'''ermənistanErmənistan''' ({{dil-hy|''Հայաստան ''}} - ''Hayastan''), rəsmi olaraq e'''rmənistanErmənistan Respublikası''' ({{dil-hy|''Հայաստանի Հանրապետություն''}}) — [[Cənubi Qafqaz]]da dövlət. Şimalda [[Gürcüstan]], şərqdə və cənub-qərbdə [[Azərbaycan]], cənubda [[İran]], qərbdə isə [[Türkiyə]] ilə həmsərhəddir. [[Pakistan]] tərəfindən tanınmır. [[Avrasiya İqtisadi Birliyi]]nin üzvüdür.

ermənilərErmənilər öz ölkələrini "Հայաստան"(Hayastan), bəzən də "Հայք"(Hayk') adlandırsalar da, dünya dillərində "ermənistanErmənistan" ifadəsi bir-biri ilə oxşarlıq təşkil edir.

Bəzi tədqiqatçılar [[Uti]] və Artsak vilayətlərini [[II Tiqran]]ın işğal sahələri sayırlar. Yunan və Roma mənbələri isə sübut edir ki, [[II Tiqran]] alban torpaqlarını işğal etməmişdir<ref>F. Məmmədova, 2006, səh 116 {{az}}</ref>. [[II Tiqran]] [[Ermənistan (tarixi ərazi)|Ermənistanın]] Şərq və Qərb hissələrini birləşdirib, vaxtilə Ermənistanın olan 70 vahəni parfiyalılardan almışdır. C.Markvarta görə isə həmin vahələr [[I Artaşes]]in işğal etdiyi [[Atropatena]]nın Şimal – Qərb torpaqları idi.<ref>J. Marquart. Eransahr…, стр. 78</ref> [[II Tiqran]] [[Lukull]] və [[Pompey]] tərəfindən məğlub ediləndən sonra onun dövləti dağıldı. E.ə. 66 – cı ildə bağlanmış müqaviləyə görə, [[II Tiqran]] vaxtilə ələ keçirdiyi torpaqlardan imtina elədi. Yalnız Şimali Mesopotomiya və Korduena Ermənistanın hakimiyyəti altında qaldı. Əgər Artsak və Utinin vaxtilə [[II Tiqran]] tərəfindən işğal olunduğunu fərz edilsə belə, məğlubiyyətdən sonra başqa torpaqlar kimi, həmin yerlər də ermənistandanErmənistandan ayrılmışdır. Bununla da Arsaq və Utinin [[II Tiqran]] tərəfindən zəbt olunması mülahizəsinin əsassızlığı üzə çıxır.<ref>Юшков С.В. К вопросу о границах древней Албании.//ИАН СССР, 1937, т. I.</ref><ref>F. M.mmədova, 2006, səh 68 {{az}}</ref>

'''İrəvan xanlığı''' – [[1747]]-ci ildə [[Nadir şah Əfşar]]ın ölümündən sonra əsası qoyulmuş müstəqil xanlıq. Ərazisi müasir ermənistanıErmənistanı habelə indiki [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Şərur]] və [[Sədərək]] rayonlarını və indiki [[Türkiyə]]nin [[İğdır ili]]ni əhatə etmişdir. [[1828]]-ci ildə [[Rusiya İmperiyası]] ilə [[Qacarlar|Qacar Şahənşahlığı]] arasında imzalanmış [[Türkmənçay müqaviləsi]]nə əsəsən Rusiyanın tərkibinə daxil edilmışdir.

[[1828]]-ci ildə [[Rusiya]] ilə [[İran]] arasında imzalanan [[Türkmənçay müqaviləsi]]nə əsasən Şimali Azərbaycanın [[Naxçıvan xanlığı]] və [[İrəvan xanlığı]] ərazisində erməniErməni vilayəti təşkil edilmişdir. Cəmisi 25 min erməninin yaşadığı həmin ərazilərə [[Qacarlar|Qacar İran]] və [[Osmanlı İmperiyası]]ndan kütləvi surətdə ermənilər köçürülmüşdür ki, vilayətin etnik tərkibi rusların daha loyal qəbul etdiyi xristianların say üstünlüyü ilə nəticələnsin və bununla da erməni vilayətinin inzibati-ərazi bölgüsü möhkəmləndirilsin. Və ermənistanErmənistan deyə dövlət yoxdur. erməniErməni tarixi-https://www.youtube.com/watch?v=czpjTMoOE7E

ermənilərinErmənilərin İran və Türkiyədən indiki Ermənistan ərazisinə kütləvi surətdə köçürülməsi ilə paralel olaraq Erməni vilayətinə daxil edilən İrəvan əyalətinin [[Qırxbulaq]], [[Zəngibasar]], [[Körpübasar]], [[Vedibasar]], [[Şərur]], [[Sürməli]], [[Dərəkənd-Parçanis]], [[Səədli]], [[Talın]], [[Seyidli-Ağsaqqallı]], [[Sərdarabad]], [[Gərnibasar]], [[Abaran]], [[Dərəçiçək]], [[Göyçə]] (bir hissəsi) mahallarının, [[Naxçıvan]] əyalətinin Əlincəçay, Məvazixatun, Xok, Naxçıvan, Dərələyəz mahallarının, [[Ordubad]] dairəsinin Ordubad, Əylis, Dəstə, Biləv və Çənnəp mahalları türklərinin əksəriyyəti əsasən [[Türkiyə]] və [[İran]]a köçməyə məcbur olmuşlar. Azərbaycan türklərinin deportasiyası<ref>İbrahim Bayramov, [http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/qerbazt.pdf "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri"], BAKI – “Elm” - 2002, 346 səh.</ref>

1903-cü ildə kilsə torpaqlarının Rusiya Torpaq və Əmlak Nazirliyinin sərəncamına keçirilməsi haqqında çıxarılan qanun kilsənin maliyyələşdirdiyi siyasi təşkilatların maddi vəziyyətinə zərbə vurduğu üçün erməni terrorizminin genişlənməsinə, antitürk, antimüsəlman əfval-ruhiyyəsinin qızışmasına səbəb olmuşdu. Erməni kilsəsi İrəvan və Eçmiədzində bu qanun əleyhinə qiyamlar təşkil etmişdi. Həmin il avqustun 29-da Gəncədə, sentyabrın 2-də Qarsda və Bakıda, sentyabrın 12-də Şuşada, oktyabrın 14-də Tiflisdə ermənilər iğtişaşlar və terror törətmişdilər. 1905-ci ildə Rusiyanın özündə baş verən iğtişaşlar, çarizmə qarşı narazılıq dalğasının güclənməsi Zaqavqaziyada güclü əks-səda doğururdu. Bu qarışıqlıqdan ermənilər məharətlə istifadə edirlər. Rusiyanın hakim şovinist dairələri də zərbəni özlərindən yayındırmaq üçün ermənilərin antitürk, antimüsəlman kampaniyasını qızışdırırdılar.Qafqaz canişinliyinin yüksək rütbəli erməni və ermənipərəst məmurları vasitəsilə silahlandırılan erməni dəstələri 1905-ci ildə Bakıda, İrəvanda, Naxçıvanda,Zəngəzurda, Qarabaqda, Gəncədə, Tiflisdə və başqa yerlərdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı silahlı hücumlar edib, həmin ərazilərdən onları təmizləməklə ermənilərin say üstünlüyünə nail olmaq istəyirdilər. Çünki həmin dövrdə Qafqazdakı 54 qəzadan yalnız beşində ermənilər çoxluq təşkil edirdilər.1905-ci il fevralın 6-da Bakıda bir nəfər azərbaycanlının ermənilər komitəçiləri tərəfindən öldürülməsi ilə başlanan erməni-müsəlman qırğınları bir çox müəlliflərin iddia etdikləri kimi bir təsadüf nəticəsində deyil, məhz bütün Qafqazın varlı ermənilərinin zaman-zaman cəm olduqları bir şəhərdə planlı şəkildə baş vermişdi. Ermənilər Bakıda erməni milyonerlərinin köməyi ilə istədiklərinə nail olacaqlarına, Bakının neft səltənətini əllərinə keçirəcəklərinə və bundan sonra bütün Zaqafqaziyadan müsəlmanları silah gücünə qovub Ermənistan dövləti yaradacaqlarına əmin idilər. Fevralın 6-dan 10-a qədər Bakıda şiddətlə davam edən qırğınlar zamanı hər iki tərəfdən tələfat min nəfərə çatsa da, ermənilərin niyyətləri baş tutmamış və məğlub olmuşdular.<ref>Ordubadi M.S., “Qanlı illər”, Bakı, 1991, səh.7.</ref> Ermənilər fevralın 21-23-də İrəvanda da qırğınlar törətmişdilər. M.S.Ordubadi “Qanlı illər” kitabında verdiyi məlumata görə, ermənilərin növbəti fitnəkarlığı 1905-ci il mayın 5-də Naxçıvan qəzasının Cəhri kəndində üç nəfər müsəlmanın ağır yaralanması və mayın 7-də bir nəfər müsəlmanın Tunbul kəndində öldürülməsi ilə yenidən qızışır. Mayın 8-də İrəvan vitsequbernatoru Baranovski, İrəvan şəhər qlavası Ağamolovla birlikdə Naxçıvan şəhər qlavası Cəfərqulu xan Naxçıvanski Naxçıvana gəlirlər. Qırğınlar ara vermədiyi üçün Tiflisdən general Əlixanov Avarski də Naxçıvana göndərilir. Ermənilər Naxçıvanda da məğlub olduqlarından növbəti iğtşaşları İrəvanda törədirlər. ermənilərinErmənilərin məqsədi ilk növbədə İrəvan və onun ətraf kəndlərini müsəlmanlardan təmizləmək, sonra isə M.S.Ordubadinin təbirincə, “İrəvandan Naxçıvana qədər yol üstə yerləşən islam kəndlərini dağıtmaqla İrəvan ermənilərini Naxçıvanda hazır əskəri qüvvələrlə birləşdirmək, Naxçıvandan Zəngəzura kimi yol boyunda olan köyləri dağıdıb Zəngəzur könüllüləri ilə Naxçıvandakı əsgəri qüvvəni bitişdirmək kimi alçaq xəyallar”dan ibarət idi. Mayın 23-də ermənilərin Qarsaçay bağçasında müsəlman gənclərinə hücumu ilə İrəvanda qırğınlar başlanır. Mayın 31-də İrəvanda qırğınlar dayandırılsa da, ermənilər ətraf müsəlman kəndlərinə hücum etməyi qərara alırlar. Elə həmin axşam ermənilər Qırxbulaq mahalının Gözəcik kəndinə hücum edirlər. İyunun 2-də 10 min nəfərlik erməni alayı Məngüs kəndinə hücum edir. Dağılmış 12 müsəlman kəndinin əhalisi Təzəkəndə qaçır. Ermənilər iyunun 3-də Güllücə kəndinə hücum edirlər. Silahsız əhali Tutiyə, Damagirməz, Kamal kəndlərinə qaçır. Qırğınlar 18 gün davam edir. İyunun 3-də Abaran, Şörəyel, Pəmbək və Aleksandropol erməniləri Eçmiədzin (Üçkilsə) qəzasının Üşü kəndinə hücum edir, iyunun 8-də müsəlmanlar kəndi tərk edirlər. İyunun 9-da ermənilər Pərsi, Nəzrəvan, Kiçikkənd, Kötüklü, Qoşabulaq, İrku, Ənkirsək, Təkiyə kəndlərini dağıdırlar. İyunun 10-da ermənilər Eçmiədzində 10 kəndi dağıdırlar. M.S.Ordubadi 1905-ci ildə indiki Ermənistan ərazisində ermənilərin törətdikləri soyqırımını belə səciyyələndirmişdi: “İrəvan mahalı bir yanar dağa, vulkana dönüb nəcib islam millətini yandırmaqda, boğmaqda idi”. 1897-ci ildə İrəvan quberniyasında azərbaycanlı əhali ''313,176'' nəfər olduğu halda, 10 ildən sonra - yəni 1907-ci ildə ''302,965'' nəfər qalmışdı. Deməli, 1905-ci və 1906-cı illərdə İrəvan quberniyasında əhalinin 10 illik təbii artımından 10 min nəfər artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi. İrəvan quberniyasında öz məqsədlərinə nail olan erməni silahlı dəstələri Qarabağda qırğınlar törətməyə başlamışdılar. İyunun 1-dən başlayan erməni hücumları nəticəsində Cəbrayıl-Qaryakin bölgəsində Veysəlli, Qacar, Çəmənli, Arış, Qışlaq, Məzrə kəndləri darmadağın edilir. Avqustun 16-da Şuşada qırğınlar törədilir. 1905-ci ilin noyabrında Gəncə şəhərində, Cavanşir və Qazax qəzalarında, Tiflis şəhərində ermənilər iqtişaşlar törədərək minlərlə günahsız azərbaycanlını qətlə yetirirlər. Erməni müəllifi S.Zavaryanın verdiyi məlumata görə həmin dövrdə Şuşa qəzasında 12, Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur qəzasında 43 (cəmisi 75 kənd) müsəlman kəndi dağıdılmışdır.<ref>Заварян С., Экономические условия Карабаха и голод 1906-1907 г., Перевод с армянского, S.Peterburq, 1907, səh.61.</ref> 1906-cı ildə Tiflisdə Qafqazın canişini Vorontsov-Daşkovun təşəbbüsü ilə ermənimüsəlman qırğınlarına son qoymaq məqsədilə sülh konfransı (məclisi) keçirilir. Həmin konfransda müsəlman nümayəndələri Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ədil xan Ziyadxanov və başqaları “Daşnaksutyun” partiyasının niyyətlərini ifşa edir, onun Qafqazda törədilən qırğınların, terrorçuluğun təşkilatçısı və icraçısı olduqunu göstərir, rəsmi hökumət dairələrinin bu təşkilatın əməllərinə göz yumduğunu sübuta yetirilər. Lakin bu konfransın keçirilməsindən bir qədər sonra erməni silahlı dəstələri yenidən qırğınlara başlamışdılar. [[Bakı]]da və [[Şuşa]]dakı ikinci məqlubiyyətlərindən sonra “Böyük Rusiya inqilabı söndü, biz işləri sona çatdıra bilmədik” deyə 1906-cı ilin yayında Qarabağdan Zəngəzura yol açmaqdan ötrü İrəvan, Abaran, Aleksandropol, Şörəyel ermənilərinə teleqramlar göndərərək əsgər toplamışdılar. İrəvandan Zəngəzura, Zəngəzurdan Qarabağa qədər yol boyunca erməni əhalisinin sayı olduqca az idi.Ona görə də erməni komandalarına yol üstündə yerləşən müsəlman kəndlərinə hücum etmək əmri verilmişdi. Ermənilər təkcə 1906-cı ilin avqust ayında Zəngəzur qəzasında Xələc, Karxana, Qatar, İncəvar, Daşnov, Çöllü, Yeməzli, Saldaşlı, Mollalar, Batuman, Oxçu-Şəbədək, Atqız, Pürdavud, Zurul, Cuman, İyilli-Sənalı, Minənəvur, Fərcan, Qalaboynu, Bucağıq və başqa kəndləri yerlə yeksan etmiş, azərbaycanlı əhalisinə qarşı soyqırım törətmişdilər. Ümumiyyətlə, 1905-1906-cı illərdə İrəvan və Gəncə quberniyalarında 200-dən artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqəsi viran edilmiş, əhali soyqırıma məruz qalmışdır.

=== ermənistanErmənistan Demokratik Respublikası ===