Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
5.191.51.15 ()
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
|
5.191.51.15 ()
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
|
||
Sətir 64:
İran dünyanın ən qədim [[sivilizasiya]]<nowiki></nowiki>larından birinə ev sahibliyi edir.<ref>{{cite book |author=Christopher Whatley|date=2001 |title=Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 |publisher=Tuckwell Press}}</ref><ref>{{cite book|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=https://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|accessdate=3 noyabr 2018|date=2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> Hələ eramızdan əvvəl dördüncü minillikdə bu ərazidə Elam krallığı mövcud olmuşdur. Bu dövlət eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə [[Madaylar]] tərəfindən işğal olunmuşdur.<ref name="Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran">{{cite web|author=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |title=Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran |publisher=Britannica.com |accessdate=3 noyabr 2018}}</ref> Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə isə [[Əhəmənilər İmperiyası]]<nowiki></nowiki>nın banisi olan [[II Kir]]<nowiki></nowiki>in hakimiyyəti illərində bu imperiyanın ərazisi [[Şərqi Avropa]]<nowiki></nowiki>dan [[Hind çayı]]<nowiki></nowiki>na qədər uzanırdı ki, bu da həmin imperiyanı tarixin ən böyük dövlətlərindən birinə çevirmişdi.<ref name="book">{{cite book| author = David Sacks| author2 = Oswyn Murray| author3 = Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray |author5=Lisa R. Brody | title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| isbn = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)| accessdate = 3 noyabr 2018 }}</ref> Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə İran ərazisinin [[Makedoniyalı İsgəndər]] tərəfindən işğal olunması nəticəsində burada [[Ellinizm]] mədəniyyəti kök saldı. [[Parfiya]] dövlətinin yaranması ilə İran üsyanı özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Həmin dövlətin ardıcılı hesab olunan [[Sasanilər İmperiyası]] isə eramızın üçüncü əsrindən etibarən dörd əsr boyunca dünyanın aparıcı gücü hesab edilirdi.<ref name="Norman A. Stillman p. 22">{{cite book |author=Stillman, Norman A. |title=The Jews of Arab Lands |page=22 |publisher=Jewish Publication Society |date=1979 |isbn=0827611552}}</ref><ref name="Byzantine Studies 2006, p. 29">{{cite book |author=Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. |title=Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1 |page=29 |publisher=Ashgate Publishing |date=30 sentyabr 2006 |isbn=075465740X}}</ref>
Yeddinci əsrdə imperiya ərazisinin ərəblər tərəfindən işğal olunmasından sonra İranda mövcud olan yerli [[Zərdüştilik]] və [[Manixeizm]] dinləri [[İslam]] dini ilə əvəzləndi. İran [[İslamın qızıl çağı]]<nowiki/>na mühüm töhfələr vermişdir. Bu töhfələr xüsusilə incəsənət və elm sahələrində özünü büruzə verdi. İki əsrdən sonra İranın müxtəlif müsəlman xanədanlıqlarına bölünməsinin ardınca, ərazi [[Səlcuq imperiyası|türklər]] və [[Elxanilər dövləti|monqollar]] tərəfindən işğala məruz qaldı. 15-ci əsrdə Səfəvilər dövlətinin yüksəlişə keçməsi ilə vahid
Beynəlxalq hesabatlara əsasən İranda insan haqları çox aşağı səviyyədədir. 2000-ci illərdən bəri İranın mübahisəli [[İranın nüvə proqramı|nüvə proqramı]] narahatlıqların artmasına səbəb olmuş və ölkə əleyhinə beynəlxalq sanksiyaların tətbiq olunması ilə nəticələnmişdir. 14 iyul 2015-ci ildə [[Altılıq]] ölkələri ilə İran arasında hərtərəfli fəaliyyət proqramı əsasında razılaşma əldə olunmuşdur. Bu razılaşmaya əsasən İrana qarşı tətbiq olunan sanksiyaların yumşaldılması qarşılığında İran hökuməti zənginləşdirilmiş uran istehsalını azaltmalı idi.
Sətir 80 ⟶ 82:
[[Şəkil:Bas relief nagsh-e-rostam al.jpg|250px|thumb|right|Şapur Sasani]]
Midiyanın tabeliyində olan pars (parsa, pars, müasir fars sözü buradandır) padşahlığı ilə müharibə ([[e.ə 553]]-[[e.ə 550|550]]) nəticəsində hakimiyyət [[Əhəmənilər]] (Haxamanişlər) sülaləsinin əlinə keçdi. VI əsrin sonunda [[II Kir]] (
[[E.ə 312]]-ci ildə İran [[Selevkilər]] dövlətinin tərkibinə qatıldı (İsgəndərin ölümündən sonra müstəqillik qazanan [[Atropatena]] dövləti yalnız [[E.ə III əsr|e.ə III]] 20-ci illərinin sonlarında Selevki hökmdarı [[III Antiox]]un hakimiyyətini tanımışdır) E.ə III əsrin ortalarında indiki İran və [[Türkmənistan]] sərhəddində yaranmış [[Parfiya|Əşkanilər]] padşahlığı [[e.ə.II əsr]]in ortalarında bütün İranı hakimiyyət altına almışdır. Əşkanilərdən asılı olan [[fars]] hökmdarı [[I Ərdəşir]] [[224]]-cü ildə Parfiyanın axırıncı padşahı [[II Artaban]]ı məğlub edərək [[Sasanilər]] dövlətinin əsasını qoymuşdur. Sasanilər dövründə ([[III əsr|III]]-[[VII əsr]]lər) İranda feodal münasibətlər yaranmağa başladı. Sasanilər İranda möhkəmləndikdən sonra [[Cənubi Ərəbistan]], [[Suriya]], [[Fələstin]], [[Misir]], [[Atropatena]], [[Albaniya]] (Qafqaz), [[Ermənistan]] və [[İberiya]]nı ələ keçirdi. Sasani hökmdarları hələ Əhəmənilər dövründə yeridilən xətti- dövlət aparatında və orduda farslara üstünlük verilməsi, onların vergilərdən azad edilməsi siyasətini daha da gücləndirmiş, [[Zərdüştlük|Zərdüştlüyü]] dövlət dini elan etmişlər.
Sətir 96 ⟶ 98:
[[Şəkil:Mohammad Khan Qajar.jpg|170px|thumb|right|Ağa Məhəmməd Şah Qacar]]
[[1380]]-[[1393]]-cü illərdə [[Əmir Teymur|Teymur]] İranı işğal etdi. Onun ölümündən sonra İran [[Teymurilər]] və [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] dövləti arasında bölüşdürüldü. [[1468]]-ci ildə ([[Muş döyüşü]]) Qaraqoyunlu dövlətini [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]] əvəz etdi. [[Qızılbaşlar]]a arxalanan [[Şah İsmayıl Xətai|İsmayıl]] Səfəvi xalq kütlələrinin ümumi narazılığından və daxili çəkişmələrindən istifadə edərək Azərbaycanda hakimiyyətini möhkəmləndirdi və Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu. [[1501]]-də o [[Təbriz]]ə daxil olaraq özünü Şah I İsmayıl elan etdi. [[1502]]-də isə [[şiəlik|şiəliyi]] dövlət dini elan etdi. [[1510]]-a qədər bütün İran səfəvilərin hakimiyyətinə keçdi. [[1514]]-cü ildə Səfəvilər [[İraq]], [[Kürdüstan]] və [[Cənubi Qafqaz]] uğrunda [[Osmanlı İmperiyası]] ilə uzun sürən müharibələr aparmışlar. [[XVI əsr]]in axırlaırna qədər Səfəvilər dövləti xarakter etibarilə Azərbaycan dövləti idi. Lakin sonralar dövlətin idarəsində üstünlük [[farslar]]a keçdi. Qızılbaşların siyasi mövqeyi məhdudlaşdırıldı. (Bax-Səfəvilər).
[[Şəkil:Nader Shah Afshar.jpg|185px|thumb|left|Nadir Şah Əfşar]]
|