Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin ([[1923]]-[[1929]]) və onun davamı olan digər elmi təşkilatların (Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutu, AzOZFAN və s.) xətti ilə xalqımıza məxsus zəngin şifahi söz sərvətinin toplanması və nəşri istiqamətində ən məhsuldar fəaliyyət göstərən folklorçular sırasında Hümmət Əlizadənin də unudulmaz xidmətləri olmuşdur. İyirminci- otuzuncu illərdə folklor ekspedisiya və ezamiyyətlərində onun qədər fəal iştirak edən ikinci bir folklorçu yoxdur. Az qala ilin çox hissəsini Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində el ədəbiyyatı nümunələri toplamaqla keçirən Hümmət Əlizadənin fədakar toplayıcılıq və nasirlik fəaliyyəti nəticəsində çoxsaylı folklor kitabları işıq üzü görmüşdür. Bu sıradan onun elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyi ilk folklor kitabı [[1929]]-cu ildə ATTC-nin nəşriyyatında buraxdırdığı “Azərbaycan el ədəbiyyatı” (Birinci hissə) məcmuəsidir. [[Həmid Sulatanov]] və [[Hənəfi ZeynallınınZeynallı]]nın müştərək redaktorluğu altında buraxılmış bu kitaba Hümmət Əlizadənin [[Qazax]] və [[Gəncə]] qəzalarından toplamış olduğu xalq nağılları daxil edilmişdir. Poliqrafik ölçüsü 26x13 sm. olan 157 səhifəlik kitabın tirajı min nüsxə, qiyməti isə iki manatdır. Annotasiyada məcmuənin Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət – Türkoloji bölməsinin Xəlqiyyat yarımbölməsində hazırlandığı göstərilmişdir. (1)

“Azərbaycan el ədəbiyyatı” məcmuəsinin ikinci hissəsi [[1936]]-cı ildə buraxılmış və oraya həm nağıllar, həm də aşıq dastanları daxil edilmişdir.(2) “Azərbaycan el ədəbiyyatı”nın [[1929]]-cu il nəşrində yer alan “Kötükçü Abbas”, “Ovçu oğlu Uluxan”, “Şahzadə İbrahim”, “Ayğır Həsən”, “Nardan Xatun”, “Şah Abbas”, “Şahzadə Bəhram”, “Məlik Məhəmməd” və başqa nağıllar toplanıldığı ərazinin -[[ Gəncə]] - [[Qazax]] - [[Borçalı]] bölgəsinin dil-ləhcə xüsusiyyətləri saxlanılmaqla nəşr edilmişdir. Hər bir nağılın harada, kimdən yazıya alınması barədə kitabın sonunda məlumat verilməsi də onun elmi dəyərini artırır. Kitaba “Gəncə və Qazax nağılları haqqında” başlıqlı rəy-müqəddimə yazan [[Hənəfi Zeynallı]] buradakı materialların elmi əhəmiyyətini vurğulayaraq göstərirdi: “El yaradıcılığının ən qüvvətli və zəngin bir qismini təşkil edən nağıllar xəlqiyyatı öyrənmək üçün ən qiymətli bir sahədir. Burada elin keçmiş olduğu ictimai, qövmi, ənənəvi və dini məqamları tamamilə görmək olur” (1,9). Lakin həm H.Zeynallının giriş məqaləsində, həm də bütövlükdə kitabın tərkibində dövrün siyasi-ideoloji ab-havası qabarıq şəkildə öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, məcmuəyə daxil edilmiş nağılların “Yoxsul və ortabab kəndli təbəqəsi arasında yayılanlar” (“Avçı oğlu Uluxan”, “Fatmacıq”, “Piyalə göz”, “Nardan Xatun” və s.) “Bəylər, ağalar məclisində söylənən “gəlmə” nağıllar” (“Şahzadə Bəhram”, “Nəcəf”, “Şəhzadə İbrahim”, “Kötükçü Abbas” və s.) kimi ideoloji meyarlarla qruplaşdırılması hər hansı başqa bir səbəbə söykənmir. Kitabın girişində bu cür qruplaşdırılmanın ATTC Folklor Komissiyasının rəyi əsasında aparıldığının xüsusi şəkildə vurğulanması da sözü gedən toplama-tərtib işinə marksist ideoloji yanaşmanın zorla tətbiq edildiyindən xəbər verirdi.

Hümmət Əlizadənin [[1929]]-cu ildə nəşr etdirdiyi ikinci folklor kitabı “Azərbaycan aşıqları” adlanır.(3) Yetmişdən yuxarı aşıq və el şairinin çoxsaylı şeirlərini əhatə edən 295 səhifəlik bu kitabın poliqrafik ölçüsü 21x12 sm., tirajı üç min nüsxə, qiyməti iki manatdır. Kitaba Abdulla Şaiq müqəddimə, Hümmət Əlizadə özü isə “El ədəbyyatı və inqilab” adlı ümumi səciyyəli giriş məqaləsi yazmışdır. “Göyçəli Aşıq Ələsgər” başlığı ilə açılan toplama-tərtib işi “Zeynalov İsmayıl Katib”lə tamamlanır. Kitabda [[Şair Vəli]], [[Aşıq Söyün]], [[Xəyyat Mirzə]], [[Aşıq Əsəd]], [[Aşıq Əmrah]], Aşıq Qərib, Aşıq Qurban, Məsum, Divarqanlı Abbas, [[Xəstə Qasım]] və s. cərgəsi üzrə gedən materiallar verilmişdir. Təqdim olunan sənətkar haqqında ya olduqca yığcam bilgi verilir, bəzi hallarda isə yalnız ad və təxəllüs göstərilir. Təqdim olunan bioqrafik məlumatların xeyli hissəsində natamamlıq, dolaşıqlıq və ziddiyyət olduğu açıq şəkildə nəzərə çarpır.

Kitabın tərtibində xronoloji ardıcıllığa demək olar ki, diqqət yetirilməmişdir. Məsələn, əsasən XIX yüzilliyin sənətkarı olan Aşıq Ələsgərlə açılan kitabda Qurban, [[Aşıq Abbas Tufarqanlı]], [[Xəstə Qasım]] kimi orta əsr aşıqlarına orta sıralarda yer ayrılması heç bir tərtib prinsipinə sığışmır. Antologiyanın ən böyük qüsuru isə ayrı-ayrı aşıqlar və ya el şairləri ilə aşıq dastanlarındakı qəhrəmanların qarışdırılması və bir arada verilməsi idi. Sonralar bu məsələnin üzərinə qayıdan professor M.H.Təhmasib tarixi təcrübəni təhlil edərək yazırdı: “Bizcə, bu kitablarda ən böyük nöqsan ondan ibarətdir ki, bir sıra dastan şeirləri həmin dastanların qəhrəmanlarının müstəqil qoşmaları kimi verilmiş, belə ustadların yaşamış olduqları dövr isə əksərən dastanda surət kimi iştirak edən şahın yaşamış olduğu illərlə müəyyənləşdirilmişdir” (4). Görünür, özü də bu və buna bənzər nösanların, çatışmazlıqların olduğunu nəzərə alan Hümmət Əlizadə bir il sonra həmin kitabdakı materialları bir çox əlavələrlə daha da zənginləşdirərək xronoloji ardıcıllıq üzrə yenidən tərtib etmiş və “Azərnəşr”də (həcmi 274 səhifə, qalın cildli, ölçüsü 21x12 sm., tirajı üç min nüsxə, qiyməti 2 manat 35 qəpik) çapdan buraxdırmışdır.(5) Kitabın tərtibindəki Divarqanlı Abbas, [[Aşıq Qurbani]], [[Aşıq Ələsgər]], Aşıq Hüseyn, Molla Cümə... ardıcıllığı bunun əyani sübutudur. Tufarqanlı Abbas (XVII) ilə Qurbaninin (XVI əsr) tarixi sıralanmasında olduğu kimi, Xəstə Qasımın (XVIII əsr) Molla Cümədən (XIX-XX əsrlər) sonraya salınması kimi qüsurların yenə də özünü göstərməsinə baxmayaraq, “Azərbaycan aşıqları” antologiyasının 1930-cu ildəki nəşri aşıq ədəbiyyatı materiallarının sistemli-xronoloji tərtibatdakı ilk mühüm nəşrlərindən biri kimi böyük elmi əhəmiyyətə malik bir hadisə idi.

Aşıq ədəbiyyatı örnəklərinin toplanması işini davam etdirən Hümmət Əlizadə özünün bu sahədəki mövcud fəaliyyətinin növbəti məhsulunu 1935-ci ildə ortaya çıxardı. “Aşıqlar” adı altındakı ikicildliyin birinci cildi həmin il “Azərnəşr” tərəfindən oxuculara təqdim olundu. Hüseyn Mehdi və [[Əhməd CavadınCavad]]ın redaktorluğu altında çıxan bu cildin həcmi 340 səhifə, poliqrafik ölçüsü 18x13 sm., qiyməti 3 manat 50 qəpikdir. Qalın cilddə nəfis poliqrafik tərtibatda nəşr olunan “Aşıqlar” yüksək tirajla – on min nüsxə buraxılmışdır.(6) Yüksək tirajlı nəşrin səbəbi Hümmət Əlizadə tərəfindən buraxılmış əvvəlki aşıqlar antologiyasının geniş ictimaiyyət arasında rəğbətlə qarşılanması və yayılması idi.

“Aşıqlar”ın [[1936]]-cı ildə nəşr olunan ikinci cildi də bu cür böyük tirajla – on min nüsxə çap edildi.(7) Redaktoru Hüseyn Mehdi olan bu cildin həcmi 437 səhifə, poliqrafik ölçüsü 18x12 sm., qiyməti 5 manatdır. Birinci cilddə on beş, ikinci cilddə isə qırx dörd aşıq və el şairinin şeirləri cəmləşdirilmişdir. Hümmət Əlizadə tərəfindən hazırlanmış əvvəlki aşıq poeziyası antologiyaları (1929,1930) ilə müqayisədə ikicildlik “Aşıqlar” (1935 və 1936) kitabları daha mükəmməl təsir bağışlayır. Doğrudur, əvvəlki antologiyalardakı bəzi aşıq və el şairləri açıqlanmayan səbəbə görə ikicildliyə daxil edilməmişdir, lakin bunun əvəzində öncəki nəşrlərdə yer almayan bir sıra yeni müəlliflər oxuculara tanıdılmışdır. Bu, Hümmət Əlizadənin aşıqlar antologiyası üzərində ardıcıl olaraq işlədiyindən, lazımi dəqiqləşdirmə, təkmilləşdirmə əməliyyatları həyata keçirdiyindən, toplunu yeni əldə olunmuş materiallarla daim zənginləşdirdiyindən xəbər verirdi.

“Aşıqlar” ikicildliyi yüksək tirajla nəşr olunmasına baxmayaraq, qısa müddət ərzində əldən-ələ gəzərək özünə böyük oxucu auditoriyası qazandığı üçün [[1938]]-ci ildə tələbata uyğun şəkildə yenidən (Icild-10min; II cild-15 min nüsxə) növbəti dəfə çap edilmişdir. Təkcə belə bir faktı diqqət önünə çəkmək kifayətdir ki, H. Əlizadənin sözü gedən ikicildliyinin son nəşri üst-üstə min səhifədən yuxarı (I cild 522 səhifə; II cild 489 səhifə) həcm göstəricisinə malikdir. Otuz min misraya yaxın aşıq şeirinin cəmləşdiyi antologiya Azərbaycan aşıq poeziyaçı örnəklərinin toplanması və nəşri sahəsində təkrarsız bir tarixi xidmətdir.

Böyük maraqla qarşılanan “Aşıq Ələsgər” kitabı növbəti illərdə bir sıra təkmilləşdirmə və əlavələr olunmaqla iki dəfə dalbadal çap edildi. 1935-ci ildəki 234 səhifəlik ikinci təkrar nəşr on min, [[1937]]-ci ildəki 263 səhifəlik üçüncü təkrar nəşr isə on beş min tirajla çap olunaraq ictimaiyyət arasında yayıldı. Cəsarətlə demək olar ki, Aşıq Ələsgər poetik irsinin bütün sonrakı nəşrlərinin əsas zəmini rolunu məhz Hümmət Əlizadənin bu sahədəki toplayıcılıq və naşirlik təcrübəsi oynamışdır.

Otuzuncu illərdə Hümmət Əlizadə Aşıq Ələsgərdən əlavə [[Aşıq Hüseyn Bozalqanlı]] və [[Aşıq Əsəd Rzayev]] kimi istedadlı el sənətkarlarının da şeirlər kitablarının işıq üzü görməsində əlindən gələni əsirgəməmişdir. Görkəmli el sənətkarı Aşıq Hüseyn Bozalqanlının [[1938]]-ci ildə “Azərnəşrdə” çap olunan “Qoşmalar” kitabı onun bu yoldakı məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır.(9) On beş min nüsxə tirajla buraxılan “Qoşmalar” kitabında Aşıq Hüseyn Bozalqalnının müxtəlif aşıq şeiri şəkillərində olan yüzə yaxın şeiri cəmləşdirilmişdir. Kitabda ustad aşığın klassik qoşma, gəraylı və təcnisləri ilə yanaşı yeni həyatı-sovet quruluşunu tərənnüm edən şeirləri (“Revolyusiyadan sonra deyilmiş qoşmalar” başlığı altında) öz əksini tapmışdır.

Aşıq ədəbiyyatında sovet ideologiyasının inikası məsələsi H. Əlizadənin [[1939]]-cu ildə “Azərnəşr”də çap etdirdiyi “Aşıq Əsəd” kitabında daha qabarıq nəzərə çarpırdı.(10) “Yaşa Stalin”, “Moskva”, “Oktyabr”, “Pervi may”, “Qızıl ordu”, və s. bu sıradan olan şeirlər kitabın əsas yükünü təşkil edirdi. Otuzuncu illərdə ölkədə gedən siyasi proses folklorun, o cümlədən də aşıq ədəbiyyatının nəşrində yeni cəmiyyətin, onun ideoloq və rəhbərlərinin tərənnümü, bunun əksinə olaraq, tarixi-mənəvi dəyərlərin, milli-dini ənənələrin tənqidi məsələsini diqqət önündə saxladığından “Aşıq Əsəd” kitabındakı şeirlərin qayə və məqsədi başa düşüləndir. Özü də bu proses həmin dövrdə o qədər gücləndirilmişdi ki, otuzuncu illərdə “Din və mövhumat əleyhinə el şeirləri” (“Azərnəşr”, 1937, hazırlayan H. Əlizadə), “Lenin və Stalin haqqında aşıq şeirləri” (“Azərnəşr”, 1937, hazırlayan H. Əlizadə) kimi siyasi-ideoloji səciyyəli kitablar sifarişlə, zorla hazırladılır və dönə-dönə nəşr olunurdu. Repressiya, təqib və mənəvi-fiziki təzyiqlərin tüğyan etdiyi bir zamanda (V. Xuluflu, H. Zeynallı, S. Mümtaz, Ə. Abid kimi folklorçular müxtəlif bəhanələrlə artıq güllələnmişdilər) sözü gedən siyasi sifarişlərdən nə aşıqların, nə də folklorçu naşirlərin boyun qaçırmaq imkanı yox idi.

Hümmət Əlizadənin Azərbaycanı Tədqiq və Tətətəbbö Cəmiyyəti “Xəlqiyyət şöbəsi” xətti ilə başlanılan, daha sonra isə Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutunun “Şifahi xalq ədəbiyyatı” şöbəsində davam edən toplama və nəşr fəaliyyəti sözün həqiqi mənasında bir fədakarlıq, elsevərlik örnəyi olmuşdur. Onun hazırladığı mətnlər Azərbaycan folklor kitabı istiqamətində iyirmi-otuzuncu illərdə həyata keçirilən elmi-təşkilati fəaliyyətin ən uğurlu nəticələri sırasında yer almaqdadır.