Məhəmməd Əmin Rəsulzadə: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
(müzakirə | töhfələr)
redaktə
Sətir 1:
{{Mənbə azlığı}}
'''[http://www.milliarxiv.gov.az/az/istiqlal-beyannamesi]'''{{Dövlət xadimi
| azərbaycan dilində adı = Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
| adın orijinalı = Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə
Sətir 27:
}}
 
'''MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə''' (tam adı: ''MəhəmmədMəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycanlı]] dövlət və ictimai xadimi, siyasətçi və publisist, [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin ([[1918]]-[[1920]]) banilərindən və [[Azərbaycan]] siyasi mühacirətinin liderlərindən biri. [[Azərbaycan tarixi]]nin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən olub, Azərbaycan milli istiqlal hərəkatına başçılıq etmişdir. Onun ''"Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!"'' ifadəsi [[XX əsr]]də Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.<ref>{{Cite web|title=Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimdir?|url=http://www.timeturk.com/az/2011/01/31/mehemmed-emin-resulzade-kimdir.html|date=12 December 2015}}</ref><ref>{{Cite web|title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən Məmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyi münasibəti ilə hazırlanmış metodik vəsait|url=http://www.clb.az/files/mv/MEMME_%20EMIN%20RESULZADE.pdf|date=12 December 2015}}</ref><ref>{{Cite web|title=MƏHƏMMƏD ƏMIN RƏSULZADƏ|url=http://rasulzade.org/bio.html|date=12 December 2015}}</ref>
 
== Həyatı ==
MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə [[1884]]-cü il yanvarın 31-də [[Bakı]]nın [[Novxanı]] kəndində anadan olmuşdur. Din xadimi olan atası oğlunu məşhur pedaqoq [[Sultan Məcid Qənizadə]]nin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş,<ref name="huseyne">H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. - səh. 328-332.</ref> buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə öz təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə türk ellərində deyil, bütün islam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nın təməl daşını qoyan MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dövrə təsadüf edir. [[1902]]-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə "[[Müsəlman Gənclik Təşkilatı]]"nı yaratmışdır. Bu, [[XX əsr]]də Azərbaycanda rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi.
 
=== Ailəsi ===
* '''Babası''' – Məhəmmədrəsul Rəsulzadə. Üç övladı olub: Ələkbər, Əbdüləziz, Dostuxanım. Məhəmmədrəsulun böyük oğlu Ələkbər MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin atasıdır. Digər oğlu Əbdüləzizin üç övladı olub – Məhəmmədəli, Ümbülbanu, Ümgülsüm. MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə Əbdüləzizin – öz əmisinin böyük qızı – [[Ümbülbanu Rəsulzadə|Ümbülbanu]] ilə evlənib. Ümbülbanu xanımın bacısı isə tanınmış şairə [[Ümgülsüm Sadıqzadə|Ümgülsümdür]] ki, onun da həyat yoldaşı yazıçı [[Seyid Hüseyn]] olub. Məhəmmədrəsulun qız övladı olan Dostuxanım isə (M.Ə.Rəsulzadənin bibisi) 1930-cu ildə vəfat edib, onun övladı olmayıb. Məhəmmədrəsulun Novxanıdan başqa, həm də Bakıda – indiki [[Nizami metrostansiyası]]nın yerində böyük mülkü olub.
* '''Atası''' – Axund Hacı Molla Ələkbər Rəsulzadə. Novxanı kəndinin çox tanınmış axundu olub. 1926-cı ildə dünyasını dəyişib. Məzarı Novxanı kənd qəbirstanlığındadır. M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda nəşr etdiyi “Yeni Qafqasiya” jurnalının 1927-ci ildəki sayında onun ölümü haqqında məlumat verilib.
* '''Anası''' – Zal qızı Ziynət rəhmətə gedib. Analığı Maral xanım MəhəmmədMəmməd Əminə və bacısı Şəhrəbanı xanıma doğma övladları kimi baxıb. Çox alicənab olan Maral xanım 1929-cu ildə [[Kərbəla ziyarətgahı|Kərbəla ziyarəti]]nə gedib. 1937-ci ildə [[Qazaxıstan]]a sürgünə göndərilib və orada vəfat edib.
* '''Bacısı''' – Şəhrəbanu xanım. M.Ə.Rəsulzadənin yeganə bacısı olub. Təqiblər, sıxıntılar onun həyatına 1934-cü ildə son qoyub. Qızı Kübra xanım M.Ə.Rəsulzadənin oğlu Rəsula nişanlanıb. Sonradan Rəsul güllələndiyindən onlar ailə həyatı qura bilməyib.
* '''Həyat yoldaşı''' – [[Ümbülbanu Rəsulzadə]]. M.Ə.Rəsulzadənin həyat yoldaşı olan bu xanım onun əmisi qızı idi. 1888-ci ildə anadan olub. M.Ə.Rəsulzadə onunla 1908-1909-cü illərdə ailə qurub. Ümbülbanu xanım 1920-ci ildən sonra təqiblərlə dolu həyat yaşamasına baxmayaraq M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətinə haqq qazandırıb, onu müdafiə edib. Oğlu Rəsul güllələndikdən sonra ailəsi ilə birlikdə əvvəl [[Qazaxıstan]]ın Çolak-Kurqan yaşayış məntəqəsində, sonradan isə Taldı-Kurqanda – sovxozda məskunlaşıblar. Oğlu Rəsulun ölümünü unuda bilməyən Ümbülbanu xanımın ağır sürgün həyatında ürəyi partlayıb, 1939-cu ildə dünyasını dəyişib, elə orada da dəfn edilib.<ref>[http://modern.az/articles/51230/1/ M. Ə. Rəsulzadənin həyat yoldaşının ölümü]</ref>
Sətir 54:
<center>
<gallery>
Şəkil:Məmməd Əmin Rəsulzadə uşaqlıq illərində.png|<small>MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə uşaqlıq illərində</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_BacısıRəsulzadənin Bacısı.png|<small>Şəhrəbanu xanım</small>
Şəkil:Ümmülbanu Rəsulzadə.png|<small>Ümbülbanu xanım</small>
Şəkil:Məhəmməd_Əmin_Rəsulzadənin_qızı_LətifəMəhəmməd Əmin Rəsulzadənin qızı Lətifə.png|<small>Qızı Lətifə</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_qızı_XalidəRəsulzadənin qızı Xalidə.png|<small>Qızı Xalidə</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_oğlu_RəsulRəsulzadənin oğlu Rəsul.png|<small>Oğlu Rəsul</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_oğlu_AzərRəsulzadənin oğlu Azər.png|<small>Oğlu Azər</small>
Şəkil:Rəis_RəsulzadəRəis Rəsulzadə.JPG|<small>Nəvəsi Rəis</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin Analığı Maral Xanımın Şəxsiyyət Vəsiqəsi.png|<small>M.Ə.Rəsulzadənin analığı Maral xanımın şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
Şəkil:Ümbülbanu_Rəsulzadənin_şəxsiyyət_vəsiqəsiÜmbülbanu Rəsulzadənin şəxsiyyət vəsiqəsi.png|<small>Ümbülbanu Rəsulzadənin şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
Şəkil:Xalidə_Rəsulzadənin_Şəxsiyyət_vəsiqəsiXalidə Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi.png|<small>Xalidə Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
Şəkil:Azər_Rəsulzadənin_həyat_yoldaşıAzər Rəsulzadənin həyat yoldaşı.png|<small>Azər Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
</gallery><ref name=":0" />
</center>
 
== Siyasi fəaliyyəti ==
"Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət göstərən təşkilatın bir qolu da az sonra [[İran]]da qurulmuş və burada başlamış [[məşrutə inqilabı]]na istiqamət verici rəhbər qüvvəyə çevrilmişdir. 1904-cü ilin axırlarında "Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti"nin əsasında Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı komitəsinin nəzdində "Müsəlman sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı" yaradılmışdır.<ref name="huseyne"/> Bu təşkilatın baniləri [[Mir Həsən Mövsümov]], [[Məmməd Həsən Hacınski]] və MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar.<ref>[[Bakinskiy Raboçiy qəzeti]] N60, 18 mart, 1923-cü il</ref> [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Nəriman Nərimanov]], S.M.Əfəndiyev və başqa inqilabçılar da 1905-ci ildən bu təşkilatın üzvü idilər. Təşkilatın ''"Hümmət"'' adlı qəzeti də nəşr edilmiş, 1904-1905-ci illər arası cəmi 6 nömrə buraxmış qəzetin əsas naşirlərindən biri də M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur.
[[Şəkil:Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Novxanıdakı heykəli.jpg|thumb|250px|left|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin Novxanı qəsəbəsindəki [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)|heykəli]]]]
 
Qəzet öz nəşrini dayandırdıqdan sonra [[1906]]-cı ilin dekabrından ''"Təkamül"'' adı ilə çıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərində və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin göndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabçı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn günü, onun qəbri üstündə keçirilən böyük yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, [[Stalin|İ.V.Stalin]] ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq söyləmişdir.
 
=== İranda ===
[[1908]]-ci ilin axırında M.Ə.Rəsulzadə çar üsul-idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq [[Bakı]]nı tərk edərək [[İran]]a yola düşür. M.Ə.Rəsulzadə [[Təbriz]]də xalqımızın milli qəhrəmanı [[Səttarxan]]la və onun silahdaşları ilə görüşür. [[Cənubi Azərbaycan]]ın şəhər və kəndlərini gəzir, öz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından müşahidə edir. Bu müşahidələr sonralar M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz qalmır. MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı ([[Seyid Həsən Tağızadə]], [[Hüseynqulu xan Nəvvab]], [[Süleyman Mirzə]], [[Seyid Məhəmməd Rza]] və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında [[İran Demokrat Partiyası]]nın əsasını qoyur. O, ''"[[İran-nou]]"'' və ''"İrane Ahat"'' qəzetlərinin baş redaktoru olur. 1909-cu il avqustun 24-də fəaliyyətə başlayan gündəlik və müstəqil "[[İran-nou]]" 2-3 min nüsxə ilə İranın ən böyük qəzeti oldu. 1910-cu ilin yayında bağlansa da, payızda, oktyabrın 26-da artıq Demokrat partiyanın orqanı kimi fəaliyyətini bərpa etdi. Həmin qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin çoxlu məqalələri, şeir və publisistik yazıları çap olunmuşdur. O, öz qələmi ilə [[İran]]da [[Avropa]] tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar [[Seyid Həsən Tağızadə]], M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: ''"Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur"''.<ref>"Sühən" jurnalı, Tehran, 1955-ci il, №4</ref> İranda həmin il mürtəce "Etidaliyyun" ("Mötədillər") partiyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində "Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun" adlı kitabını çap etdirmişdir. [[1911]]-ci ildə isə [[Ərdəbil]]də müəllifin farsca "Səadəti-bəşər" adlı kitabı nəşr olunmuşdur.
 
=== Türkiyədə ===
Çar hökuməti [[İran]]dakı inqilabi hərəkatdan qorxuya düşərək onun əsas rəhbərlərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadənin ölkədən çıxarılmasını İranın şah hökumətindən tələb eləyir. M.Ə.Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün 1911-ci ilin may ayında [[İstanbul]]a gedir. O, [[Türkiyə]] paytaxtında həmyerliləri [[Əlibəy Hüseynzadə]] və [[Əhmədbəy Ağayev]]lə görüşmüş, [[Yusif bəy Akçuralı]], [[Ziya Göyalp]] və başqa görkəmli alimlərlə yaxınlıq etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə "Gənc türklər" təşkilatına rəğbət bəsləmiş, "Türk ocağı" cəmiyyətində çalışmış və onun əsas orqanı olan, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan ''"Türk yurdu"'' jurnalının fəal yazarlarından biri olmuşdur.
[[Şəkil:odlu yurd.jpg|thumb|150px|left|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin [[Türkiyə]]də nəşr etdirdiyi [[Odlu Yurd dərgisi]]]]
Türkiyədə Rəsulzadə hələ İstanbulda onun göstərişi ilə 1911-ci ilin oktyabrında keçmiş hümmətçilər [[Tağı Nağıyev]] və [[Abbasqulu Kazımzadə]] tərəfindən əsası qoyulan "Müsəlman demokratik Müsavat partiyasına" daxil olmuş və tezliklə onun rəhbərinə çevrilmişdir.<ref>Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. "Müsavat" partiyasının quruluşu, "Azərbaycan", Ankara, №15 (167), 1966-cı il, səh. 12-18</ref> Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-publisistik fəaliyyətini də davam etdirir.
 
Sətir 86:
[[1913]]-cü ildə [[Romanovlar sülaləsi]]nin 300 illiyi ilə əlaqədar ümumi əfv elan olunur və M.Ə.Rəsulzadə vətənə qayıda bilir.
[[Şəkil:Azerbaijani intellectuals.jpg|thumb|
[[Hümmət|“Hümmət” partiyasının]] yaradıcılarıyla birgə. Soldan sağa: [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Əjdər Məlikov]], [[Əsədulla Axundov]] və MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə
]]
[[1917]]-ci ildə fevral burjua inqilabı baş verdi. Həmin ilin martında açıq fəaliyyətə başlamış "Müsavat" partiyasının orqanı ''"Açıq söz" qəzeti'' yazırdı: {{sitatın əvvəli}}''"Şimdiyə qədər qayəmiz, amalımız məlum olmayan, hüriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və ümumi millətimizə dəstur olacaq milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz türklər müdhiş inqilab tufanları içərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib çırpınmağa, hansı tərəfə vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişik"''.<ref>"Açıq söz qəzeti", №431, 1917-ci il</ref>{{sitatın sonu}}
Sətir 96:
May ayda M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə ''"Qardaş köməyi" jurnalı'' çap olundu, ancaq jurnalın bircə nömrəsi çıxdı. 1917-ci il iyunun ikinci yarısında "Müsəlman demokratik Müsavat partiyası" ilə "Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası" birləşib, "Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası ''"Müsavat"'' adı altında çıxış etməyə başladı.<ref>"Açıq söz" qəzeti, №501, 18 iyun, 1917-ci il</ref> Onun şöbələri nəinki Azərbaycanın bütün qəzalarında və hətta Rusiyanın [[Həştərxan]], [[Stavropol]] şəhərlərində, [[Ukrayna]]nın, [[Gürcüstan]]ın və [[Ermənistan]]ın paytaxtlarında, Türküstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın mərkəzi [[Təbriz]]də, İranın [[Gilan]] vilayətinin mərkəzi [[Rəşt]]də və Türkiyənin paytaxtı [[İstanbul]]da təşkil olundu.
 
1917-ci il oktayabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nümayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən Müsavatın birinci qurulutayında MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bütün qəzalarında "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı altında milli hərəkat başlandı. Həmin dövr tarixinə ''Milli Azərbaycan hərəkatı'' kimi daxil olmuşdur.
 
== Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ==
Sətir 103:
 
{{sitatın əvvəli}}''"Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa çocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor"''.<ref>"Azərbaycan" qəzeti, №41, 1918-ci il</ref>
{{sitatın sonu}}[[Şəkil:Rasulzade with Azerbaijani intellectuals.jpg|thumb|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə yoldaşları ilə. Sağdan sola:
[[Abbasqulu Kazımzadə]], [[Kərbəlayi Vəli Mikayılov]], [[Nəsib bəy Yusifbəyli]], Mirzə Məmməd Axundov, MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə, [[Məmmədəli Rəsulzadə|Məmməd Əli Rəsulzadə]], Tağı Nağıyev
 
|left|332x332px]]M.Ə.Rəsulzadə özünün bu alovlu nitqində hələ Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ''"Dirilik" jurnalı'' səhifələrində qaldırdığı və sonralar 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan "Azərbaycan qayəsindən" söhbət açır. Təəssüf ki, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Azərbaycan xalqı qarşısında ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı ki, edilən bütün ədalətsizliklər sona bitsin. Bu çətin vəzifəni M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. [[1918]]-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında M.Ə.Rəsulzadə demişdir:
Sətir 127:
[[1920]]-ci ilin noyabr ayının əvvələrində Oktyabr inqilabın ildönümü ilə əlaqədər Bakıda olan İ.V.Stalin Rəsulzadənin həbsdə olduğunu öyrənir. [[Stalin]] XII Ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi V.Pankratova [[RSFSR]]-i Millətlər Komissarlığı adından göstəriş verir və özü şəxsən həbsxanaya gedib M.Ə.Rəsulzadəni azad edir. Bununla İ.V.Stalin [[1905]]-ci ildə onu ölümdən qurtaran M.Ə.Rəsulzadə qarşısında öz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirdi. O, M.Ə.Rəsulzadəni özü ilə birlikdə [[Moskva]]ya apardı və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin etdi. M.Ə.Rəsulzadə RSFSR Millətlər Komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşünaslıq (keçmiş Lazarev) institutunda da fars dilində dərs demişdir. RSFSR-in Millətlər Komissarlığının orqanı olan ''"Novıy Vostok" jurnalının'' [[1922]]-ci il 1-ci nömrəsində xəbər verilir ki, jurnalın 2-ci nömrədə M.Ə.Rəsulzadənin ''"Qədim İranın kommunistləri"'' adlı məqaləsi çap olunacaq. Ancaq saydakı xəbərə baxmayaraq, bu məqalə çap edilməmişdir. Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən bu məqalə çox yəqin ki, M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətə getməsi ilə izah etmək olar. M.Ə.Rəsulzadənin xaricə getməsinin düzgün təfsilatı onun vəfatı münasibəti ilə məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş [[Əbdülvahab Yurdsevər]]in xatirə yazısında öz əksini tapmışdır. O yazır:
 
{{sitatın əvvəli}}"Müsavat" partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri M. Ə. Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq Parlament üzvü, mərhum [[Rəhim bəy Vəkilov]]u və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid yoldaşımız doktor [[Dadaş Həsənov|Dadaş Həsənzadəni]] bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə M. Ə. Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə [[Leninqrad]]a getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən [[Musa Carullah|Musa Cərurullah Bigiyev]]in (1875-1949) müyəssər yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək [[Finlandiya]]ya qaçırılması təmin edilmişdir.<ref>"Azərbaycan" jurnalı, Ankara, №3, 1955-ci il</ref>{{sitatın sonu}}
 
== Adolf Hitlerə münasibəti<ref>{{Cite book|title= Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası|page=272}}</ref>==
Sətir 140:
M.Ə.Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, ''"Müxəmməs"'' adlı ilk əsəri [[Şərqi-Rus (qəzet)|"Şərqi Rus" qəzetində]] çap olunmuşdur.<ref>Şərqi-Rus qəzeti. Bakı, 1903-cü il. №20</ref>. Ə.Rəsulzadənin [[Əli bəy Hüseynzadə]]nin redaktor olduğu ''[[Füyuzat jurnalı|Fyuzat]]'', həmçinin [[Əhməd bəy Ağayev]]in redaktorluğu ilə çıxan "[[İrşad (qəzet)|İrşad]]" və "[[Tərəqqi (qəzet)|Tərəqqi]]" qəzetlərində müxtəlif mövzularda məqalələri və şeirləri çap olunmuşdur. Müəyyən müddət o "[[İrşad (qəzet)|İrşad]]" qəzetinin müvəqqəti redaktoru da olmuşdur. [[1907]]-ci ildə çapdan çıxmış gələcəyin böyük bəstəkarı [[Üzeyir Hacıbəyov]]un "Türk-rus və rus-türk lüğəti" kitabının naşiri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun ''"Fəhlə sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nümayəndəliyi haqqında)"'' kitabını Azərbaycan dilinə təcümə edib və "Təkamül" qəzeti redaksiyası adından Orucov qardaşlarının mətbəəsində çap etdirmişdir.
 
[[1908]]-ci il dekabrın 5-də MəhəmmədMəmməd Əminin "Qaranlıqda işıqlar" pyesi tamaşaya qoyuldu. Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi. O, özünün bu əsəri ilə "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı fikrini yaymağa başlamışdır. Onun bu pyesi Azərbaycanda milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir. Bu əsərdən başqa M.Ə.Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı "Nagəhan bəla" adlı pyesi də vardır.
 
M.Ə.Rəsulzadə [[Türkiyə]]də olarkən ''"Yeni lisançılar və türkçülər"'' məqaləsini, [[Təbriz]] həyatından bəhs edən ''"Bir xan"'' adlı kiçik hekayəsini, ''"Dil – ictimai bir əməldir"'' yazısını ''"Şəlalə"'' jurnalında çap etdirir. Sonuncu məqalədə o, [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsini]] göz bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mühüm problem kimi qaldırır.
Sətir 162:
[[1933]]-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin Berlində çap olunan ''"Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər"'' adlı kitabı da böyük maraq doğurur. M.Ə.Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi. Onun 1936-cı ildə [[Berlin]]də ''"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı"'' məqaləsi çap edilmişdir. 1938-ci ildə Berlində alman dilində "Azərbaycan problemi" və [[1939]]-cu ildə Varşavada polyak dilində çıxmış ''"Azərbaycanın hüriyyət savaşı"'' kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, [[1938]]-ci ildən Polşa hökumətində məsləhətçi işləmiş, sonralar [[1940]]-cı ildən [[Rumıniya]]da yaşamışdır. Onun [[1943]]-cü ildə [[İstanbul]]da nəşr olunmuş ''"İslam-türk ensiklopediyasının"'' 1-ci cildində "Azərbaycan ləhcəsi" adlı məqaləsi çap edilmişdir. [[1947]]-ci ildən [[Ankara]]ya köçən M.Ə.Rəsulzadənin [[1949]]-cu ildə ''"Azərbaycanın kültür kələnkləri"'' adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Onun ''"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" (1950-ci il) və "Çağdaş Azərbaycan tarixi" (1951-ci il)'' kitabları həmin illərdə M.Ə.Rəsulzadənin məhsuldar işlədiyini göstərir. O, [[1951]]-ci ildə Ankarada ''"Azərbaycan şairi Nizami"'' adlı sanballı monoqrafiyasını çap etdirməklə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirmişdir.
 
Həmin ildə M.Ə.Rəsulzadənin [[Nyu-York]]da ingilis dilində nəşr olunan ''"Ukrayna" toplusunun'' [[1951]]-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində ''"Azərbaycan respublikası"'' məqaləsi çap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan Britaniya ensiklopediyasında ''"[[Müsavat partiyası]]nın yaranması tarixi və [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nın təşəkkülünə aid"'' məqalə də onun qələmindən çıxmışdır. [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra [[Türkiyə]]də nəşr edilməkdə olan Türk ensiklopediyasında Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən yazılmışdır. Ankarada yaşadığı dövrdə o, "Türk tarix qurumu" və "Türk dili qurumu" ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan ''"Azərbaycan" jurnalında'' xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı haqqında silsilə məqalələri yerləşdirilmişdir. Təkcə buradan M.Ə.Rəsulzadənin heyrətamiz yaradıcılığına bələd olmaq olar. O, İkinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olunan ''"Qafqaz" (1932-1938)'' və fransızca buraxılan ''"Prometey" (1928-1939) jurnallarında'' öz məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan ''"MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə", "Yalvac oğlu", "MəhəmmədMəmməd Əmin", "M. Əlif Rəsulzadə"'' və s. qeyd etmək olar.
 
== Azərbaycan xalqına müraciətləri ==
Sətir 218:
 
== Vəfatı və vəfatından sonra ==
[[Şəkil:Rəsulzadə-dəfn-mərasimi.jpg|thumb|left|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin cənazəsi [[Cəbəci Əsri qəbiristanlığı|Əsri məzarlığına]] aparılarkən]]
[[Ankara Universiteti]]nin tibb fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan MəhəmmədMəmməd Əmin [[1955]]-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə ''"Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan!"'' deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Ankara radiosu martın 7-sində saat 22:45-də sabiq Azərbaycan milli şürasının sədri M.Ə.Rəsulzadənin vəfat etdiyi xəbərini təəssüflə bütün dünyaya yaydı.
 
Martın 8-də Ankaranın Hacı Bayram məscidində M.Ə.Rəsulzadənin dostları onun tabutu başında fəxri qarovulda dayandılar. Ankara şəhər valisi Kamal Aygün də başsağlığı verməyə gəlmişdi. Bundan əlavə cənazənin önündə “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”, “Yardımlaşma Dərnəyi”, “Milli Kitabxana”, “Türk Kitabxanaçılar Dərnəyi”, “Qarslı Yüksək Tələbələrə Yardım Dərnəyi”, “Qəzetəçilər Cəmiyyəti” təmsilçiləri, İdil-Ural və Krım türklərinin, polşalıların nümayəndələri vardı<ref>"M.Ə.Rəsulzadə ensklopediyası" səh.:358.</ref>. Cənazə zamanı [[Əbdülvahab Yurdsevər]], [[Əhməd Cəfəroğlu]]nun, [[Mirzə Bala Məmmədzadə]], [[Həmdulla Sübhi Tanrıövərin]], [[Sədri Məqsudi]], [[Cəfər Seyidəhməd Krımər]], [[Abdulla Battal Taymas]], [[Zəki Vəlidi Toğan]] kimi görkəmli şəxslər də çıxış etdilər. M.Ə.Rəsulzadə [[Ankara]]da, [[Cəbəci Əsri qəbiristanlığı|Əsri qəbirstanlığında]] dəfn edilmişdir.
Sətir 225:
Vəfatı ilə bağlı Türkiyədə, İranda və Qərbi Avropa ölkələrində xeyli nekroloq çap olunub. Bunlara misal olaraq Türkiyədə nəşr edilən “Dünya”, “Birlik”, İranda çap olunan “Aram”, “İrani-Nov” qəzetləri, Almaniyada yayımlanan “Azadlıq” radiosunu göstərmək olar. Bunlardan ən maraqlısı S.H.Tağızadənin çap etdirdiyi nekroloqdur. Əsli Ordubaddan olan, özü [[Təbriz]]də dünyaya gəlmiş, M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə İran məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri hesab edilən, sonralar Pəhləvi üsul-idarəsinin tərəfdarına çevrilən və bununla da öz doğma xalqına yad bir adam olan, İranın ən görkəmli dövlət xadimi, diplomatı və alimi sayılan Seyid Həsən Tağızadə ''"Sühən" jurnalında'' yazırdı:
 
''"Rəsulzadə, bütün ömrüm boyunca, Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. MəhəmmədMəmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla dürüst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mümkün deyildir"''.<ref>"Sühən" jurnalı, tehran, No4, 1955-ci il</ref>
[[Şəkil:Məhəmməd_Əmin_Rəsulzadənin_cənazəsi.jpg|thumb|right|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin cənazəsi]]
[[1978]]-ci ildə Ankarada M.Ə.Rəsulzadənin ''"Milli təsanüd" ("Milli həmrəylik")'' adlı kitabı nəşr olunmuşdur. [[1985]]-ci ildə Oksfordda M.Ə.Rəsulzadənin ''"Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" adlı kitabı'' ingilis dilində ön sözlə, rus dilində ikinci dəfə çap edilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin [[1989]]-cu ildə ''"Əsrimizin Səyavuşu"'' və [[1990]]-cı ildə isə ''"Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti"'' adlı kitabları Ankarada yenidən işıq üzü görmüşdür.
[[1993]]-cü ildə Türkiyə Respublikasında tikilmiş məktəbə (Mehmet Emin Resülzade Anadolu Lisesi) adı verilmişdir.
[[Şəkil:Rasulzade son and father grave.JPG|thumb|right|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin atasının və oğlunun məzarı (156 ada 12 parsel saylı məzar)]]
MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olması münasibətilə Azərbaycan Respublikasının 2-ci Prezidenti [[Əbülfəz Elçibəy]] ''"Görkəmli ictimai-siyasi xadim M.Ə.Rəsulzadənin totalitar sovet rejimi dövründə repressiyaya məruz qalmış ailə üzvlərinin Azərbaycana qaytarılması və onların sosial-məişət məsələlərinin həlli haqqında"'' 24 dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nömrəli Sərəncamı imzalamışdır.<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=8018&doctype=0 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 24 dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nömrəli Sərəncamı]</ref>
 
[[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]] "Bakı şəhərində M.Ə.Rəsulzadənin abidəsinin ucaldılması haqqında" 26 saylı, 13 yanvar 1993 tarixli qərar qəbul etmişdir.<ref>[http://www.azadliq.info/40200.html Ustada sevgimizi onun irsini dərindən öyrənməklə nümayiş etdirək] [/wiki/Şəkil:Bakı_şəhərində_M.Ə.Rəsulzadənin_abidəsinin_ucaldılması_haqqında_26_saylı_qərar_(13.01.1993).jpg şəkli]</ref>
Sətir 236:
Azərbaycan Respublikasının 3-cü Prezidenti [[Heydər Əliyev]] ''"Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında"'' 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı imzalamışdır.<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=8734&doctype=0 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı]</ref><ref>[http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan оlmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli '''Fərmanı'''] — '''anl.az''' saytı</ref>
 
Azərbaycan Respublikasının 4-cü Prezidenti [[İlham Əliyev]] ''"MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında"'' 22 noyabr 2013-cü il tarixli sərəncam imzalamışdır.<ref>[http://president.az/articles/10239 ''Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı''. '''president.az'''] {{az}}</ref>
 
[[Cəbəci Əsri qəbiristanlığı]]nda M.Ə.Rəsulzadənin qəbirin üstündə, [[Ankara]] bələdiyyəsi tərəfindən, memorial ucadılmışdır. Memorialın yanında [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] və [[Türkiyə|Türkiyə Cümhuriyyətinin]] bayraqları dalğalanır. M.Ə.Rəsulzadənin qəbirin GPS koordinatları: {{comment|N39.94443 E32.88616|39.94443 şm. e. 32.88616 ş. u.}}
 
<center>
<gallery widths="160px160" heights="200px200">
Şəkil:Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 1.jpg|<small>MəhəmmədMəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı (ümumi görünüş)</small>
Şəkil:Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 2.jpg|<small>28 mayıs sokağı tərəfindən ümumi görünüş</small>
Şəkil:Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 3.jpg|<small>MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbri</small>
Şəkil:Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 4.jpg|<small>qəbirin üzərində olan yazılar</small>
</gallery>
</center>
Sətir 353:
* Bakıda Rəsulzadəyə məxsus mənzil BP-nin təlim mərkəzinə verilib.
* Rəsulzadənin nəvəsinin Novxanıdakı bağ evi özəl mülkiyyətdir.
*BDU-nun həyətində üzərində ''"Burada Azərbaycan xalqının böyük mütəfəkkiri, Azərbaycan Demokratik Respublikasının banisi MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadənin büstü qoyulacaqdır"'' yazılmış məlumat lövhəsi var.<ref name="bakmil"/><ref>{{cite web |url=http://qaynarinfo.az/az/deputat-bdu-nun-heyetinde-resulzadenin-bustunu-grmeyeceyik-foto/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180112102327/http://qaynarinfo.az/az/deputat-bdu-nun-heyetinde-resulzadenin-bustunu-grmeyeceyik-foto/ |archivedate=2018-01-12 |title=Deputat: "BDU-nun həyətində Rəsulzadənin büstünü görməyəcəyik" (FOTO) |author=[[Çingiz Səfərli]] |date=2018-01-12 |publisher=[[Qaynarinfo|qaynarinfo.az]] |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref>
* Novxanıda [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)|heykəli]] var.
* Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində adına məktəb var.<ref>{{cite web |url=http://mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr/tema/index.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180601220743/http://mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr/tema/index.php |archivedate=2018-06-01 |title=ANKARA / ÇANKAYA - Mehmet Emin Resulzade Anadolu Lisesi |author= |date= |publisher=mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr |accessdate=2018-06-01 |language={{tr}} }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/sefirlik-resulzade-yildirim/27755041.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160801015244/http://www.azadliq.org:80/a/sefirlik-resulzade-yildirim/27755041.html |archivedate=2016-08-01 |title=“Eşitmişik, səfirlik Rəsulzadənin adına görə bizimlə əlaqə qurmur” |author= |date=2016-05-24 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}</ref>
Sətir 431:
| m =
}}
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)|Məmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)]]
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə mükafatı|Məmməd Əmin Rəsulzadə mükafatı]]
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensiklopediyası|Məmməd Əmin Rəsulzadə Ensiklopediyası]]
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Fondu|Məmməd Əmin Rəsulzadə Fondu]]
* [[Məmməd Əmin Rəsulzadə (qəsəbə)|MəhəmmədMəmməd Əmin Rəsulzadə qəsəbəsi]]
* [[Rəsulzadə bələdiyyəsi]]
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Məhəmməd_Əmin_Rəsulzadə"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023