{{Sənəd

| imzalayanlar = [[Həsən bəy Ağayev]]<br />[[Fətəli xan Xoyski]]<br />[[Nəsib bəy Yusifbəyli]]<br />[[Camo bəy Hacınski]]<br />[[Şəfi bəy Rüstəmbəyli]]<br />[[Nəriman bəy Nərimanbəyov]]<br />[[Cavad Məlik-Yeqanov]]<br />[[Mustafa Mahmudov]]

[[1918]]-ci ilin əvvəlində Qafqazda siyasi vəziyyət çox çətin olaraq qalırdı. Rusiyanın Almaniya ilə [[Brest|Brest]]-Litovskda]] sülh danışıqlarının uğursuzluğundan sonra, alman-türk qoşunları [[1917]]-ci il [[6 dekabr]]da Qafqazda hücuma başladılar. [[1918]]-ci ilin yanvar ayının əvvəlində türk qoşunları [[Qars vilayəti|Qars]] və [[Batum vilayəti|Batum]] vilayətlərini ələ keçirə bilmişdi. Türk əsgərlərinin uğuru [[Zaqafqaziya Komissarlığı]]nı [[Osmanlı İmperiyası]]na sülh danışıqları üçün [[6 fevral]] [[1918]]-ci ildə Qafqaz Cəbhəsinin komandiri Mehmet Vəhib Paşaya teleqram göndərməyə məcbur etmişdi.

Zaqafqaziya Komissarlığı effektsiz olduğuna və regionda kifayət qədər güclü hakimiyyətə malik olmadığına görə özünün ləğv edilməsini elan etməyə məcbur oldu. [[1918]]-ci il yanvarın 5-də açılaraq elə həmin gündə bolşevik hökuməti tərəfindən qovulmuş [[Müəssislər Məclisi#Azərbaycan Demokratik Respublikasının Müəssislər Məclisi|Müəssislər MəclisiMəclisin]]nəə Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlar yol bağlı olduğu üçün Rusiyaya gedə bilməmişlər.<ref name=protokol /> Zaqafqaziyadan Rusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş deputatlar 1918-ci il fevralın 14-də ölkədə hakimiyyət orqanı hakimiyyət orqanı kimi [[Zaqafqaziya seymi]]ni yaratmağı qərara alırlar.<ref name=protokol /> Seymdə Rusiya Müəssislər-Məclisinə seçkilər zamanı hər partiyanın aldığı səsin sayına müvafiq olaraq Zaqafqaziya Seymindəki nümayəndələrin sayı artırıldı.<ref name=protokol />

[[Müsavat Partiyası]] və demokratik bitərəflər qrupundan 30 nəfər, Müsəlman sosialist blokundan 7 nəfər, [[İttihad Partiyası]]ndan 3 nəfər, Müsəlman sosialist-demokrat menşevik partiyası [[Hümmət]]dən isə 4 nəfər Zaqafqaziya Seyminə daxil edildi.<ref name=protokol /> Nəticədə Zaqafqaziya Seymində 44 azərbaycanlı nümayəndə iştirak edərək, seymin müsəlman fraksiyasını yaratdılar.<ref name=protokol /> Bunlar aşağıdakı şəxslər idi:<ref name=protokol />

Seymin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri yaxınlaşan sülh danışıqları üçün hüquqi baza yaratmaq idi. Lakin bu məsələ ilə əlaqədar qəbul edilmiş qərar ziddiyyətli xarakter daşıyırdı: Zaqafqaziyanı müstəqil dövlət elan etməyən Seym özünün xarici dövlətlərlə sülh bağlamaq səlahiyyəti olduğunu bildirir, Türkiyə ilə danışıqlara dair proqramında göstərirdi ki, [[1914]]-cü ildəki dövlətlərarası sərhəd bərpa olunmalıdır. Bundan əlavə, Zaqafqaziya nümayəndə heyəti Şərqi Anadoluda [[Türkiyə]] dövləti tərkibində olmaqla ermənilər üçün öz müqəddəratını təyin etmək hüququ əsasında muxtariyyət əldə etməyə çalışırdı.<ref name=seym /> Danışıqlar aparmaq üçün üç Cənubi Qafqaz millətinin parlament fraksiyalarını təmsil edən siyasətçilər qrupundan nümayəndə heyəti təşkil olunmuşdu.<ref name=seym /> Gürcü [[Akaki Çxenkeli]]nin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətindəki azərbaycanlılar — müsavatçılar [[Məmmədhəsən Hacınski]] və [[Xəlil bəy Xasməmmədov]], sosialist blokunun üzvü [[İbrahim bəy Heydərov]], ittihadçı [[Mir Yaqub Mehdiyev]] və menşevik-hümmətçi [[Əkbər ağa Şeyxülislamov]]dan ibarət idi. Martın 12-də bütün qrup üzvləri danışıqların başlanacağı [[Trabzon]]a gəldilər.<ref>Ж в а н и я Г. Указ раб., с. 207.</ref>

[[Şəkil:Traktat brzeski 1918.jpg|300px|thumbnail|[[Brest sülhü]] müqaviləsinin birinci səhifəsi. Müqaviləyə uyğun olaraq, Rusiya [[Qars vilayəti|Qars]], [[Ərdəhan vilayəti|Ərdəhan]] və [[Batum vilayəti|BatumBatumun]]un Türkiyəyə keçdiyini təsdiq edirdi]]

Zaqafqaziya Seymi hələ Türkiyə ilə sülh danışıqlarına hazırlaşdığı vaxt [[Brest]]də [[Rusiya]] ilə [[Almaniya]] arasında separat müqavilə imzalanmışdı və onun bir şərtinə görə Ərdəhan, Qars və Batum Türkiyəyə verilməli idi.<ref>ARDSPİHA, f. 276, siy. 3, iş 1 17, v. 19.</ref><ref>История Азербайджана. Т. III, ч. I, Баку, 1963, стр. 112-113.</ref> Zaqafqaziya Seymi Brest sülhünün bu şərtini qəbul etmədi və [[Petroqrad]]a XKS adına teleqram göndərərək bildirdi ki, ''«Brest sülhünü tanımır, çünki Zaqafqaziya heç vaxt bolşeviklərin və Xalq Komissarları Sovetinin hakimiyyətini qəbul etməmişdir».''<ref>Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919, стр. 145</ref> Türkiyə isə Brest sülhünün qərarlarına əsaslanaraq, Zaqafqaziya Seyminə Qars, Batum və Ərdəhanı dərhal boşaltması haqqında ultimatum verdi. Belə bir şəraitdə [[1918]]-ci il martın 14-də Trabzonda Türkiyə və Zaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyətləri arasında sülh konfransı açıldı. Konfransda Türkiyə nümayəndəliyi mövqeyini açıqlayaraq bildirdi ki, əgər Zaqafqaziya beynəlxalq hüququn subyekti olmaq istəyirsə, tezliklə Rusiyadan ayrılmalı və öz müstəqilliyini elan etməlidir.<ref>Yenə orada, səh. 146</ref><ref>Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, стр. 224</ref>

Trabzon danışıqlarında iştirak edən Zaqafqaziya nümayəndəliyinin daxilində Türkiyəyə güzəşt məsələsində yekdillik yox idi. Çünki ermənilər Qars vilayətinin böyük bir hissəsini, gürcü nümayəndələri Ərdəhanın və Batumun Zaqafqaziya dövlətinin tərkibində qalmasını istəyirdilər.<ref name=seym>Закавказский Сейм // Стенографический отчет. Сессия первая, заседание 21, стр. 34-35.</ref> Bu məsələyə münasibəti ilə [[Azərbaycanda neft sənayesi|neft sənayesinin]] mənafeyini qoruyan Azərbaycan daha iki mühüm səbəbdən gürcüləri müdafiə edirdi: birincisi, bütün Zaqafqaziya, o cümlədən Azərbaycan üçün Qars və Ərdəhan Dünya Okeanına yeganə çıxış qapısı olan Batum qədər çox böyük əhəmiyyət daşımırdı; ikincisi, yerli əhalinin əksəriyyəti türklər olan bu iki vilayət milli, coğrafi, tarixi amillərlə Türkiyəyə bağlı idi.<ref name=seym />

Türkiyə tərəfinin güzəştə getmək və Zaqafqaziya rəhbərlərinin reallıqla hesablaşmaq istəməmələri danışıqların pozulmasına gətirib çıxartdı.<ref name=seym /> Aprel ayının 6-da Türkiyə tərəfi Zaqafqaziya nümayəndələrinə Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini qəbul edib-etməmək barəsində 48 saat ərzində cavab verilməsini tələb edən ultimatum təqdim etdi.<ref name=seym /> Eyni zamanda danışıqlara yenidən başlamaq üçün Cənubi Qafqazın müstəqilliyini elan etməsi barədə əvvəlki şərtini çıxardı.<ref>"Вестник Бакинского Совнаркома", 1918, № 1-2</ref> Nümayəndə heyəti başçısı A. Çxenkeli Türkiyə tərəfinin ultimatumunu qəbul etmək qərarına gəldi, lakin gec idi, çünki artıq Türkiyə qoşunları Batumdan başqa həmin ərazilərin hamısını tutmuşdu.<ref name=seym />

Qafqazda siyasi vəziyyət [[Bakı]]da [[Mart soyqırımı]] ilə əlaqədar kəskin pisləşdi. Anti-müsəlman qırğınlarında aktiv rol [[Daşnaksütun]] partiyası oynayırdı. Bakıdakı hadisələrlə əlaqədar Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası Seymdən müsəlman əhalisini qorumaq üçün Bakıya qoşun göndərməyi tələb etdi. [[1918]]-ci il [[3 aprel]]də Fətəli xan Xoyski qeyd etdi ki, ''«...əgər müsəlman əhalisini qorumaq üçün tədbirlər görülməsə, müsəlman nazirlər hökumətin tərkibindən çıxacaqlar»''.<ref name=xudiyev>{{cite book|last1=Агамалиева|first1=Н.|author1=Худиев|authorlink1=Р.|title=Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918-19201918–1920 гг.|date=1994|publisher=Sabah|isbn=5-86106-037-1|pages=112|accessdate=3 January 2016}}</ref> 1918-ci il aprelin 7-də Zaqafqaziya Seyminin iclasında müsəlman nazirlərin hökumətin tərkibindən çıxması haqqında bəyanatı ilə əlaqədar olaraq, Fətəli Xan Xoyski bildirirdi ki, ''«...müsəlman fraksiyası belə hesab edir ki, yaranmış şəraitdə, xüsusilə Bakı hadisələrilə əlaqədar, müsəlman nazirlər Bakının müsəlman əhalisini qorumaq üçün hökumətdən heç bir şey əldə edə bilmirlər və bu, onların qərar qəbul etmək üçün əsaslarını gücləndirir»''.<ref name=yeddi>{{cite book|title=Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər).|date=2008|publisher=Elm|location=Bakı|isbn=978-9952-448-41-2|pages=260|url=http://www.anl.az/el/Kitab/254489.pdf|accessdate=3 January 2016}}</ref><ref>"Azərbaycan Arxivi", 1989, № 1-2, səh. 230. l O l . H ə s ə n o v C . Göstərilən əsəri, səh. 150.</ref>

Müsəlman fraksiyasının təzyiqi altında 1918-ci il [[22 aprel]]də Zaqafqaziya seyminin geniş tərkibdə görüşü toplandı və [[Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası]]nın müstəqilliyinin elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi.<ref>Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919, стр. 202-203</ref><ref>"Жизнь национальностей", 8 декабря 1918 г</ref> Yığıncaqda Bakı hadisələri ilə bağlı müzakirə zamanı, 20 apreldə Gegeçkorinin rəhbərliyi altında Zaqafqaziya hökuməti istefa etdi.<ref name=xudiyev /> Həmin gün Çxenkelinin başçılığı altında Zaqafqaziya Seymi Zaqafqaziya hökumətinin yeni tərkibi təsdiq etdi. Zaqafqaziya hökumətin sədri Çxenkeli Qafqaz cəbhəsinin komandanı Vahib paşaya teleqram göndərdi. Teleqramda deyilirdi: ''«...Zaqafqaziya artıq müstəqil federativ respublika elan edilmiş və bu barədə dövlətlərə məlumat verilmişdir, deməli, Osmanlı nümayəndə heyətinin 1918-ci il 18 mart tarixli bəyanatının şərti də yerinə yetirilmişdir»''.<ref name=xudiyev />

{{cquote|müəllif=|''Bakı hadisələri Yelizavetpol quberniyasının hər yerində müzakirə olunur və bütün qətnamələrdə osmanlı qoşunlarının Bakıya buraxılması haqqında maddələr vardır, əgər hökumət Bakı məsələsini həll edə bilməsə, onda Yelizavetpol quberniyası müsəlmanlarının bu tələbini dinləməli olacaqdır. Və elə bir an yetişə bilər ki, xalq kütləsi özü hərəkət etməyə başlayar, bu da faciəvi vəziyyət yaradar, çünki Bakı məsələsi respublikanın olum və ya ölüm məsələsidir.<ref name=yeddi />''}}

doğru hərəkət etmiş, Nəcməddin Qotsinskinin dağlılardan ibarət dəstələri isə [[Dağıstan]]dan Bakı istiqamətində hücuma başlamışdı.<ref name=arda>ARDA, f. 895, siy. 1, iş 13, v. 126.</ref> Knyaz Maqalovun qüvvələri Hacıqabul stansiyasına, Qotsinskinin qoşunu isə Bakının 10 kilometrliyindəki Xırdalan kəndinə çatmışdı.<ref name=yeddi /> 1918-ci il aprelin 10-da Qotsinskinin dəstəsi [[Bakı Soveti]]nin qoşunları tərəfindən məğlub edildi, knyaz Maqalov isə qüvvələrini aprelin 20-də [[Kürdəmir]]ə tərəf geri çəkməyə məcbur oldu.<ref name=arda /> 1918-ci il aprelin 20-də Zaqafqaziya Seymi sədrinin müavini S. O.Tiqranyan və Seymin üzvü [[İbrahim bəy Heydərov]] Zaqafqaziya Seyminin adından Bakı Soveti ilə danışıqlar aparmaq üçün Bakıya yola düşdülər.<ref name=yeddi /> Bakıya çatandan dərhal sonra İ. Heydərov bolşeviklər tərəfindən həbs edildi.<ref name=yeddi /> Bununla əlaqədar olaraq, Zaqafqaziya Seyminin üzvü [[Camo bəy Hacınski]] İ.Heydərovun azad edilməsi üçün təcili tədbirlər görməyi təklif etdi.<ref name=yeddi /> [[Stepan Şaumyan]]la sövdələşməyə girib, separat danışıqlar aparmış S. O.Tiqranyan isə Bakıdan yalnız 1918-ci il mayın 3-də qayıtdı.<ref name=yeddi /> O, Seymdəki çıxışında hökumətdən Bakıdakı hakimiyyətə qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatları dayandırmağı və iğtişaşların dinc yolla həll edilməsi üçün tədbirlər görməyi tələb etdi.<ref name=yeddi /> Bundan sonra "Bakı məsələsi"ni Zaqafqaziya Seyminin gücü ilə həll etmək cəhdlərinin əbəs olduğunu görən Azərbaycan fraksiyası yeganə çıxış yolunu Osmanlı qoşunlarının çağırılmasında gördü.<ref name=yeddi />

Zaqafqaziyada müstəqil respublika yarandığının elan olunması və [[Türkiyə]] qoşunlarının sürətlə cəbhə boyu irəliləməsi ilə əlaqədar olaraq, A.İ.Çxenkelinin başçılıq etdiyi Zaqafqaziya Respublikası hökuməti Trabzon sülh danışıqlarına yenidən başlamaq üçün Türkiyə hökumətinə müraciət etdi.<ref name=yeddi /> [[Trabzon]]da danışıqların yenidən başlanması ərəfəsində siyasi vəziyyət son dərəcə mürəkkəb idi.<ref>Векилов Р. А. История возникновения Азербайджанской Республики. Баку, 1998, səh. 23.</ref> Zaqafqaziyada vəziyyət getdikcə pisləşirdi, çünki müstəqilliyini elan etməsindən sonra Zaqafqaziya Federativ Respublikasının nə daxili, nə də xarici siyasətində ciddi bir dəyişiklik baş verməmişdi.<ref name=yeddi /> Siyasi partiyaların nümayəndələri Zaqafqaziya Seymində ümumi dil tapa bilmirdilər, onların ümumi fəaliyyət proqramı yox idi və fraksiyaların hər biri isə öz siyasi xəttini həyata keçirməyə çalışırdı.<ref name=yeddi />

1918-ci il mayın 11-də Batumda Zaqafqaziya və [[Türkiyə]] arasında nümayəndə heyətləri səviyyəsində danışıqlar davam etdirildi. Zaqafqaziya hökumətinin sədri və xarici işlər naziri [[Akaki Çxenkeli]]nin başçılıq etdiyi heyətin danışıqlarında Azərbaycanı [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] və [[Məmmədhəsən Hacınski]] təmsil edirdilər.<ref name=yeddi /> Türkiyə tərəfin təmsilçilərinə xarici işlər naziri [[Xəlil Paşa]], Qafqaz cəbhəsi komandanı Vahib paşa və hərbi nazir [[Ənvər paşa]] başçılıq edirdilər.<ref name=yeddi /> Batum konfransında müşahidəçi sifətində general [[Otto fon Lossov]]un başçılığı ilə [[Almaniya]] nümayəndəliyi də iştirak edirdi. Lossov Batumda gürcü nümayəndələri ilə gizli görüşlər keçirərək, onlara hərbi və iqtisadi yardım göstəriləcəyini vəd etmişdi. Batum konfransında Zaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyəti Türkiyənin [[Qars vilayəti|Qars]], [[Ərdəhan ili|Ərdəhan]] və [[Batum vilayəti|Batum]] əyalətləri haqqında tələblərini tamamilə tanıdı və bununla da Brest-Litovsk müqaviləsinin müddəasını təsdiq etdi.<ref name=yeddi /> Bundan əlavə, Türkiyə [[Axalsıx qəzası|Axalsıx]], [[Axalkələk qəzası|Axalkələk]], [[Aleksandropol qəzası|Aleksandropol]] (Gümrü), [[Sürməli qəzası|Sürməli]] və [[Naxçıvan qəzası|Naxçıvan qəzalarının]] daxil olduğu ərazini də tələb edirdi. Batum konfransının gedişində general fon Kressin komandanlığı ilə 3 min nəfərlik alman qoşunu [[Gürcüstan]]ın [[Poti]] limanına çıxarıldı. Onlar yalnız Gürcüstanı tutmaq, [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]]ı isə Türkiyəyə saxlamaq niyyətində idilər.<ref name=yeddi /> Eyni vaxtda hücumu müvəffəqiyyətlə davam etdirən Türkiyə qoşunları 1918-ci il mayın 17-də Gümrünü (Aleksandropolu) ələ keçirdilər və [[Culfa]] istiqamətinə çıxdılar.<ref>"Азербайджан", 11 ноября 1919 г.</ref> Almaniya və Türkiyə tərəfindən aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində Batum konfransında gürcülər, azərbaycanlılar və ermənilər Türkiyə ilə ayrı-ayrılıqda danışıqlar aparmağa başladılar.<ref name=yeddi /> Digər tərəfdən, Batum konfransında Almaniya nümayəndələri ilə separat danışıqların gedişində və general Fon Kressin təzyiqi nəticəsində Seymin gürcü fraksiyası Gürcüstanın Federativ Zaqafqaziya Respublikası tərkibindən çıxmasını və öz müstəqilliyini elan etməsini qərara aldı.<ref name=yeddi /> Bununla əlaqədar olaraq, 1918-ci il mayın 25-də Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının iclası keçirildi. İclasda Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq oxunmuş rəsmi bəyanatda deyilirdi ki, ''"Zaqafqaziya Seyminin gürcü fraksiyası, gürcü sülh nümayəndə heyəti üzvləri Batumda gizli danışıqlar aparır, ayrılmağa və Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməyə hazırlaşırlar"''.<ref>R ə s u l z a d ə M . Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, 1990, səh. 39.</ref>

Zaqafqaziya Seyminin sədri və üzvləri — K. Çxeidze, [[Akaki Sereteli]] və [[Yevgeni Gegeçkori]] gözlənilmədən 1918-ci il mayın 25-də Fətəlixan Xoyskinin sədrliyi ilə keçirilən axşam iclasına gəldilər.<ref>"Yeni Kafkasiya", 31 mart 1924-cü il.</ref> A. Sereteli gürcü fraksiyası adından bəyanat verərək xüsusi qeyd etdi ki, ''"...Zaqafqaziya xalqlarını müstəqillik şüarı ətrafında birləşdirmək mümkün olmadı və Zaqafqaziyanın parçalanması faktı göz önündədir. Seymin sabahkı iclasında biz Zaqafqaziya Respublikasının ləğv olunması faktını təsdiq edəcəyi"''.<ref name=yeddi /> Cavab nitqində Fətəli xan Xoyski bildirdi ki, ''«əgər gürcü xalqının iradəsi belədirsə, bizim ona mane olmağa haqqımız yoxdur. Azərbaycan türklərinə isə yeni vəziyyətlə bağlı olaraq müvafiq qərarlar qəbul etməkdən başqa bir şey qalmır»''.<ref name=yeddi />

1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin son iclası oldu. Gürcü fraksiyası Zaqafqaziya Respublikasının dağılmasının bütün günahını müsəlman fraksiyasının üstünə yıxdı. Onların fikrincə, ''"müsəlman fraksiyası türkpərəst mövqe tutduğu üçün elə vəziyyət yaranmışdır ki, gürcülər onlarla artıq əməkdaşlıq edə bilməz"''.<ref name=yeddi /> Zaqafqaziya Seyminin üzvü [[Şəfi bəy Rüstəmbəyli]] gürcü fraksiyası ünvanına kəskin tənqidlə çıxış edərək dedi:

{{cquote|müəllif=|''"...hesab edirik ki, Zaqafqaziyanın birgə siyasi mövcudluğunun indiki mürəkkəb və məsuliyyətli anında ayrılmaq üçün tutarlı və obyektiv əsaslar yoxdur və burada gürcü xalqının nümayəndələri tərəfindən irəli sürülən amillər, fikrimizcə, az inandırıcıdır. Eyni zamanda gürcülər Zaqafqaziya xalqlarının birgə işləməsini qeyri-mümkün hesab edir və siyasi cəhətdən ayrı yaşamağa can atırlarsa, belə halda Seymin mövcudluğıı üçün heç bir əsas qalmır".<ref name=yeddi />''}}

Buna görə də müsəlman fraksiyası belə vəziyyətdə Seymin özünü buraxmasına etiraz etmədi.<ref>Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920 год. Баку, 1920, стр. 3.</ref> Uzun davam edən qarşılıqlı ittihamlardan sonra Zaqafqaziya Seymi Zaqafqaziya Respublikasının parçalanmasını təsdiq edən qətnamə qəbul etdi.<ref>Большевики в борьбе за победу социалистической революции..., стр. 382-383.</ref> Beləliklə, hakim qüvvələrin təzyiqi altında yaradılmış Zaqafqaziya Respublikası daxili ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində dağıldı.<ref name=yeddi />

Zaqafqaziya Seyminin buraxılmasından sonra, [[1918]]-ci il mayın 27-də Müsəlman Fraksiyasının, yəni Zaqafqaziya Müsəlman Şurasının (Zaqafqaziya Müsəlman Parlamentinin) üzvləri də ayrıca iclas keçirdilər və Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək qərarına gəldilər.<ref name=cani>{{cite web|title=Qrandükün sarayı|url=http://jurnal.meclis.gov.az/cat.php?id=17|website=jurnal.meclis.gov.az|publisher=meclis.gov.az|accessdate=3 January 2016}}</ref><ref name=tiflis>{{cite web|title=Cümhuriyyət: Tiflisdən Bakıya gedən yol|url=http://metbuat.az/news/140515/cumhuriyyet-tiflisden-bakiya-geden-yol.html|website=metbuat.az|publisher=metbuat.az|accessdate=3 January 2016}}</ref> Bu məqsədlə Zaqafqaziya Müsəlman Şurası özünü [[Azərbaycan Milli Şurası]], daha doğrusu, [[Azərbaycan parlamenti|Azərbaycan Parlamenti]] elan etdi.<ref name=tiflis /> Bununla Azərbaycan tarixində ilk parlament yarandı və Şərqdə ilk parlamentli respublikanın bünövrəsi qoyuldu.<ref name=tiflis /> Həmin iclasda Azərbaycan Milli Şurasının rəyasət heyəti və sədri seçildi. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru [[Nəsiman Yaqublu]]nun sözlərinə görə, [[Müsavat Partiyası]] sədrliyə [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]nin namizədliyini irəli sürdü.<ref name=tiflis /> [[İttihad Partiyası]] istisna olmaqla, qalan təşkilatların səsverməsi nəticəsində M.Ə.Rəsulzadə Milli Şuranın sədri, [[Həsən bəy Ağayev]] və [[Mir Hidayət bəy Seyidov]] Milli Şura sədrinin müavinləri seçildilər.<ref name=tiflis /> Elə həmin iclasda Milli Şuranın doqquz nəfərdən ibarət icraiyyə orqanı yaradıldı, [[Fətəli xan Xoyski]] icraiyyə orqanının sədri seçildi.<ref name=tiflis />

Milli Şura yaranmış vəziyyəti təhlil etdikdən sonra 1918-ci ilin 28 mayında [[Tiflis]]də [[Tbilisi Milli Gənclər Sarayı|Qafqaz Canişin sarayısarayın]]nının ikinci mərtəbəsindəki böyük salonda keçirilən ilk iclasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasını elan edilib və Azərbaycanın 6 bənddən ibarət “Milli İstiqlal Bəyannaməsi” imzalandı.<ref name=cani />

Seymdə, daha sonra isə Milli Şurada Azərbaycan Demokratik Respublikasının İstiqlal Bəyannaməsinin qəbulu ilə bağlı keçirilmiş iclasda [[Müsavat Partiyası]] və demokratik bitərəflər qrupundan 30 nəfər, həmçinin müsəlman sosialistlər blokundan 7 nəfər, [[İttihad fraksiyası|İttihad PartiyasıPartiyasından]]ndan 3 nəfər, [[Hümmət]] sosial-demokrat partiyasından 4 nəfər siyasi xadim iştirak etmişdir.

Görüşün gedişində növbəti məsələlər dururdu: Son hadisələrlə əlaqədar [[Gəncə|YelizavetpolYelizavetpolda]]da vəziyyət barədə [[Həsən bəy Ağayev]]in məlumatı; M. Ə. Rəsulzadənin Batumdan göndərdiyi məktub və teleqramların oxunması; Seymin buraxılması və [[Gürcüstan]]ın öz müstəqilliyini elan etməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda vəziyyət.<ref name=protokol>{{cite book|last1=AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ MİLLİ ARXİV İDARƏSİ|title=ZAQAFQAZİYA SEYMİNİN MÜSƏLMAN FRAKSİYASI VƏ AZƏRBAYCAN MİLLİ ŞURASI İCLASLARININ PROTOKOLLARI 1918-ci İL|date=2006|publisher=Adiloğlu|location=Bakı|pages=216|url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20110130103755389&ext=pdf|accessdate=3 January 2016}}</ref>

Birinci məsələ barədə yenicə Yelizavetpoldan qayıtmış Həsən bəy Ağayev Yelizavetpol şəhərində və [[Yelizavetpol quberniyası|quberniyasında]] vəziyyət, habelə oraya türk zabitlərinin gəlməsi barədə ətraflı məlumat verdi.<ref name=protokol /> Ağayev qəti şəkildə bildirdi ki, zabitlərin Yelizavetpola gəlməsinin Azərbaycanın gələcək siyasi həyatının qurulması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur və ''"Türklər Qafqazda — Azərbaycanda hər hansı bir təcavüzkar məqsəd güdmür, əksinə türklər Azərbaycanın və Zaqafqaziya Respublikasının saxlanılmasının tərəfdarıdırlar"''.<ref name=protokol />

Sonra M.Ə.Rəsulzadənin Batumdan [[Nəsib bəy Yusifbəyli]]yə göndərilən məktub və teleqramları şura üzvlərinə məlumat üçün elan olundu.<ref name=protokol />

Üçüncü məsələ barədə çıxış edən Milli Şura üzvü [[Xəlil bəy Xasməmmədov]] öz məruzəsində Azərbaycanın Müstəqil Cümhuriyyət elan edilməsinin vacibliyini və təxirəsalınmazlığını əsaslandırdı.<ref name=protokol /> Nəsib bəy Yusifbəyli, [[Əkbər ağa Şeyxülislamov]], [[Mir Hidayət bəy Seyidov]] və başqaları da bu ruhda çıxış etdilər.<ref name=protokol /> Şuranın üzvü [[Fətəli xan Xoyski]] yerlərdə bir sıra məsələlər aydınlaşdırılana qədər Azərbaycanın müstəqilliyinin elanını təxirə salmağı, digər ölkələrlə sülh danışıqları aparmaq üçün tam hüquqlu hökumət yaratmağı təklif etdi.<ref name=protokol /> Bu barədə bir sıra natiqlər də öz fikirlərini bildirirlər.<ref name=protokol /> Məsələnin işgüzar şəkildə və ətraflı müzakirəsindən sonra 24 nəfər təxirə salınmadan Şərqi və Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyada Azərbaycanın Müstəqil Xalq Cümhuriyyəti kimi elanı barədə qərar qəbul etdi.<ref name=protokol /> İki nəfər — [[Sultan Məcid Qənizadə]] və [[Cəfər Axundov]] səsvermədə bitərəf qalırlar.<ref name=protokol />

Sonra Milli Şura şuranın üzvü Fətəli xan Xoyskiyə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci müvəqqəti hökumətini təşkil etməyi həvalə etdi.<ref name=protokol /> Bir saatlıq fasilədən sonra F. X. Xoyski aşağıdakı şəxslərdən ibarət müvəqqəti hökumətin tərkibini elan edir: Nazirlər Şurasının sədri və Daxili İşlər Naziri — [[Fətəli xan Xoyski]]; Hərbi Nazir — [[Xosrov bəy Sultanov]]; Xarici İşlər Naziri — [[Mehdi bəy Hacınski]]; Maliyyə və Xalq Təhsil Naziri — [[Nəsib bəy Yusifbəyli]]; Ədliyyə Naziri — [[Xəlil bəy Xasməmmədov]]; Ticarət və Sənaye Naziri – [[Məmməd Yusif Cəfərov]]; Əkinçilik və Əmək Naziri – [[Əkbər ağa Şeyxülislamov]]; Yollar və Posta-Teleqraf Naziri — [[Xudadad bəy Məlikaslanov]]; Dövlət Müfəttişi — [[Camo bəy Hacınski]].<ref name=protokol />

|colspan=2| 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün millətlər və bilxassə həmcüvar olduğu millət və dövlətlərlə münasibəti -– həsənə təsisinə əzm edər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci ildə imzaladığı İstiqlal Bəyannaməsinin orijinal nüsxəsi [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]ndə saxlanılır.<ref name=london /> Sənəd 1918-ci ildə Cümhuriyyət nümayəndə heyətinin [[Paris Sülh Konfransı]]na apardığı İstiqlal Bəyannaməsinin orijinal nüsxələrindən biridir.

[[Birinci Dünya müharibəsi]]nin sonunda, [[1919]]-cu ildə sülh müqavilələrinin bağlanması və yeni dünya xəritəsinin formalaşması üçün Parisdə Sülh Konfransı çağırılmışdır.<ref name=tac /> Gənc müstəqil Azərbaycan hökuməti 27 ölkə ilə yanaşı, dövlətin nümayəndə heyətinin də həmin konfransda iştirakını qərara alır.<ref name=tac /> [[Əlimərdan bəy Topçubaşov]]un rəhbərliyi ilə Parisə yollanan nümayəndə heyətinin məqsədi Azərbaycanın gənc müstəqil dövlət kimi [[de-fakto]] tanınmasına nail olmaq idi.<ref name=tac /> Nümayəndə heyəti özü ilə əsas sənəd kimi İstiqlal Bəyannaməsinin Azərbaycan dilində əski əlifba ilə yazılmış nüsxəsini və [[fransız dili]]nə tərcümə olunmuş variantını aparmışdır.<ref name=tac />

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyin bir illiyi qeyd edilən gün — 1919-cu il mayın 28-də Sülh Konfransında əsas fiqurlardan biri sayılan [[ABŞ prezidenti]] [[Vudro Vilson]] ilə Azərbaycan nümayəndə heyətinin görüşü olmuşdur.<ref name=tac /> Görülən işlər nəticəsində [[1920]]-ci il yanvarın 11-də Paris Sülh Konfransının Ali Şurası Azərbaycanı de-fakto müstəqil dövlət kimi tanımışdır.<ref name=tac /> Amma Azərbaycanın işğala məruz qalaraq müstəqilliyini itirməsi səbəbindən nümayəndə heyəti Azərbaycana qayıda bilməmiş, sənədlər isə itmişdir.<ref name=tac />

[[2014]]-cü il [[13 may]]da prezident [[İlham Əliyev]]in [[azərbaycan dili|Azərbaycan]] və fransız dillərində nüsxələrinin Azərbaycan Tarix Muzeyinə təqdim edilməsini qərara almışdır.<ref name=tac>{{cite web|title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsinin Azərbaycan və fransız dillərində nüsxələri Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə təqdim edilmişdir|url=http://arxiv.az/az/azertag.az/3207873/Azerbaycan+Xalq+Cumhuriyyetinin+Istiqlal+Beyannamesinin+Azerbaycan+ve+fransiz+dillerinde+nusxeleri+Milli+Azerbaycan+Tarixi+Muzeyine+teqdim+edilmishdir|website=arxiv.az|publisher=arxiv.az|accessdate=3 January 2016}}</ref> Sənəd Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası rəhbərinin müavini [[Əli Əsədov]] tərəfindən təqdim olunmuşdur.<ref name=tac /> Azərbaycan Tarix Muzeyinin əməkdaşı Səbuhi Əhmədov sənədin [[London]]da tapıldığını söyləyib.<ref name=london>{{cite web|title=«İstiqlal Bəyannaməsi»nin orijinal nüsxəsi Azərbaycana gətirilib|url=http://www.azadliq.org/content/article/25374728.html|website=www.azadliq.org|publisher=[[Azadlıq Radiosu]]|accessdate=3 January 2016}}</ref> Muzeyin əməkdaşı sənəd üzərində müəyyən filoloji təhlil apardıqlarını (mürəkkəb və kağız üzərində), bu sənədin orijinal olduğunu, məxsusi Paris Sülh konfransına yollanan Azərbaycan nümayəndə heyəti üçün 1919-cu ildə hazırlandığını bildirib.<ref name=london />

Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin qəbulu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini Müsəlman şərqində ilk parlamentli respublika, Türk və islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi etdi. [[1933]]-cü il [[28 may]]da Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Berlində çap olunan [[İstiqlal qəzeti]]ndə yazırdı: ''«28 mayıs 1918 il bəyannaməsini nəşr etməklə Azərbaycan Şurayi-milliyəsi, sözün siyasi mənası ilə, bir Azərbaycan millətinin varlığını təsbit etmişdir. Beyləki, Azərbaycan kəlməsi sadə coğrafi, etnoqrafi və linqvistik bir kəlmə olmaqdan çıxaraq, siyasi bir aləm olmuşdur»''.<ref name=veten>{{cite web|title=MİLLİ ŞURA NOVXANIDA TOPLANDI|url=http://www.vetenugrunda.az/haber.php?HID=79577|website=www.vetenugrunda.az|publisher=www.vetenugrunda.az|accessdate=3 January 2016}}</ref> Rəsulzadənin fikrinə görə, ''«xalq millətə dövlət yaratmaq qətiyyətlərini nümayiş etdirib və təkid etdiyində çevrilir...Azərbaycan cəmiyyəti sözün müasir mənasında bir millət olmaq üçün öz iradəsini 28 mayda nüstəqilliyin elan və bəyannamənin qəbul edilməsi ilə nümayiş etdirdi»''. Bundan əlavə, [[1919]]-cu il [[31 may]]da Rəsulzadə “Istiqlal” qəzetindəki məqaləsində yazırdı: ''«Mayisin 28-də istiqlal bayramını qeyri-qabili-təsvir bir səmimiyyətlə qarşılamaları ilə azərbaycanlılar bütün aləmə göstərdilər ki, istiqlaldan əl çəkməyəcəklər və bütün böhtançılara deyəcəklər ki, istiqlal xanların, bəylərin, ağaların deyil, Azərbaycan xalqının, türk millətinin milli, ən müqəddəs idealıdır»''.<ref name=veten />

[[1991]]-ci il [[30 avqust]]da [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin növbədənkənar sessiyasında "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında" bəyannamə qəbul edildi.<ref name=mfa /> 1991-ci il [[18 oktyabr]]da Azərbaycan parlamenti qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı Azərbaycan Respublikasının siyasi və iqtisadi təməlini qoymuşdur.<ref name=mfa>{{cite web|title=Münaqişənin başlanması|url=http://www.mfa.gov.az/content/813|website=www.mfa.gov.az|publisher=www.mfa.gov.az|accessdate=3 January 2016}}</ref>

Bu sənədlə [[Azərbaycan Respublikası]] 1918-1920-ci illərdə mövcüd olan [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin varisi elan edilib.<ref name=kons /> Tarixçi [[Sevinc Yusifzadə]] qeyd edir ki, Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi xarici siyasət təməlini qoyub, çünki sənəddə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bütün dövlətlərlə mehriban münasibətlər yaratmağın zəruri olduğunu qeyd olunur.<ref>{{cite book|last1=Yusifzadə|first1=Sevinc|title=Первая Азербайджанская Республика: история, события, факты англо-азербайджанских отношений|date=1998|publisher=Maarif|page=49|pages=208|accessdate=3 January 2016}}</ref>

{{mainMain|Respublika Günü (Azərbaycan)}}

[[1919]]-cu ilin [[28 may]]da İstiqlal Bəyannaməsinin elan olunmasının bir illiyi münasibətilə Bakıda böyük bayram yığıncağı keçirildi. Parlament binası önündəki kürsüdən ilkin olaraq M. Ə. Rəsulzadə çıxış etdi. «[[Azərbaycan (qəzet)|Azərbaycan]]» qəzeti (rusca) 31 may 111 saylı nüsxəsində belə yazırdı: ''«Xalq onu (M. Ə. Rəsulzadəni) təsvirolunmaz dərəcədə, uzun müddət kəsməyən gurultulu alqışlarla qarşıladı»''.<ref>«Азербайджан» qəzeti, 31.05.1919, N111.</ref> Dövrün qəzet və jurnalları bu mühüm günün ildönümünü belə təsvir edirdilər: ''«Azərbaycan istiqlalı elə qiymətdar, elə müqəddəs bir sevgilidir ki, hər şəkildə olursa-olsun, təcəssüm etdirilərsə, bütün azərilərin fərdənfərd ona sitayiş etməsi fərzi də təbiidir, zira onun yolunda verilən qurbanlar heç bir məbudun yolunda verilməmişdir»''.<ref>N. Yaqublu. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, 1991, səh.18-119.</ref> Lakin, eyni gündə kommunistlərin "Müstəqil Sovet Azərbaycanı" şüarı altında Azərbaycanın müstəqillik bayram yubileyinə qarşı işçi nümayişi keçirilmişdi.<ref>{{cite book|last1=Isgandarov|first1=M. S.|title=Из истории борьбы Коммунистической партии Азербайджана за победу Советской власти|date=1958|publisher=Азербайджанское государственное издательство|pages=371-373|accessdate=3 January 2016}}</ref>

[[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]nin eksponatları sırasında İstiqlal Bəyannaməsi ilə bağlı unikal eksponat qorunur və nümayiş olunur.<ref name=muzey>{{cite web|title=Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində İstiqlal Bəyannaməsi ilə bağlı unikal eksponat|url=http://www.azhistorymuseum.az/index.php?mod=5&id=795|website=www.azhistorymuseum.az|publisher=[[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]|accessdate=2 January 2016}}</ref> Eksponat 65 x 50 sm ölçüləri olan kollaj formasında tərtib olunmuşdur.<ref name=muzey /> Eksponatın mərkəzində 1918-ci il mayın 28-də imzalanmış İstiqlal Bəyannaməsinin fotosurəti bərkidilmişdir.<ref name=muzey /> Fotosurətin sağ tərəfində müxtəlif [[Azərbaycan xalçaları]]nın ornamentlərindən tərtib olunmuş xalça təsviri verilmişdir.<ref name=muzey /> Ondan aşağıda [[XX əsr]]in əvvəllərində [[Odlar Yurdu (konsept)|Odlar Yurdu]] olan Azərbaycanın rəmzi kimi qəbul olunan [[Suraxanı]] [[Atəşgah]]ının təsviri nəzərə çarpır.<ref name=muzey /> Kompozisiyanın aşağı kənarında [[Bakı buxtası]]nın təsvirini görmək olar.<ref name=muzey /> Beləliklə, rəssam Azərbaycan müstəqilliyinin rəmzi olan İstiqlal Bəyyannaməsi, əbədi odların odları bildirən Atəşgahı, xalqın zəngin mədəniyyətini bildirən xalçanı, həmçinin paytaxtın təsvirlərindən ibarət dərin mənalı kompozisiya yaratmışdır.<ref name=muzey />

Unikal eksponatın müəllifini təsvirin aşağı sağ küncündə verilmiş avtoqraf bildirir.<ref name=muzey /> Bu Azərbaycanın Xalq rəssamı [[Əzim Əzimzadə]]nin avtoqrafıdır (1880-19431880–1943).<ref name=muzey /> Əsasən satirik rəssam kimi tanınan Əzimzadə 1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin bəyan olunmasının səmimi qəlbdən alqışlamış, onun şərəfinə belə maraqlı kompozisiya yaratmışdır. Hazırda eksponat Muzeyin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ekspozisiyasında nümayiş olunur.<ref name=muzey />

{{mainMain|İstiqlal bəyannaməsi abidəsi}}

[[2007]]-ci il [[25 may]]-da [[İstiqlaliyyət küçəsi (Bakı)|İstiqlaliyyət küçəsində]] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şərəfinə ucaldılmış [[İstiqlal bəyannaməsi abidəsi]]nin açılışı olub.<ref name=abide>{{cite web|title=«İstiqlal Bəyannaməsi» abidəsinin açılışı olub|url=http://www.azadliq.org/content/article/394513.html|website=www.azadliq.org|publisher=[[Azadlıq Radiosu]]|accessdate=2 January 2016}}</ref> Qranitdən və ağ mərmərdən yonulmuş, abidə üzərinə 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə qəbul olunmuş "İstiqlal Bəyannaməsi"nin həm əski, həm də latın əlifbası ilə mətni həkk olunub.<ref name=abide /> Açılış mərasimində prezident [[İlham Əliyev]] iştirak edib.<ref name=abide /> Abidə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın [[AMEA Əlyazmalar İnstitutu|Əlyazmalar İnstitutunun]] binası ilə [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin binası arasında ucaldılıb.<ref name=abide />

<references group=q />

<div style="height:30em; overflow:auto; border: 2px solid #088">