik cizgiləri saxlayan terrakot heykəlciklər antik dövrdə [[Ön Asiya]] və [[Yaxın Şərq]] incəsənətinin lokal məktəblərindən birini təmsil edir.<ref>Крупнов Е.И. Древнейшая культура Кавказа и кавказская этническая общность. СА, 1964, 1</ref>
== Hökmdarlar ==
<div style="float:left; width:48%;">
=== İlkin dövr ===
*[[Arran (hökmdar)|Arran]]. Albaniyanın yarıməfsanəvi hökmdarı. [[Arranşahlar]] sülaləsindən.
*[[Oroys]]. [[Pompeyin Albaniyaya yürüşü]] zamanı Albaniya hökmdarı.
*[[Zober]]. [[Mark Antoni]]nin əmri ilə məğlub edilmiş Albaniya hökmdarı.<ref>{{cite news|last1=M.L. Chaumont|first1=|title=ALBANIA |url=http://www.iranicaonline.org/articles/albania-iranian-aran-arm |accessdate=14 aprel 2016}}</ref>
=== Alban Arşakiləri ===
*[[I Vaçaqan]]
*[[I Vaçe]]
*[[Urnayr]] (313-371)
*[[II Vaçaqan]] (371-?)
*[[Mirhavan]]
*[[Satoy]]
*[[Asay]]
*[[Yesuagen]] (432-444)
*[[II Vaçe]] (444-463)
*[[III Vaçaqan]] (487-510)
=== Sasanilərin təyin etdiyi hakimlər ===
==== 30 illik hakimiyyətsizlik dövrü ====
*[[I Varsken]] (470-482). [[Quqark knyazlığı|Quqark knyazı]] və [[Albaniya (satraplıq)|Albaniya mərzbanı]]. [[Mehranilər sülaləsi]]ndən.
==== Mərzbanlıq dövrü ====
*[[Piran Güşnəsp]]<sup>[[:en:Piran Gushnasp|en]]</sup> (533/534-542)
*[[Ərvənd Güşnəsp]]<sup>[[:en:Arvand Gushnasp|en]]</sup> (540-541, 545 — 540-cı illərin sonu)
*[[II Xosrov]] (580-ci illər)
*[[Qayşak]] (626-?)
*[[Sema Vişnasp]] (?-629)
</div><div style="float:right; width:48%;">
=== Mehranilər ===
*[[Varaz Qriqor]] (628-642)
*[[Cavanşir]] (642-681)
*[[I Varaz Trdat]] (681-705)
**[[Çariça Sparama]]/[[Böyük Knyaz Şero]]<sup>1</sup> (694-699). I Varaz Trdat Bizansda olarkən.
*[[II Vardan]] (705-711)
*[[Narse]] (711-740)
*[[I Gagik]] (740-770)
*[[I Stepanos]] (770-800)
*[[II Varaz Trdat]] (800-812)
=== İddiaçılar ===
*[[Tonq Yabqu xaqan|Ziebel]]. [[Üçüncü fars-türk müharibəsi]] zamanı Tonq Yabqu xaqan (Bizans tarixi mənbələrində Ziebel) özünü Albaniya hakimi elan etmişdir.<ref>Minorsky, Vladimir. A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries. Cambridge, 1958.</ref><ref>Golden, Peter Benjamin. Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrasowitz, 1992.</ref>
=== Albaniya çarı adlandırılanlar ===
==== Arranşahik xanədanının Zarmixr nəsli ====
*[[Səhl ibn Sumbat]] (822-854). “Alban ölkəsinin tarixi”ndə.
*[[Müaviyə ibn Səhl]] (838/839-854). İbn əl-Əsir tərəfindən.
*[[Atrnerseh]] (?-870).
**[[Sparam|II Varaz Trdatın qızı Sparma]]<sup>1</sup> (854-?)
*[[Qriqor Hammam]] (893-897). “Alban ölkəsinin tarixi”; Stepanos Taronetsi; Stepanos Orbelian.
*[[II Atrnerseh]] (906-944). Hovanes Drasxaakertsi tərəfindən.
*[[İşxan Əbu Əbdülmalik]] (1044-1110). Stepanos Orbelian; Konstantin Porfiroqent; Ananiya Mokatsi.
==== Arevmanelilər ====
*[[Böyük Kvirike]] (1032-1038). [[Vardan]] tərəfindən.
</div><br clear="all" />
== Həmçinin bax ==
{{Portal|Qafqaz Albaniyası}}
*[[Qafqaz albanları]]
*[[Qafqaz albanlarının dili|Alban dili]]
*[[Alban əlifbası]]
*[[Arran (hökmdar)]]
*[[Alban Həvari kilsəsi]]
**[[Kiş kilsəsi]] ([[Şəki rayonu]], [[Kiş (Şəki)|Kiş kəndi]])
**[[Gəncəsər monastırı]] ([[Kəlbəcər rayonu]], [[Vəngli|Vəngli kəndi]])
*[[Alban xaç daşları]]
*[[Arran yepiskopluğu]]
*[[Aquen kilsə məclisi]]
*[[Alban katolikoslarının siyahısı]]
*[[Alban təqvimi]]
*[[Alban ölkəsinin tarixi]]
*[[Arran memarlıq məktəbi]]
*[[Qafqaz Albaniyasının şəhərləri]]
*[[Qafqaz Albaniyasının memarlığı]]
*[[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti]]
==== Toponimlər ====
*'''[[Aran]]''' (Azərbaycanın tarixi bölgələrindən biri)
**[[Aran iqtisadi rayonu]] ([[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]<nowiki/>nın iqtisadi bölgüsündə, tarixi Aran bölgəsinin adını daşıyan şərti iqtisadi rayonu; ərazisinə [[Mingəçevir]] və [[Şirvan (şəhər)|Şirvan (keçmiş Əli-Bayramlı)]] şəhərləri, habelə [[Ağcabədi rayonu|Ağcabədi]], [[Ağdaş rayonu|Ağdaş]], [[Beyləqan rayonu|Beyləqan]], [[Bərdə rayonu|Bərdə]], [[Biləsuvar rayonu|Biləsuvar]], [[Göyçay rayonu|Göyçay]], [[Hacıqabul rayonu|Hacıqabul]], [[İmişli rayonu|İmişli]], [[Kürdəmir rayonu|Kürdəmir]], [[Neftçala rayonu|Neftçala]], [[Saatlı rayonu|Saatlı]], [[Sabirabad rayonu|Sabirabad]], [[Salyan rayonu|Salyan]], [[Ucar rayonu|Ucar]], [[Yevlax rayonu|Yevlax]] və [[Zərdab rayonu|Zərdab]] rayonları daxildirlər)
*[[Alpan|'''Alpan kəndi''' (Quba rayonu)]]
*<nowiki/><nowiki/>'''Alvan dərəsi''' / '''Əlvan dərəsi''' / '''Arvan dərəsi''' ([[Qəbələ rayonu|Qəbələ]] və [[Göyçay rayonu|G]]<nowiki/>[[Göyçay rayonu|öyçay rayon]]<nowiki/>ları arasında yerləşən dərə; hazırda [[Qəbələ Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Qəbələ Dövlət Təbiə]]<nowiki/>[[Qəbələ Dövlət Təbiət Yasaqlığı|t Yasaqlığı]]<nowiki/>nın ərazisində yerləşir)<ref>http://www.qebele-ih.gov.az/page/13.html</ref><ref>http://gabala.cls.az/more/text/7116</ref><ref name="azerbaycandili.az">http://www.azerbaycandili.az/Synopsis/Download/2217/K%C6%8FR%C4%B0MOVA%20%C4%B0RAD%C6%8F%20M%C6%8FZAH%C4%B0M.G%C3%96Y%C3%87AY%20RAYONU%20TOPON%C4%B0ML%C6%8FR%C4%B0N%C4%B0N%20L%C4%B0NQV%C4%B0ST%C4%B0K%20T%C6%8FHL%C4%B0L%C4%B0.pdf</ref>
**<nowiki/><nowiki/>'''Arvan dağı''' və '''Arvan çayı''' (Göyçay rayonu ərazisində yerl<nowiki/>əşən dağ və çay; eyniadlı dərə ilə bağlı toponimlərdir) <ref name="azerbaycandili.az"/>
*'''Ağvanlar məhəlləsi''' ([[Şəki|Şəki şəhəri]]<nowiki/>nin tarixi məhəllələrind<nowiki/>ən biri)
**'''Ağvanlar hamamı''' ([[Şəki|Şəki şəhəri]]<nowiki/>nin Ağvanlar məhəlləsindəki<nowiki/><nowiki/> qədim hamam; hazırda [[Şəki Şəhər Dövlət Tarix-memarlıq qoruğu]]<nowiki/>nun ər<nowiki/>azisinə aiddir)
*'''Albantala''' ([[Qax rayonu]], [[Ləkit]] və [[Ləkit Kötüklü]] kəndləri <nowiki/>arasındakı [[Yeddi kilsə monastır kompleksi]] yaxınlığındakı düzənlik ə<nowiki/>razi)<ref>https://aybilet.az/blog/qax/</ref>
*[[Gəncəçay|Gəncəçay (qədim qaynaqlardakı adı '''Daruran / Dərya-i Arran''')]]
*[[Həkəri|Həkəriçay (qədim adı '''Albançay, Arrançay''')]] (həmçinin onunla bağlı ermənicə və pəhləvicə [[Aranrot]] toponimi)
*[[Varazabun|Varazabun kəndi]] ([[Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu|Yuxarı Qarabağ]]ın [[Xaçın|Xaçın nahiyəsi]]<nowiki/>ndə kənd adı)
**[[Aranzəmin|Aranzəmin kəndi]] ([[Xocalı rayonu]])
**[[Vardaşın|Vardaşın kəndi]] ([[Xocalı rayonu]])
*'''[[Ağvəng|Ağvəng kəndi]]''' ([[Qarabağ xanlığı]] ərazisində, [[Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu|Yuxarı Qarabağ]]ın [[Xaçın]] nahiyəsində, təxminən indiki [[Kəlbəcər rayonu]]<nowiki/>nda yerləşən kənd; lakin kəndin adının daha düzgün açıqlaması yəqin ki "ağ" (ağ rəng) və "vəng" (kilsə) sözlərindən ibarətdir)
*[[Alvan|'''Alvan qalası''' və ya '''Alvan qapısı''']] ([[Xocavənd rayonu]], [[Avdur|Avdur kəndi]])
*'''Ağvan çayı''' və ya '''Alvan çayı''' ([[Şuşa rayonu]], [[Malıbəyli|Malıbəyli kəndi]] yaxınlığından axan çay, [[Qarqarçay|Qarqar çayı]]<nowiki/>nın sağ qolu)<ref name=":0">http://web.archive.org/web/20110122083018/http://karabakhnature.az:80/7-yuuyua-rayonu-601razisind601-corrafi-adlar.html</ref>
**'''Ağvanbaşı''' və ya '''Ağvan düzü''' ([[Şuşa rayonu]], [[Malıbəyli|Malıbəyli kəndi]] ətrafında düzənliyin adı)<ref name=":0" />
*[[Ağvani|'''Ağvani kəndi''']] ([[Qafan rayonu|Qafan]], [[Zəngəzur|Zəngəzur mahalı]])
*'''Ağvanlı (Aqvanlu) kəndi''' ([[Gorus rayonu|Gorus]], [[Zəngəzur|Zəngəzur mahalı]]; 1918-də dağıdılmışdı, ətraflı məlumat üçün bax: [[Şurnuxu|Şurnuxu kəndi]])
*'''[[Albantəpə]]''' ([[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], [[Şərur rayonu]])
== Ədəbiyyat ==
* [http://www.anl.az/berpa_neshr/b_gi.pdf Abbasqulu ağa Bakıxanov - Gülüstani-İrəm, ASSREA Bakı-1951 ]
* Azərbaycan Tarixi (7 cilddə) I, II cildlər,Bakı, 2007
* Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
* [[Fəridə Məmmədova]] – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005 (rus dilində)
* Fəridə Məmmədova – Moisey Kalankatlının "Alban tarixi" əsəri Qafqaz Albaniyasının ictimai quruluşu üzrə bir mənbə kimi, Bakı, 1977 (rus dilində)
* [[Ziya Bünyadov]] – Azərbaycan VII-IX əsrlərdə,Bakı,2008
* [[Moisey Kalankatlı]] – [[Alban ölkəsinin tarixi|Alban tarixi]], [[Mxitar Qoş]] – [[Alban salnaməsi|Alban salnamələri]], Bakı, 2007
* Qiyasəddin Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
* Faiq İsmayılov, Əlibala Ağayev – Alban mədəniyyətinə erməni təcavüzü, Bakı, 2007
* Rəşid Göyüşov – Qafqaz Albaniyasında xristianlıq, Bakı, 1984 (rus dilində)
* Y.R.Cəfərov – Hunlar və Azərbaycan, Bakı, 1985 (rus dilində)
* S.T.Yeremyan – III-VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında ideologiya və mədəniyyət, Moskva, 1958(rus dilində)
* K.V.Trever – Alban tarixi və mədəniyyətinə dair oçerklər, Moskva-Leninqrad, 1959 (rus dilində)
* K. Əliyev – Antik Qafqaz Albaniyası (e.ə I – b.e. I əsrləri), Bakı, 1974
* К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4
* Гукасян Ворошил. Тюркизмы в "Истории албан". В сб.: Структура и история тюркских языков. Баку, 1970
* Бархударян М. Албания и ее соседи. — Тифлис, 1893 (на арм яз.)
* Еремян С. Т. Политическая история Албании III —V вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III —IX вв.). М., 1958
* Еремян С. Т. Экономика и социальный строй Албании III — VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III — IX вв.). — М., 1958
== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı|3}}
== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Caucasian Albania}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=_GGioGAvY_Y Mehriban Əliyeva Qafqaz Albaniyası haqqında]
* [http://www.caucasianhistory.org/ Qafqaz Albaniyası haqqında portal (rusca)]
* [http://www.elibrary.az/docs/piriyev.pdf Vaqif Piriyev, Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası, "Müəllim" nəşriyyatı, Bakı, 2006]
* [http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/xalqqazeti_iyun2009/83866.htm Qafqaz Albaniyasının məbədləri]
* {{cite web |url=http://www.azadliq.info:80/9296.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161116163316/http://www.azadliq.info:80/9296.html |archivedate=2017-08-04 |title=Qədim Azərbaycan dövləti – Albaniya |author=“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu |date=2011-09-13 |publisher=[[Azadlıq (qəzet)|azadliq.info]] |accessdate=2017-08-04 |language=az }}
* {{cite web |url=http://www.azadliq.info:80/9338.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161116163530/http://www.azadliq.info:80/9338.html |archivedate=2017-08-04 |title=Qədim Azərbaycan dövləti–Albaniya |author=“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu |date=2011-09-14|publisher=azadliq.info |accessdate=2017-08-04 |language=az }}
{{Qafqaz Albaniyası (məlumat qutusu)}}
{{Qafqaz Albaniyası}}
{{Qafqaz Albaniyası knyazları}}
[[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası]]
[[Kateqoriya:Tarixi dövlətlər]]
| |||