Polşa: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
k tənzimləmə
Sətir 1:
{{Dövlət
|yerli_dildəki_adı = {{langDil-pl|Rzeczpospolita Polska}}
|rəsmi_adı = Polşa Respublikası
|qısa_adı =
|milli_şüar =
|himn = ''"Mazurek Dąbrowskiego"''<br />({{LangDil-az|"Polşa hələ itkin deyil"}})<div style="padding-top:0.5em;"><center>[[FileŞəkil:Mazurek Dabrowskiego.ogg]]</div>
|bayrağı = Flag of Poland.svg
|gerbi = Herb Polski.svg
Sətir 61:
}}
 
'''Polşa''' və ya '''Polşa Respublikası''' ({{langDil-pl|Rzeczpospolita Polska}}) — [[Avropa]]da dövlət. Mərkəzi Avropada olub qərbdə [[Almaniya]], cənubda [[Çex Respublikası]] və [[Slovakiya]], şərqdə [[Ukrayna]] və [[Belarus]], şimalda isə [[Baltik dənizi]], [[Litva]] və [[Rusiya]] ([[Kalininqrad vilayəti]]) ilə həmsərhəddir. Ölkənin həmçinin [[Danimarka]] və [[İsveç]] ilə dəniz sərhədləri vardır. Polşanın ərazisi 312.696<ref>Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01name="stat.01gov.2018. pl">[https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-roku,7,15.html Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01.01.2018]</ref><ref>Bankier name="m.bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha ">[https://m.bankier.pl/wiadomosc/Powierzchnia-Polski-wzrosla-o-1643-ha-7603883.html Bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha]</ref> km²-dir (dünyada ərazisinə görə 69-cu yerdədir). Əhalisi 38.1 milyondan çoxdur, sakinlər əsasən tarixi mərkəz [[Krakov]] və paytaxt [[Varşava]] kimi böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır.
 
İlk polyak dövləti [[966]]-cı ildə yaradılmışdı. Həmin dövlətin sərhədləri təxminən bugünkü Polşa sərhədləri ilə üst-üstə düşür. Polşa [[1025]]-ci ildə krallığa çevrilmiş, [[1569]]-cu ildə isə Böyük Litva hersoqluğu ilə birləşərək Polşa-Litva birliyinin əsasını qoydu. Bu ittifaq yalnız [[1795]]-ci ildə dağılmışdı. [[1918]]-cu ildə müstəqilliyini yenidən qazanan Polşa [[İkinci dünya müharibəsi]] dövründə [[Adolf Hitler]] Almaniyası tərəfindən işğal olunmuş, müharibə bitdikidən sonra isə kommunist dövlət kimi [[SSRİ]]-nin nəzarət etdiyi Şərq Blokuna daxil olmuşdu. [[1989]]-cu ildə kommunist rejimi devrildikdən sonra Polşada "Üçüncü Respublika" quruldu. Bu gün Avropa İttifaqının ən çox əhaliyə malik 6-cı ölkəsi olan Polşa 16 voyevodaliqdan ({{langDil-pl|województwo}}) ibarət liberal demokratik dövlətdir. Ölkə [[Avropa Birliyi]], [[NATO]], [[BMT]], [[İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı]], [[Dünya Ticarət Təşkilatı]]nın üzvüdür.
 
== Ümumi Məlumat ==
Polşa 312 696<ref>Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01.01.2018. [https://name="stat.gov.pl"/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-roku,7,15.html]</ref><ref>Bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha [https://name="m.bankier.pl"/wiadomosc/Powierzchnia-Polski-wzrosla-o-1643-ha-7603883.html]</ref> km² ərazisini əhatə edir, bu göstəriciyə görə ölkə, Dünyada [[Ərazi|69-cu]] yerdədir. [[Avropa|Avropada]]da isə onuncu yerdədir. Əhalinin sayı 38 milyon nəfərdir ([[Dünya|Dünyada]]da 33-cü yerdədir). Ölkə 16 vilayətə bölünür, bu da öz növbəsində povatlara (qəzalara) və qminlərə (volostlərə) bölünür.
 
Birinci Polşa dövlətinin yaranma tarixi 966-cı il hesab olunur. Polşa 1025-ci ildə krallığa çevrildi. 1569-cu ildə isə [[Litva]] Böyük knyazlığı (I Rzeczpospolita) ilə birləşdi. 1795-ci ildə ərazisində [[Prussiya krallığı|Prussiya]], [[Avstriya]] və Rusiya arasındaki bölgülər nəticəsində, Polşa Dövlətinin ərazisi dəqiqləşdi. 1807-1813-cü illərdə [[Napoleon Bonapart|Napoleon]] müharibələri zamanı Varşava Hersoqluğu mövcud idi və onun böyük hissəsi 1815-ci ildə Polşa çarlığı kimi [[Rusiya|Rusiyanın]]nın tərkibinə daxil edilmişdi. Polşa Birinci Dünya Müharibəsindən sonra 1918-ci ildə yenidən müstəqillik əldə etdi, lakin 1939-cu ildə [[Almaniya]] və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] arasında bölündü. Müharibədən sonra Polşa yeni sərhədlərdə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-dən asılı olan "demokratik ölkə" oldu. 1989-cu ildə isə siyasi sistemdə bir neçə dəyişikliklər baş verdi.
 
12 mart 1999 — cu ildən [[NATO]]-nun üzvü, 1 may 2004-cü ildən [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyinin]] üzvüdür. 21 dekabr 2007 il [[Şengen zonası|Şengen zonasına]]na daxil oldu.
 
== Coğrafiyası ==
Polşanın ümumi sahəsi 312 658 (312 683) km² (sahə üzrə [[Dünya|dünyadadünya]]da 69-cu, [[Avropa|Avropada]]da isə 10-cu yerdədir). Quru torpaq sahəsi 304 459 &nbsp;km², su sahəsi isə 8220 &nbsp;km²-dir. Polşanın ərazisini - şimalda və ölkənin mərkəzində təxminən 2/3 ərazisini [[Polşa ovalığı]] tutur. Şimalda-[[Baltik dənizi|Baltik sıra dağları]], cənubda və cənub-şərqdə- [[Malopol]] və [[Lublin]] yüksəklikləri, cənub sərhədi boyunca - [[Karpat|Karpat dağları]] (ən yüksək nöqtə 2499 metrdir). Böyük çaylar isə [[Asa çayı|Asma]], [[Odra çayı|Odradır]]. [[Göl|Göllər]]lər əsasən Polşanın [[Şimal|şimalındaşimal]]ında yer alır. Ərazinin 28%-i [[Meşə|meşələrdənmeşə]]lərdən ibarətdir.
 
=== Sərhədlər ===
Polşanın Şimal sahili [[Baltik dənizi]] ilə yuyulur.:
 
* Qərbdə [[Almaniya]] 467 &nbsp;km,
* Cənub-qərbdə [[Çexiya]] ilə-796 &nbsp;km,
* Cənubda [[Slovakiya]] ilə-541 &nbsp;km,
* [[Ukrayna]] ilə cənub-şərqdə-535 &nbsp;km,
* [[Belarus]] ilə şərqdə-418 &nbsp;km,
* Şimal-şərqdə [[Litva]] ilə-104 &nbsp;km və [[Rusiya]] [[Kalininqrad|(Kalininqrad bölgəsi)]] - 210 &nbsp;km.
 
Bundan əlavə, Baltik dənizində iqtisadi zona vasitəsilə [[Danimarka]] və [[İsveç]] zonaları ilə həmsərhəddir.
 
Sərhədlərin ümumi uzunluğu 3511 &nbsp;km, onlardan 3071 &nbsp;km quru və 440 &nbsp;km isə dənizdir.
[[Şəkil:Tatry widok z Tarasowek.jpg|thumb|223x223px|Polşanın dağlı landşaftı]]
 
Sətir 93:
Polşanın ən uzun çayı [[Visla]]-dır. Uzunluğu 1047 kilometrdir (651 mildir). Qədimdən Polşanın çayları yol göstərmək üçün istifadə olunurdu. [[Vikinqlər]] Oder çayı ilə üzərək qonşu ölkələrə səyahət edirmişlər.
 
Polşanın göllərinin demək olar ki hamısının ərazisi 1 hektardan çoxdur.
 
Sahillərində məskunlaşan ilk göllər arasında [[Böyük Polşa Gölü]] də vardır. Həmçinin bu göl üzərində m.ö 7-ci əsrdə əhalisi min nəfərdən çox olan [[Stiltstilt evlər|stilt evləri]]i var idi.
 
=== İqlim ===
İqlimi [[Mülayim enliklərin iqlimi|mülayim]], dənizdən [[Kontinentalkontinental iqlim|kontinental iqlimə]]ə keçən, mülayim (dağlarda soyuq) qış və isti (dağlarda sərin) yayla. İqlim kontinentallığı [[Belarus|Belarusiya]]iya və [[Ukrayna|Ukraynadan]]dan daha aşağıdır və bu, ilk növbədə [[Qış|qış aylarının]] yumşaq keçməsinə təsir göstərir. Orta temperatur yanvar ayında 1-dən -5 dərəcəyədək (dağlarda -8 dərəcəyədək), İyul ayında isə ortalama +17-dən +19 dərəcəyədək (dağlarda +10 dərəcəyədək); Düzənliklərdə yağıntının miqdarı 500-800 500–800&nbsp;mm-dir. Dağlarda isə bu göstərici ildə 1000 &nbsp;mm-dən çoxdur.
 
== Tarixi ==
Sətir 110:
Polşa XIV əsrdən XVII əsrə qədər keçən müddət içində [[Avropa]]da güclü bir dövlət halında idi. "Üç parçalanmadan" ilki [[1772]]-ci il tarixinə qədər olan müxtəlif xanədanlıqlar idarəsində idi. Bu tarixdən etibarən Polşanın çöküş dövrü başladı. 1772-ci il tarixində [[Prussiya]], [[Rusiya]] və [[Avstriya]], ölkə torpaqlarını aralarında paylaşdılar. Bunu [[1793]]-cü və [[1795]]-ci illər paylaşmaları izlədi. Polşanın əlində yalnız şərq [[Prussiya]] əraziləri qaldı. [[Birinci dünya müharibəsi]]ndən sonra uzun mübarizə və çətinliklərdən sonra 1918-ci ildə [[Versal sülh müqaviləsi]] ilə müstəqilliyi təmin edildi. Polşa [[1918]]-ci il [[7 noyabr]]da müstəqil ölkə elan edildi. Polşada hakimiyyətə [[Polşa Sosialist Partiyası]]nın rəhbəri olan Yuzef Pilsudski gəldi. Polşanın [[qərb]] sərhədləri Versal müqaviləsi ilə müəyyənləşdirilmişdi. [[1919]]-cu il [[28 iyun]]da Polşa nümayəndələri ona imza atmışdılar. Lakin [[şərq]] sərhədlərini müəyyən etməkdə [[Antanta]] dövlətləri Polşaya fəaliyyət azadlığı vermişdilər. Hətta 1919-cu ilin dekabr ayında Antantanın Ali Şurası şərqdə Polşanın sərhəd xəttini təsdiq etdi. Bu, şərti olaraq [[Kerzon xətti]] adlandırıldı. [[1921]]-ci ilin martında [[Riqa]]da Sovet-Polşa müqaviləsi imzalandı. Həmin müqaviləyə əsasən Qərbi [[Belarus]] və Qərbi [[Ukrayna]] əraziləri Polşanın tərkibində qaldı. 1921-ci il [[12 mart]]da ölkənin konstitusiyası qəbul olundu. Konstitusiyada respublika quruluşu təsbit edildi. Pilsudkinin səlahiyyət müddəti bitdiyi üçün bütün vəzifələrindən imtina etdi. Lakin ölkədə vəziyyət getdikcə pisləşir, siyasi didişmələr, milli münaqişələr ölkəni idarəolunmaz vəziyyətə salırdı. [[1926]]-cı ildə ölkədə hərbi çevriliş baş verdi. Y.Pilsudki yenidən hakimiyyətə gəldi. O, [[1935]]-ci ilə kimi dövlətin başçısı oldu. Bu illər öz mahiyyətinə görə Polşa tarixinə ''sanasion'' (sağlamlaşdırma) dövrü kimi daxil olmuşdur. Polşa xarici siyasətdə antisovet və antialman siyasəti yeridirdi. Bu da, [[1939]]-cu ildə Polşanın [[SSRİ]] və [[Almaniya]] arasında bölüşdürülməsi ilə nəticələndi.
 
1939-cu ildə eyni anda həm Nasist [[Almaniya]]sının və həm də [[Rusiya]]nın işğalına uğradı. [[İkinci dünya müharibəsi]] ərzində altı milyon polşalı öldürüldü. Daha sonra Alman orduları müttəfiqlərə təslim oldu. İşğal əsnasında qurulan sürgündəki Polşa hökuməti iş başına gəldi. [[1947]]-ci ildə edilən seçkilərdə kommunistlər hökuməti qurdular və ölkəni Rusiyanın peyki vəziyyətinə gətirdilər. [[İkinci dünya müharibəsi]]nin bu çətin günlərindən sonra Polşa, Rusiyaya([[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]]) verilən 178.842 &nbsp;km²-lik bölgəyə qarşı [[1945]]-ci ildə Alman torpaqlarından 102.400 &nbsp;km²-lik bir bölgəni götürdü. Oder-Neisse xəttinin şərqində qalan bu bölgə [[Sileziya]], Pomeraniya, Qərb Prussiya və Şərq Prussiya da daxil idi. Polşa idarəsinə kommunistlərin gəlməsiylə, böyük mülkiyyətlər qaldırıldı, sənayelər milliləşdirildi, məktəblərdəki təhsil sistemləri kommunistləşdirildi. İstehsal azaldı. Bütün bunların nəticəsində [[1956]]-cı ildə [[Poznan]]da üsyan çıxdı.
 
[[1970]]-ci ildə yeni ağır vergilər və həddindən artıq qiymət yüksəlmələri yeni üsyanlara yol açtı. [[1980]]-ci ildə hadisələr daha şiddətləndi. Lenin limanlarında inkişaf edən "İşçi Tətilləri" sonunda, işçinin yanında olduğunu söyləyən kommunist idarə "21 imtiyazı" vermək məcburiyyətində qaldı. [[Qdansk]] adıyla bilinən bu tətillər sonunda, müstəqil işçi peşələri qurma haqqı əldə edildi.
Sətir 117:
 
== Əhali ==
2008-ci ildə Polşa əhalisi 38 116 000 nəfər idi. Beləliklə, [[Avropa|Avropada]]da əhali baxımından səkkizinci, Avropa İttifaqında isə altıncı ölkədir. Əhalinin orta sıxlığı km 122 nəfərdir.
 
Müasir Polşa dünyanın ən monomilli dövlətlərindən biridir. 2002-ci ildə əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatına görə, Polşa əhalisinin 96,74% - i özünü etnik qütblərə aid edib. 97,8% siyahıyaalma zamanı bildiriblər ki, evlər polşa dilində danışırlar. Digər millətlərə ölkə əhalisinin 1,23% — i, onlardan ən böyük etnik qruplar-silezlilər (0,45 %), almanlar (0,4 %), belaruslar (0,1 %), ukraynalılar (0,1 %), qaraçılar, yəhudilər, Polşa-Litva tatarları daxil idi. Əhalinin 2% - dən çoxu vətəndaşlıq sualına cavab verməkdən imtina etdi.
Sətir 188:
 
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
<references/>
 
{{Polşa mövzularda}}
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Polşa"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023